M İ M A R Î N A Z A R İ Y A T :
O K U L B İ N A L A R I
Zeki SAYÂR Y. Mimar (G. S. A.)
İstanbul'un, şehir içi n u f u s u n u n 1.200.000 ne yükselmesi bir çok mesele-ler gibi okul binası b u h r a n ı n ı had bir hale sokmuştur. İstatistiklere göre h e r yıl 9.000 çocuğumuz tahsil çağma gir-mektedir. E s a s e n okulları kâfi olmayan şehrimizde, b u g ü n çocuklarımızı m e d e n î bir şekilde okutacak binalardan m a h r u -muz. Vakıa, vilâyet büdçesinden ayrılan tahsisat ile, h e r sene bir m i k d a r okul inşa ediliyorsa da, b u n l a r ı n ihtiyaca k â f i gelmedikleri aşikârdır. Dershanesiz-lik yüzünden senelerden beri, bazı bina-larda, m e c b u r e n çift tedrisat yapılmakta idi. Bu usul bu yıl 122 binada tatbik edil-mekte, hattâ çocuk adedi kesif bazı ma-hallelerde 31ü tedrisat bile yapıldığı öğ r e n i l m e k t e d i r . Bu hal, İstanbul Vilâyet meclisini yeni t e d b i r l e r almağa, hattâ f e v k a l â d e bir inşaat p r o g r a m ı hazırlayıp tatbik e t m e ğ e m e c b u r etmelidir.
30 s e n e d e n b e r i ilk okul binaları in-şaatı tatbikatını oldukça yakinen takip etmiş bulunmaktayız. İstanbul'da muay-yen devreler için ilk okul binaları inşaat p r o g r a m l a r ı tatbik edilmiştir. 1928 - 1929 senelerinde, İstanbul İdarei hususiyesi bir tek programla 25 ilk okul b i r d e n in-şa ettirmişti. Bunlar ikişer katlı, 8 - 10 dershaneli binalardı ki, o g ü n ü n okul inşaatı mimarî nazariyatına pek de uy-gun bulunmamıştı.
Bilâhara, şehir içinde daha büyük ilk okul binaları inşa edildi. Fındıklı'da İnönü, Beşiktaş'ta Barbaros ve Gedik-Paşa'da bir diğer büyük okul yapıldı. Bunların son kısmı bilhassa ikinci dünya harbi senelerine tesadüf ettiğinden ma-liyetlerinin yüksekliği, o zamanki şehir meclisinin dikkatini ç e k e r e k uzun müna-kaşalara yol açmış, bilhassa inşaat sis-temlerinin pahalılığı t e n k i t edilmişti.
Bu t e n k i d l e r d e n ilham alan Vilâyet ve Belediye, bilâhara 3 üncü bir prog-ramla, civar semtlerin, ihtiyacını karşı-layacak, küçük okul binaları için (30)
okulluk bir p r o g r a m tanzim edilmiş, bilâhara b u n u altıncı devre şehir meclisi kısmen t a h a k k u k ettirmiştir.
Şimdi Belediye ile Vilâyet ayrıldı-ğından okul davası ile Vilâyet meclisi-miz meşgul olacaktır.
Bu m u k a d e m e d e n sonra asıl üzerin-de d u r m a k istediğimiz okul binaları plânlarına gelelim:
Okul binaları planları ve p r o j e l e r i m de bilhassa ikinci dünya h a r b i n d e n son-ra m ü h i m gelişmeler olmuştur. B i r çok m e m l e k e t l e r d e m i m a r l a r ve teknik büro-lar okul inşaat p r o g r a m l a r ı n ı tanzim e-derken, eski klâsik u s u l l e r d e n ayrılarak yeni yeni nazariyeler koydular. Okul m i m a r î nazariyatında, bir inkilâp olarak vasıflandırabileceğimiz bu yeni esaslar bilhassa, planlamada oldu.
Yeni planlarda eski oryantasyon ka-ideleri bertaraf edildi. D e r s h a n e l e r ar-tık eskiden olduğu gibi, muayyen cihet-lere tevcih edilmemekte kuzey hariç di-ğ e r cihetlere de b a k m a k t a d ı r . (») Işıklan-dırma meselesinde iki cihetten gün ışı-ğını almak tercih edilmektedir. Havalan-dırma, tabiî vantilasyon revaçta olmakla b e r a b e r , çok keşif yerlerde klima da yapılmaktadır.
