T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI
KLASİK ARKEOLOJİ BİLİM DALI
TÜRKİYE ve DÜNYA'DA ALTYAPI-ÜSTYAPI
PROJELERİNDE ARKEOLOJİK MİRAS YÖNETİMİ
UYGULAMA ÖRNEKLERİ ve STANDARTLARI
SERKAN AKDEMİR
YÜKSEK LİSANS TEZİ
DANIŞMAN
DR. ÖĞR. ÜYESİ DENİZ SEVMEN
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Bilimsel Etik Sayfası
Öğ
renci
ni
n
Adı Soyadı Serkan AKDEMİR
Numarası 134203011007
Ana Bilim / Bilim Dalı Arkeoloji / Klasik Arkeoloji
Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı Dr. Öğr. Üyesi Deniz SEVMEN
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
X X
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Yüksek Lisans Tezi Kabul Formu
Öğ
renci
ni
n
Adı Soyadı Serkan AKDEMİR Numarası 134203011007
Ana Bilim / Bilim Dalı Arkeoloji / Klasik Arkeoloji
Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı Dr. Öğr. Üyesi Deniz SEVMEN
Tezin Adı Türkiye’de ve Dünya’da Altyapı-Üstyapı Projelerinde Arkeolojik Miras Yönetimi Uygulama Örnekleri ve Standartları
Yukarıda adı geçen öğrenci tarafından hazırlanan Türkiye’de ve Dünya’da Altyapı-Üstyapı Projelerinde Arkeolojik Miras Yönetimi Uygulama Örnekleri ve Standartları başlıklı bu çalışma 11/06/2019 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir.
X X
ÖNSÖZ
Ülkemiz, Kültürel ve Arkeolojik Miras açısından son derece zengin olduğu bilinen bir gerçektir. Fakat, geçmişten günümüze kadar korunarak var olabilmiş olan bu mirasımız günümüz şartlarının zaruri ihtiyaçlarından dolayı tehdit altındadır. Çağdaş yaşamın gereği olan bu yapılanma durumu yaşadığımız çevre ve doğa ile birlikte Kültürel ve Arkeolojik Mirası derinden etkilemektedir. İnsanlığın çağdaşlaşma ile birlikte getirdiği, alt ve üst yapı projelerinin çevreye olan baskısının giderek çoğalması “modern yaşam” ile “Kültürel ve Arkeolojik Miras” kavramlarının çatışmasına neden olmuştur. Bu sorun ilk olarak sanayi devriminde sonra özellikle Batı Avrupa’da gündeme gelmiş ve Kültürel ve Arkeolojik Miras ‘a yönelik bazı önlemler alınmıştır. Ülkemizde ise bu tarz önlemler henüz yeni yeni uygulanmaya başlamıştır. Türkiye’de de uluslararası standartlar ile gerçekleştirilen inşaat projelerinde, Kültürel ve Arkeolojik Miras’a yönelik bazı olumlu çabalar bulunmaktadır.
Bu bağlamda, lisans hayatımdan bugüne kadar, tez çalışmamda en başından sonuna dek desteklerini esirgemeyerek tez çalışmam süresince konum hakkında olumlu ve çözüm odaklı eleştirileri ile yol gösterici olan, bilgi ve deneyimleriyle bu tez çalışmamı sonuçlandırmamı sağlayan danışman hocam Dr. Öğr. Üyesi Deniz SEVMEN’e sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Tez konumu seçmemde ve kaynak araştırmasında sonsuz yardımları bulunan hocam Dr. Öğr. Üyesi Gökhan MUSTAFAOĞLU’na ve değerli fikirleri ile beni yönlendiren Prof. Dr. A. Coşkun ÖZGÜNEL’e teşekkür ederim.
“Kültürel Miras Yönetimi” konusunda işin mutfağında yaklaşık 7 yıldır çalışma fırsatı bulduğum için ve bana bu tez çalışmamı hazırlamada ilham kaynağı olan REGİO Kültürel Miras Yönetim Danışmanlığı ailesine sonsuz teşekkür ederim.
Çalışmam boyunca benden desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen ve daima yanımda olan sevgili aileme teşekkürü borç bilirim.
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğre
n
cin
in
Adı Soyadı Serkan AKDEMİR
Numarası: 134203011007
Ana Bilim /
Bilim Dalı Arkeoloji/Klasik Arkeoloji
Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez Danışmanı Dr. Öğr. Üyesi Deniz SEVMEN
Tezin Adı Türkiye ve Dünya'da Altyapı-Üstyapı Projelerinde Arkeolojik Miras Yönetimi Uygulama Örnekleri ve Standartları
ÖZET.