Bilhassa okulların eskisine nazaran geniş ve serbest araziye o t u r t u l m a s ı ve bilhassa arazî ucuz olan yerlerde tek
(*) Oryantasyon meselesi, coğrafî va-ziyetle alâkalıdır. Doğrudan doğruya güneş-lenme dolayısiyle ısınma muayyen bir öl-çüye göre arzu edilir. Bu hususta kabul edilen umumî prensip aşağıdaki şekilde ka-bul edilebilir.
Şimal ikliminde: Güney ve Güney doğu Mutedil ikliminde: Güney - doğu Sıcak ikliminde: Doğu - Kuzey - doğu
Mamafih ideal bir oryantasyon elde etmek için mahallî şartların etüd edilmesi, tecrübelere istinat etmek icap eder. (Ma-hallî rüzgârlar yağmurlar ve saire gibi) (U.İ.A. dergisi L'ecole et ses problemes)den
katlı olması tercih edilmektedir. Bu iti-barla okul merdivensiz ve daima araziye yayılmıştır. N ü f u s u keşif bölgelerde ilk okullar 2 nihayet 3 katlıdır. Dershane-ler, muhtelif istikametlere serpilmiştir. Bazı b u n l a r ı birleştiren k o r i d o r l a r etra-fında, biri doğuya, diğeri batıya tevcih edilmiş çift diziler halindedir.
Yeni ilk okul binalarında, çocukla-rın okula giriş ve çıkışlaçocukla-rını kolaylaşdı-racak b ü t ü n i m k â n l a r d a n istifade edil-mektedir.
İnşaat sistemlerine gelince, m ü m k ü n olduğu kadar, basit ve ucuz olan tercih edilmektedir. Arazinin verdiği b ü t ü n ko-laylıklardan da istifade edilmekte, haf-riyat işlerinden, pahalı temel inşaatın-dan sakmılmaktadır. Bu sebeple, arsada en basit şekilde inşaata i m k â n v e r e n plânlar vücude getirilmektedir.
Okulda en m ü h i m e l e m a n sınıf'dır. Sınıf muayyen okuyucuya göre s t a n d a r t bir ünitedir. Bu taayyün etti mi, bu üni-telerin en ucuz ve basit bir şekilde bir-leştirilmesi lâzımdır. İkinci m ü h i m ünite (toplantı salonu) dur. Bu da arsanın im-kânlarına ve d e r s h a n e l e r t o p l u l u ğ u n u n en
münasib t a r a f ı n a konacaktır. Sonra helâ ve lavabo g r u p l a r ı yerleştirilmektedir. Bazı m e m l e k e t l e r d e , smıf vestiyerleri gibi, h e r sınıf öğrencisi için ayrı helâ-lar konmaktadır. Bazı plânhelâ-larda h e r sı-nıfın çocukları için ayrı oyun bahçele-ri de vardır. P l â n l a r d a k i b u f a r k l a r şüp-hesiz ki, ait oldukları m e m l e k e t l e r i n pedagoji sistemlerine uygun olup ve onların tesirleri altında hazırlanmıştır.
Büyük mikyasta inşaat p r o g r a m l a r ı tatbik edilen m e m l e k e t l e r d e , (İngiltere gibi) p r e f a b r i k e inşaat tatbik edilmek-tedir.
Y u k a r ı d a dediğimiz gibi, bir ünite olan d e r s h a n e n i n inşaî elemanları döşe-me ve tavan kirişleri, ( p r e c o n t r a i n t ) be-tonarme elemanlarla, duvarlar plânş-l a r d a n m ü r e k k e p seriplânş-ler haplânş-linde
in-şaat yerlerine getirtip monte edilmekte bu sayede m ü h i m bir ucuzluk sağlamak-ta ve vakit kazanılmaksağlamak-tadır.
Okul inşaatımız b u g ü n e k a d a r g e r e k plân anlayışı gerekse inşaat sistemi ba-kımından maalesef hiç bir gelişme kay-detmemiştir. Son senelerdeki tatbikat bu p r o j e l e r i hazırlayan Nafia büroları-nın elân eski prensiplere göre h a r e k e t ettikleri g ö r ü l m e k t e d i r . İstanbul okul-ları için bir kaç sene önce yapılan pro-j e müsabakası da bize maalesef yeni prensiplere göre p r o j e l e r kazandırma-mıştır.