Tüm Dünya’da olduğu gibi Türkiye’de de gündelik yaşama dair alt ve üst yapı projeleri zaruri bir ihtiyaç haline gelmiştir. Türkiye’nin farklı bölgelerinde, daha modern ve temel ihtiyaçları karşılanmış şehirleri oluşturmak için hayata geçirilmeye çalışılan tüm projeler (Otoyol, baraj, doğalgaz, AVM, Metro vb.), toprağa ve dolayısıyla kültürel mirasa doğrudan müdahale etmektedir. Toplumun ihtiyaçlarını karşılayan bu projelerde benzer şekilde arkeolojik ve kültürel miras üzerinde tahribata dönük çeşitli ölçeklerde olumsuz etkiler oluşturmaktadır. Bu tez çalışmasının temel amacı da bu bağlamda, ülkemizdeki zengin kültürel ve arkeolojik değerler ile günlük ihtiyaçlarımızı karşılayacak olan inşaat projelerinin birlikte yürüyebileceğini göstermektir. Özellikle yurt dışındaki en iyi uygulama örnekleri ile birlikte ülkemizdeki örnekler ayrı bölümlerde detaylı bir şekilde değerlendirilmiştir. Ülkemizde gerçekleştirilen ve uluslararası standartlar (IFC, EBRD, Ekvator) baz alınarak uygulanan projelerin kültürel ve arkeolojik miras’a yönelik mevcut durumu detaylı bir şekilde verilmiş ve eksiklikleriyle birlikte bazı önerilerde bulunulmuştur. Bu çalışma ile, üniversitelerin “Kültürel Miras Yönetimi” ve “Arkeoloji bölümü” öğrencilerine akademik anlamda da bir kaynak oluşturmak başlıca amaçlar arasındadır. Bu tez çalışmasında bahsi geçen ve uluslararası prensipler gözetilerek uygulanan bazı yatırım Projeleri’nde yer alan “Kültürel Miras” bölümünün, ülkemizdeki tüm inşaat projelerinde etkin olarak yer alması önerilmektedir.
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğre
n
cin
in
Adı Soyadı Serkan AKDEMİR
Numarası: 134203011007
Ana Bilim / Bilim
Dalı Arkeoloji/Klasik Arkeoloji
Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez Danışmanı Dr. Öğr. Üyesi Deniz SEVMEN
Tezin İngilizce Adı Archaeological Heritage Management Implementations and Standards İnfrastructure- Structure Projects Around The World and Turkey
SUMMARY
As in all over the World ,substructure and superstructure projects about everyday life has become an essantial necessity in Turkey too.Different places in Turkey all projects (highway,dam,natural gas,shopping centers, subway and projects like this.) that are tried to be implemented in order to create more modern and met the basic needs cities interfere to soil and cultural heritage directliy.These projects which meet the needs of the society create similar negative effects on the archeological and cultural heritage in various scales.In this context the aim of this thesis study is to show that the cultural and archeological values in our country and the construction projects will meet our daily needs can progress together. The examples in our country were examined in detail in different sections especially with the best practices examples in abroad.The current situation of the projects carried out in our country and based on international standards and given to the cultural and archeological heritage in detail and given some suggestions along with their deficiencies.With this study, it is among the main aims of the university to create a resource for students of “Cultural Heritage Management” and “Archeology Department” in the academic sense. In this thesis study, it is suggested that the “Cultural Heritage” department which is mentioned in some of the investment projects which are applied in accordance with the international principles and to be active in all construction projects in our country.