Bu yazıda A v r u p a m e m l e k e t l e r i n d e n verdiğimiz bazı örnekler (okul) inşaatı ile uğraşan bürolarımızı tenvir edecek mahiyettedir.
Elân eski metodlarla çalışmaktayız. O k u l inşaatını tatbik eden iller N a f i a l a n bu bakımdan henüz bize yenilik ge-tirememişlerdir.
Halbuki, maarif politikamızda, mü-him bir y e r t u t a n okulların inşaatı stan-dardize edilmek ve m ü h i m illerde müş-t e r e k h a r e k e müş-t e müş-t m e k sayesinde büyük bir ekonomi sağlanacak ve geniş tatbi-kata i m k â n verilecektir.
H o l l a n d a ' d a , 6 s ı n ı f l ı b i r i l k o k u l : Resim I. Tek katlı, bir koridor üzerinde çift dizi fakat seyrek testere dişi gibi t e r t i p l e n m i ş bir plân sınıfların kuzeyi kapalı. Sınıflar iki c e p h e d e n aydınlatılmış. Gerek sınıflar ve gerekse koridorlar bol pencereli olup, m e m l e k e t i n güneşe olan ihtiyacına ta-m a ta-m e n uygun bir şekilde tertiplenta-miş- tertiplenmiş-tir.
A r s a n ı n t o p o g r a f i k d u r u m u n a g ö r e t a n z i m e d i l m i ş , s ı n ı f l a r ı t e k k o r i d o r l u b i r p l â n (Resim 2).
Helsinki'de inşa edilen bu okul ta-m a ta-m e n serbest bir şekilde arsanın to-pografik d u r u m u n a uyularak tanzim edilmiştir. Sınıflar koridorun tek cihe-tinde ( Şimalî k a p a l ı ) tertiplenmiştir. Sınıf dizilerini bağlayan hol, kolların nivolarını tanzim için merdivenlidir. Bu da okulun çok az bir h a f r i y a t ve te-mel m a s r a f ı ile araziye uygulanmasını sağlamıştır. Bu tip plânlar şüphesiz çift dizi sınıflılardan daha pahalıdırlar.
A r s a n ı n v e r d i ğ i i m k â n l a r d a n i s t i f a d e s u -r e t i y l e ş i m a l i k a p a l ı , s e r b e s t d i ğ e r b i r p l â n ( R e s i m 3. ).
Bir t e p e n i n eteğinde, sınıfları keza şimale kapalı şekildedir. Koridorlar kıs-m e n şikıs-male gelkıs-mektedir. Sınıf dizilerini
Resim 2 Mimar Jorma Jorvi (Helsinki - Finlânda)
Resim 1 Mimar Wybe de Jong (Hollanda)
Resim 3 Araziye uygun serbest plân
Koridor üzerinde çift dershane tipi Mimarı: Ronald Bradbury (Liverpool - İngiltere)
Resim 4 ve 5
teşkil eden kollar keza arazinin meyil-lerine o t u r t u l m u ş t u r . Seviye f a r k l a r ı koridor üzerinde k ü ç ü k b a s a m a k kade-meleriyle bertaraf edilmştir. Koridor-larda basamak bulunması h e r n e k a d a r m a k b u l değilse de t o p r a k ve temel işle-rinde büyük ekonomi sağladığı için bu hal şekli tercih edilmiştir.
— İ n g i l t e r e d e L i v e r p o -o l ş e h r i n d e i n ş a e d i l e n i l k o k u l ( R e s i m 4 ve 5),
Bu ilk okul şehrin kalabalık bir bölgesinde olması itibarı arsanın verdi-ği i m k â n l a r d a n azamî istifade edilmiştir.