KISALTMALAR
ANO : Ankara Niğde Otoyolu
Bkz. : Bakınız
BMA : Bureau Monumenten en Archeologie (Anıtlar ve
Arkeoloji Bürosu)
BTC : Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı
CBS : Coğrafi Bilgi Sistemleri
CIFA : Chartered Institute for Archaeologists
ÇED : Çevresel Etki ve Değerlendirmesi
ÇEKÜL : Çevre ve Kültürel Değerleri Koruma Vakfı
ÇSED : Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirmesi
EBRD : European Bank for Reconstruction and Development
(Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası)
FAME : Federation of Archaeological Managers & Employers (Arkeolojik Yöneticiler ve İşverenler Federasyonu)
GÜ ARÇED : Gazi Üniversitesi Arkeolojik Çevre Değerleri Araştırma Merkezi
ICOMOS : International Council on Monuments and Sites
(Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi)
IFA : Institute for Archaeologist (Saha Arkeologları Enstitüsü) IFC : International Finance Corporation (Uluslararası Finans
Kurumu)
İTA : İran – Türkiye - Avrupa Doğalgaz Boru Hattı Projesi
JBIC : Japan Bank for International Cooperation (Japon
Uluslararası İş birliği Bankası)
km. : Kilometre
KMED : Kültürel Miras Etki ve Değerlendirme
KMYP : Kültürel Miras Yönetim Planı
KMO : Kuzey Marmara Otoyol Projesi
KÜMİD : Kültürel Mirasın Dostları Derneği
KORDER : Tarihi Türk Evleri Derneği, Koruma ve Restorasyon Uzmanları Derneği
m. : Metre
ODTÜ : Orta Doğu Teknik Üniversitesi
RES : Rüzgâr Enerji Santrali
STK : Sivil Toplum Kuruluşları
T.C. : Türkiye Cumhuriyeti
TANAP : Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı Projesi
TAÇ : Tarihi Kentler Birliği, Turizm Anıt ve Çevre Değerlerini Koruma Vakfı
TKİ : Türkiye Kömür İşletmeleri
TMMOB Türkiye Mühendis ve Mimar Odaları Birliği
UFK : Uluslararası Finans Kuruluşları
vb. : Ve benzeri
yy. : Yüzyıl
RESİMLER DİZİNİ
Resim 1: Ankara – Niğde Otoyol Projesi Güzergahında Bulunan Tescilli Düğüz Höyük’ten Görünüm
Resim 2: Kanal İstanbul Projesi Kuzey Bölümden Görünüm
Resim 3: TANAP Projesi Çayırtepe Kurtarma Kazı Çalışmalarından Genel Görünüm Resim 4: TANAP Projesi Çayırtepe Kurtarma Kazı Çalışmalarında Tespit Edilen Mimari Kalıntılardan Örnek
Resim 5: TANAP Projesi Kalebayır Kurtarma Kazı Çalışmalarında Tespit Edilen Mezardan Örnek
Resim 6: TANAP Projesi Kalebayır Kurtarma Kazı Çalışmalarında Tespit Edilen Mezardan Örnek ve Tespit Edilen Buluntular
Resim 7: TANAP Projesi Kalebayır Kurtarma Kazı Çalışmalarındaki Tespit Edilen Mezar Steli
Resim 8: TANAP Projesi Kalebayır Kurtarma Kazı Çalışmalarındaki Mezarlarda Tespit Edilen Kandil
Resim 9: TANAP Projesi Kalebayır Kurtarma Kazı Çalışmalarındaki Mezarlarda Tespit Edilen Unguanterium
Resim 10: TANAP Projesi Kalebayır Kurtarma Kazı Çalışmalarındaki Mezarlarda Tespit Edilen Figürin
Resim 11: TANAP Projesi Kalebayır Kurtarma Kazı Çalışmalarındaki Mezarlarda Tespit Edilen Gümüş Sikke
Resim 12: TANAP Projesi Şevketiye Kurtarma Kazı Çalışmalarında Tespit Edilen Mimari Kalıntılardan Görünüm
Resim 13: TANAP Projesi Üzümlü Kurtarma Kazı Alanından Genel Görünüm Resim 14: TANAP Projesi Üzümlü Kurtarma Kazı Çalışmalarında Tespit Edilen Mezarlardan Görünüm
Resim 15: TANAP Projesi Üzümlü Kurtarma Kazı Çalışmalarında Tespit Edilen M-25 Nolu Mezarın Bandırma Müzesine Taşıma Çalışmaları
Resim 16: TANAP Projesi Oyaca Kurtarma Kazı Çalışmalarında Tespit Edilen Mimari Kalıntılardan Görünüm
Resim 17: TANAP Projesi Oyaca Kurtarma Kazı Çalışmalarında Tespit Edilen Mezarlardan Örnek
Resim 18: TANAP Projesi Oyaca Kurtarma Kazı Çalışmalarında Tespit Edilen Mezarlardan Örnek
Resim 19: Ankara- Niğde Otoyol Projesi Kapsamında Gerçekleştirilen Harharderesi Kurtarma Kazı Çalışmalarında Genel Görünüm
Resim 20: Ankara- Niğde Otoyol Projesi Kapsamında Gerçekleştirilen Harharderesi Kurtarma Kazı Çalışmalarında Tespit Edilen Maşrapa
Resim 21: Ankara- Niğde Otoyol Projesi Kapsamında Gerçekleştirilen Harharderesi Kurtarma Kazı Çalışmalarında Tespit Edilen Boğa Figürüni
Resim 22: Ankara- Niğde Otoyol Projesi Kapsamında Gerçekleştirilen Harharderesi Kurtarma Kazı Çalışmalarında Tespit Edilen Testi
Resim 23: Ankara- Niğde Otoyol Projesi Kapsamında Gerçekleştirilen Gavurkale-2 Kurtarma Kazı Çalışmalarında Genel Görünüm
Resim 24: Ankara- Niğde Otoyol Projesi Kapsamında Gerçekleştirilen Gavurkale-2 Kurtarma Kazı Çalışmalarında Tespit Edilen İşlik Yapısı
Resim 25: BTC Projesi Kapsamında Gerçekleştirilen Tasmasor Kurtarma Kazı Çalışmalarında Tespit Edilen Mimari Kalıntılar
Resim 26: BTC Projesi Kapsamında Gerçekleştirilen Tetikom Kurtarma Kazı Çalışmalarında Tespit Edilen Mimari Kalıntılar
Resim 27: Menemen–Aliağa–Çandarlı Otoyolu Projesi Neon Teikhos Antik Kenti Antik Yol Taşıma Çalışmaları
Resim 28: Menemen–Aliağa–Çandarlı Otoyolu Projesi Neon Teikhos Kurtarma Kazı Çalışmalarından Genel Görünüm
Resim 29: Menemen–Aliağa–Çandarlı Otoyolu Projesi Neon Teikhos Kurtarma Kazı Çalışmalarından Görünüm
Resim 30: Polonya Yamal-Avrupa Gaz Boru Hattı Projesi Kazı Çalışmaları Resim 31: Atina Metrosu Syntagma İstasyonu Teşhir Bölümü
Resim 32: Atina Metrosu Syntagma İstasyonu Teşhir Bölümü
Resim 33: Oslo E-18 Otoyol Projesi Kazı Çalışmaları Gemi Enkazı Üzerindeki Çalışmalar
Resim 34: Oslo E-18 Otoyol Projesi Kazı Çalışmalarından Görünüm
Resim 35: Val De Saône Doğal Gaz Boru Hattı Projesi Kapsamında Gerçekleştirilen Lux Kazı Çalışmalarından Görünüm
Resim 36: Val De Saône Doğal Gaz Boru Hattı Projesi Kapsamında Gerçekleştirilen Lux Kazı Çalışmalarından Görünüm
Resim 37: Saint-Sauveur-des-Landes Esnaf Bölgesi (ZAC) Genişletme Projesi Kapsamında Gerçekleştirilen Galya Çiftliği Kazı Çalışmaları
Resim 38: Saint-Sauveur-des-Landes Esnaf Bölgesi (ZAC) Genişletme Projesi Kapsamında Gerçekleştirilen Galya Çiftliği Kazı Çalışmaları
Resim 39: Amsterdam Rokin İstasyon İnşaatı Sırasında Tespit Edilen Arkeolojik Malzemelerin İstasyondaki Teşhiri
HARİTALAR DİZİNİ
Harita 1: TANAP Projesi Türkiye Güzergahı
Harita 2: TANAP Projesi Çayırtepe Kurtarma Kazısı Vaziyet Planı Harita 3: TANAP Projesi Kalebayır Kurtarma Kazısı Vaziyet Planı
Harita 4: TANAP Projesi Şevketiye Arkeolojik Alanının Konumu ve Revize Edilen Boru Hattı Güzergahı
Harita 5: TANAP Projesi Üzümlü Arkeolojik Alanının Konumu ve Boru Hattı Güzergahı
Harita 6: TANAP Projesi Oyaca Kurtarma Kazısı Vaziyet Planı
Harita 7: ANO Projesi Projesi Harharderesi Kurtarma Kazısı Vaziyet Planı
Harita 8: ANO Projesi Gavurkale-2 Arkeolojik Alanının Konumu ve Otoyol Güzergahı
Harita 9: BTC Projesi Türkiye Güzergahı
Harita 10: BTC Projesi Tetikom Kurtarma Kazısı hava fotoğrafı ve Vaziyet Planı Harita 11: Menemen–Aliağa–Çandarlı Otoyolu Projesi Neon Teikhos Antik Kenti Konumu ve Otoyol Güzergahı
TABLOLAR DİZİNİ
Tablo 1:Ankara-Niğde Otoyol projesi ÇED aşamasında etki sahası üzerinde bulunan arkeolojik sit alanları.