Plân çok toplu sınıflar koridor üze-r i n d e çift dizi halindediüze-r. H e üze-r sınıfın ves-tiyeri ve lâvaboları ayrıdır. Sınıfların pencereleri doğu, batı, kısmen de güne-ye bakmaktadır. Sınıfların ışıklandırıl-ması d a r cepheden olduğundan pek mak-bul sayılmazsa da, bu noksan koridor-ların üzerinde açılan pencerelerle (iki
cihetli) aydınlatıldığından telâfi edil-miştir. H e r sınıfın bahçeye müstakil çı-kışı v a r d ı r ki, t e n e f f ü s zamanında okul içinde sıkışıklığa mani olması bakımın-dan şayanı tavsiyedir.
— K e z a İ n g i l t e r e d e i n ş a e d i l e n s e r b e s t p l â n -l ı b i r o k u -l ( r e s i m : 6. )
Plânın karakteristiği klâsik şekiller-de ayrı bir t e r t i p tarzından ayrılmış ol-masıdır. H e r sınıfın ayrı helâları ve
Hö -
SKOWHEOANn "
KINDG' d J ] [KINDERG.
CLR
CLR.
CLR
CLR
m
• CLR.
'CLR.
' CL.R.
CL.R.
ST.
BOIL.
S?
MULTI-PURPOSE
ROOM
•O 25 SOFT
Resim 7H
O 3 O B 20 23FT Resim 8 Resim 9Mimarları : Perkins ve Will (New-York) tiyeri vardır. Diğerleri gibi toplantı
sa-lonu vardır.
N e w Y o r k ' t a i n ş a e d i l -m i ş b i r A -m e r i k a n o k u l u .
Bu okul 14 sınıflıdır. Takriben 550 ta-lebeliktir. Plan s e r b e s t . b i r arazi üzerin-de çok dağınıktır. Sınıflar ana binaya b i r e r koridorla bağlı dörtlü üniteler ha-linde ve h s k t a g o n şekha-lindedir. Çok pa-halı bir plan ve inşaat şeklini haiz oldu-ğundan, hele bizim gibi f a k i r memleket-ler için şayanı tavsiye değildir. Plan ter-tibindeki serbest d ü ş ü n ü ş ü ifade için yazımıza aldık. (Resim 7)
— B i r K o r i d o r ü z e r i n -d e ç i f t s ı r a -d e r s h a n e l i o k u l l a r : (R e s i m: 8, 9, 10, 11). Architectural Record'dan.
Bu iki misali iki A m e r i k a n okulun-dan seçdik. Resim ( 8 - 1 1 ) . Sınıflar bir koridor üzerinde iki dizi halindedir. Bir yüzden ışıklandırılmıştır. Cihet
tayinin-î _ „ 2 _ _ _ » n
Resim 12 ve 13
(Daire) plânlı okul. Mimarları : R. Caomelo ve B. Lafaille
de kuzeyden sakımlmıştır. Bu tip binalar koridor üzerinde tek dizili t i p l e r d e n plan sayılmamaktadırlar. Bu tip binaların A m e r i k a d a k i maliyeti öğrenci başına 530 660 dolar, yani resmî k u r l a 1485 -1580 T. liradır ki, Almanyada yeni okul-ların maliyeti, öğrenci başına 1500 - 2000 D. m a r k yani (954- 1260) T. Lirasıdır. Plan tertibi serbesttir.
( D a i r e ) p l a n l ı o k u l l a r ( R e s i m : 12- 13.)
Bir çok m e m l e k e t l e r d e revaç bul-maktadır. Sınıflar en müsait cihetlere tevcih edilmektedir. Dairenin şimale müteveccih yönlerine giriş, öğretmen o-dası vesair servisler konmaktadır. Bu şe-kildeki planlar binada (Espace - p e r d u ) y e r zayiatını, asgariye i n d i r m e k t e ve sirkülasyonu azaltmaktadır.
Dairevî planlı okullarda fazla k a t şayanı tavsiye değildir. Bazı memleket-lerde planı daire şeklinde okullar inşa edilmiş ise de, merkeze konulan merdi-ven binada sirkülasyonu bir araya topla-ması itibariyle zorluk ve g ü r ü l t ü yarat-maktadır. Bu şekildeki okullar daha zi-yade 2 - 3 sınıflı olmalıdır. Veyahut mi-saldeki gibi h e r biri azgarî 3 sınıflı dai-revî ü n i t e l e r araları koridorlarla birleş-tirilerek çok sınıflı okullar elde edilme-lidir.