Tablo 2: Ankara-Niğde Otoyolu ÇSED Çalışmaları Kapsamında Tespit Edilen Arkeolojik Alanlar.
Tablo 3: Kültürel Miras ve Çevresel Etki ve Değerlendirmenin Süreçleri. Tablo 4: Batı Antalya Havalimanı Projesi Etki Değerlendirme Çalışması. Tablo 5: Dünya’da ve Türkiye’nin Farklı Noktalarında Gerçekleşen İnşaat Projelerinde Bulunan Danışmanlık Firmalarının Sunmuş Olduğu Hizmetler Tablo 6: Alan Tanımlamaları ve Önerilen Genel Etki Azaltıcı Yöntemler Tablo 7: Proje Alanı İçinde Kalan Tescilli Kültür Varlıkları
Tablo 8: TANAP Kapsamında Gerçekleştirilen Sondaj ve Kurtarma Kazıları Tablo 9: Ankara Niğde Otoyol Projesi Çalışma Yapılan Arkeolojik Alanlar
Tablo 10: BTC Yüzey Araştırmaları ve Rastlantısal Buluntu Prosedürü Kapsamında Yapılan Kazı Alanları.
İÇİNDEKİLER ÖZET. ... v SUMMARY ... vi KISALTMALAR ... vii RESİMLER DİZİNİ ... viii HARİTALAR DİZİNİ ... x TABLOLAR DİZİNİ ... xi 1 GİRİŞ ... 1
2 KÜLTÜREL ve ARKEOLOJİK MİRAS KAVRAMLARI IŞIĞINDA İNŞAAT ARKEOLOJİSİ ... 3
3 TÜRKİYE’DE ARKEOLOJİK MİRASA YÖNELİK ULUSAL MEVZUATIN TARİHSEL GELİŞİMİ ... 5
4 ARKEOLOJİK MİRAS ÜZERİNDE ULUSLARARASI FİNANS KURULUŞLARI’NIN ETKİNLİĞİ ... 10
5 ARKEOLOJİK MİRASIN ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMEDEKİ ÖNEMİ ... 12
5.1 Çed Kapsamında Kültürel Miras Etki Değerlendirmesi ... 18
6 ALT VE ÜST YAPI PROJELERİNDE ARKEOLOJİK MİRASA YÖNELİK OLASI RİSKLER ve RİSK AZALTICI ÖNLEMLER ... 24
6.1 İnşaat Projelerinde Oluşabilecek Olan Bazı Riskler ve Sonuçları ... 24
6.2 Risk Azaltma Stratejileri ... 25
7 TÜRKİYE’DEKİ ALT VE ÜST YAPI PROJELERİNDE ARKEOLOJİK MİRASA YÖNELİK UYGULAMA ÖRNEKLERİ ... 29
7.1 Kanal İstanbul Projesi Kültürel Miras Etki Değerlendirme Çalışması ... 29
7.2 Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı Projesi (TANAP) Kapsamında Gerçekleştirilen Kurtarma Kazıları ... 37
7.2.1 Çayırtepe Kurtarma Kazı Çalışmaları Örneği ... 38
7.2.2 Kalebayır Kurtarma Kazı Çalışmaları Örneği ... 39
7.2.3 Şevketiye Kurtarma Kazı Çalışmaları Örneği ... 40
7.2.4 Üzümlü Kurtarma Kazı Çalışmaları Örneği ... 41
7.2.5 Oyaca Kurtarma Kazı Çalışmaları Örneği ... 41
7.3 Ankara – Niğde Otoyol Projesi Kapsamında Gerçekleştirilen Kurtarma Kazıları ... 42
7.3.1 Harharderesi Kurtarma Kazı Çalışmaları Örneği ... 43
7.4 Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı Projesi Kapsamında
Gerçekleştirilen Kurtarma Kazıları ... 45
7.4.1 Tetikom Kurtarma Kazıları Örneği ... 46
7.5 Marmaray Projesi Kurtarma Kazıları ... 48
7.6 Menemen – Aliağa – Çandarlı Otoyolu Projesi Kapsamında Gerçekleştirilen Neon Teikhos Kurtarma Kazı Çalışmaları ... 48
7.6.1 Kurtarma Kazıları ... 48
7.6.2 Neon Teikhos Rölöve ve Taşıma Projesi ... 49
8 DÜNYA’DAKİ ALT VE ÜST YAPI PROJELERİNDE ARKEOLOJİK MİRASA YÖNELİK UYGULAMA ÖRNEKLERİ ... 54
8.1 Polonya Yamal-Avrupa Gaz Boru Hattı Projesi Kazı Çalışmaları ... 55
8.2 Yunanistan- Atina Metrosu Projesi Kapsamında Gerçekleştirilen Kazı Çalışmaları ... 56
8.3 Oslo E-18 Otoyol Projesi Kazı Çalışmaları ... 57
8.4 Fransa’da Kültürel Miras Yönetimi ve Uygulama Örnekleri ... 57
8.4.1 Val De Saône Doğal Gaz Boru Hattı Projesi Kapsamında Gerçekleştirilen Lux Tümülüsleri Kazı Çalışmaları ... 58
8.4.2 Saint-Sauveur-des-Landes Esnaf Bölgesi (ZAC) Genişletme Projesi Kapsamında Gerçekleştirilen Galya Çiftliği Kazı Çalışmaları ... 59
8.5 Hollanda’da Arkeolojik Miras Yönetimi ve Uygulama Örnekleri ... 60
9 SONUÇ VE ÖNERİLER ... 62 10RESİMLER ... 73 11HARİTALAR ... 93 12EKLER ... 99 2. KAPSAM ...101 Etki Kaynakları ... 101 3. HEDEFLER ...102 4. YASAL ÇERÇEVE ...103
Yerel Kanun ve Yasalar ... 103
a. Uluslararası Standartlar ... 105
5. ROL VE SORUMLULUKLAR ...107
a. Kültürel Miras Yönetimi ... 109
6. EĞİTİM, RAPORLAMA VE İZLEME ...111
a. Kültürel Miras Farkındalık Arttırılması Eğitimi ... 111
c. Arkeolojik İzlemeler ... 112
d. Raporlama ve Dokümantasyon ... 112
e. Uzaktan Algılama Yöntemlerinin Kullanılması ... 112
f. Arkeolojik Nitelikli Sondaj Kazısı ... 113
g. Kurtarma Kazısı ... 113
7. ARKEOLOJİK / KÜLTÜREL VARLIKLAR ...114
a. Az Öneme Sahip Buluntular ... 114
b. Orta Öneme Sahip Buluntular ... 114
c. Yüksek Öneme Sahip Buluntular ... 114
8. Proje Lisans ve Etki Sahası İçinde Yer Alan, Arkeolojik ve Kültürel Varlıkların Listesi ile Önerilen Etki Azaltıcı Önlemler ...116
9. DİĞER REFERANSLAR ...117 1.1 Amaç ... 118 1.2 Tanımlar ... 119 1.3 Kısaltmalar ... 120 1.4 Referanslar ... 120 2. Roller ve Sorumluluklar ...121
3. RASTLANTISAL BULUNTU SÜRECİ ...122
4. İZLEME VE RAPORLAMA ...125
Raslantısal Buluntu Rapor Formu ...125
EK 3- Uluslararası Standartlar (Ekvator Prensipleri, IFC ve EBRD) ... 132
1.Ekvator Prensipleri ... 132
2.IFC Performans Standartları ... 133
3.EBRD Performans Gerekleri ... 137
1 GİRİŞ
Arkeolojik varlıkların daha iyi anlaşılmasını ve onların gelecek kuşaklar için en iyi şekilde korunmasını teşvik eden tarihi çevre yönetimi ile ilgili gerekli bir yapılanma olan Kültürel veya Arkeolojik Miras Yönetimi; ülkemizde özellikle son dönemlerde oldukça fazla olan yurtdışı fonlarıyla yürütülen projelerde ön plana çıkmaktadır. Ülkemizde, Keban Barajı projesiyle birlikte “Kültürel Miras Yönetimi” fikri ilk olarak ortaya çıkmış ve günümüze kadar gelişerek gelmiştir. İnşaat projelerindeki Kültürel Miras Yönetimi bu tezin temel ve en mühim konularından birisidir. Kültürel Miras Yönetiminin ülkemizdeki potansiyeli ve uygulama alanları (Alt yapı ve İnşaat Projeleri) detaylı bir şekilde ele alınmış, eksik yönleri ile birlikte irdelenmiştir. Aynı zamanda yurt dışı uygulama örnekleri ve bu örnekler ile birlikte Türkiye’deki yatırım projelerinde uygulanan uluslararası standartlar ele alınmıştır. Türkiye’de son dönemlerde yapılan büyük çaplı inşaat projelerinde, “Çevresel Etki Değerlendirme” çalışmaları (ÇED) kapsamında gerçekleştirilen “Kültürel Miras Etki Değerlendirme” çalışmaları ile birlikte genelde yurt dışı finansörlerinin talepleri doğrultusunda gerçekleştirilen “Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirmesi” (ÇSED) çalışmaları başlıca tezin önemli konularından birisidir. Tez çalışmanın son bölümünde ise Türkiye’deki yasal mevzuatlar ışığında Kültürel ve Arkeolojik Miras Yönetiminin bazı eksik yanları ve özellikle kamu yararı gözetilen toplumun en önemli ihtiyaçlarından birisi olan Alt-Üst yapı projelerinde Kültürel ve Arkeolojik varlıkları koruma ve gelecek nesillere sağlıklı bir şekilde aktarma konusunda öneriler yer almaktadır.
Türkiye’deki yatırımcı şirketler ÇED kapsamında olan “Kültürel Miras” bölümünü (soyut ve somut) en sınırlı noktada değerlendirmekte ve önemsemektedir. Alt yapı ve inşaat projelerinin son yıllarda artış göstermesi birlikte buna bağlı olarak Kültürel Miras’ın korunmasına yönelik sıkıntıları da beraberinde getirmektedir. Buna bağlı olarak bu tez çalışmasında Kültürel Miras’ın korunmasına yönelik bazı pratikler sunulmuştur. Bu bağlamda; tez çalışmasının ilk bölümünde, Türkiye’de Arkeolojik Miras’a yönelik çalışmaların tarihçesi, Kültürel ve Arkeolojik Miras Kavramı, Mevcut yasal düzenlemeler ile birlikte Arkeolojik Miras’ın ÇED çalışmalarındaki önemi ve inşaat projelerinde Arkeolojik Miras’a yönelik risk azaltıcı önlemler genel çerçeveler
ile değerlendirilmiştir. Devam eden 2. Bölümde ise Türkiye ve yurt dışında, uluslararası standartlar gözetilerek uygulanan projelere detaylı bir şekilde ve örnekler ile değinilmiştir. Son bölümde ise ülkemizdeki Kültürel ve Arkeolojik Miras’a yönetiminde mevcut yasal durumun eksiklikleri ve inşaat projelerinde Arkeolojik Miras’a yönelik oluşan bazı tehditlere karşı tedbir ve öneriler sunulmuştur.
Tez çalışması öncesinde Kültürel ve Arkeolojik Mirasa yönelik olarak hazırlanmış yerli ve yabancı literatür taraması en temel araştırma yöntemlerinden birisi olmuştur. Bununla birlikte “Kültürel Miras Yönetim Planı” ile ilgili yatırım projelerinde yer almış akademisyen, bakanlık temsilcisi, müze uzmanı ve bu projelerde bulunmuş olan diğer uzman kişiler ile birebir görüşme yapılmıştır. Uluslararası finans kuruluşlarının Kültürel Miras ile ilgili paylaştığı raporlar incelenmiş ve bu bağlamda değerlendirmeler yapılmıştır. Ayrıca dünya bankası, Avrupa kalkınma Bankası, Avrupa yatırım bankasının yayınlamış olduğu faaliyet raporu detaylı bir şekilde incelenmiştir. Türkiye’deki yatırım projeleri öncesi hazırlanan ÇED ve ÇSED çalışmaları detaylıca araştırılmış ve özellikle yurt dışındaki en iyi uygulama örnekleri ile kıyaslanmıştır.
Zengin bir Kültürel ve Arkeolojik Miras’a sahip olmamız sadece bununla övünmek dışında bazı sorumlulukları ve yükümlülükleri de gerekli kılmaktadır. Bunların bir bölümü Kültürel Mirası koruyarak ileri kuşaklara aktarmak, bir bölümü de geçmişi anlayabilmek için açığa çıkartmaktır1. Bu iki önemli unsurun ülkemizdeki
alt ve üst yapı projeleri ile birlikte düşünülünce üzerine durulması gerektiği anlaşılmaktadır. Kültürel ve Arkeolojik Miras’ın korunması ve ortaya çıkarılması konusu uzun yıllar tartışılmıştır. Bu konu ilk olarak “Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi” (ICOMOS) ile “Dünya Arkeoloji Kongreleri ve Avrupa Konseyi” kapsamında ele alınmıştır. Özellikle Avrupa Birliği’ne bağlı olan “Avrupa Arkeologlar birliği ve “Dünya Arkeoloji Kongresi” bu konuları yoğun bir şekilde araştırmaktadır2. Bu tez çalışması kapsamında ülkemizdeki Kültürel ve Arkeolojik
Miras unsurlarının yasal kapsamda nasıl korunduğunu ve Alt-Üst yapı projelerinden
nasıl etkilendiğini ve özellikle olumsuz etkilere karşı alınabilecek ders ve tedbirlerin neler olduğu detaylıca anlatılmaktadır.
2 KÜLTÜREL ve ARKEOLOJİK MİRAS KAVRAMLARI IŞIĞINDA
İNŞAAT ARKEOLOJİSİ
Kültürel Miras, toplumun on binlerce seneler boyunca oluşan tüm hayat tecrübelerinin, aklının ve yaratıcılığının günümüz dünyasına ulaşmayı ve kaybolmamayı başarmış olan maddi ve manevi kalıntılarıdır. “Geçmişe dair izler” kavramı deyince ilk akla gelen arkeoloji veya tarihi kalıntılardır. Fakat Kültürel Miras, “öz kimliğimizle, kültürümüzle, tarihimizle ilgili somut ve somut olmayan” her türlü varlıkların ve değerlerin tümüdür. Çevremizdeki herhangi bir yerde görebileceğimiz tarihi kale ve saraylar, arkeolojik sitler, tarihi dokusunu kaybetmemiş olan kentler, kültürel peyzaj alanları ile birlikte, örf-adet, gelenek, yerel danslar, müzik ve tören gibi yaşayan ama “somut olmayan değerler” Kültürel Miras kavramını genel olarak tanımlar3. Kültürel Miras, bir topluluk tarafından geliştirilen ve gelenekler,
uygulamalar, yerler, nesneler, sanatsal ifadeler ve değerler dahil olmak üzere kuşaktan kuşağa aktarılan yaşam biçimlerinin bir ifadesidir. Genellikle Somut Olmayan veya Somut Kültürel Miras olarak ifade edilir. Temel verileri arkeolojik yöntemlerle ele edilen maddi miras ise “Arkeolojik Miras” olarak kabul edilmektedir. Arkeolojik Miras insan varlığının her türde izini kapsar ve her tür insan etkinliğini yansıtan yerleri, terk edilmiş yapıları, toprak ve su altındaki sitler de dahil olmak üzere her tür kalıntıyı, bunlarla ilişkili taşınabilir tüm kültürel malzemeyi içerebilmektedir. Bu bölümde, yukarıdaki kavramlar ışığında inşaat arkeolojisinin temel yönleriyle değinilecektir.
“Arkeolojik Miras’ın yönetimi ve işletilmesi”, dünyada ilk kez 1970’li yıllarda “Amerika Birleşik Devletleri’nde gündeme gelmiştir. Buna göre Arkeolojik veya Kültürel Miras; bu anlamı taşıyan tüm kaynakların sistemli bir şekilde yönetimi
(“cultural resource management”) şeklinde tanımlanmıştır. ABD’de, 1967’li yıllarda
“Quito Normları” ismiyle bilinen “Artistik ve Tarihsel Değer Olan Anıtların ve Sitlerin
Korunması ve Yararlanılması” raporu yayınlanmıştır. Yayınlanan bu raporda,
Arkeolojik ve Kültürel Miras; “arkeolojik, tarihi ve artistik anıtlar”ın, devletin kültürel anlamda zenginliğini öne süren ekonomik ve iktisadi kaynakları olarak betimlenmektedir. Dolayısıyla bu kaynakların ekonomik anlamda bütçeye girdi olarak katkı sağlaması amaçlanmıştır. Arkeolojik ve Kültürel Miras unsurlarının her türlü tehdide karşı korunması gerektiği vurgulanmıştır. Böylelikle ABD’de Arkeolojik Miras unsurları ile ekonomik anlamda her türlü projenin birlikte düşünülmesi gerektiği fikri ağır basmış ve bu kavramların birbirlerini daima desteklemesi düşüncesi üzerinde durulmuştur4.
Avrupa ülkelerinde Rönesans ile birlikte yaşanan düşünsel değişimler, Avrupa’daki her alanda olduğu gibi Arkeolojik Miras ile alakalı temel fikirlerin temelini de atmıştır. Bu süreç özellikle batı Avrupa’da yaşanan Endüstri veya Sanayi Devrimi ile birlikte daha da hızlanmış ve Arkeolojik Miras konusunda çeşitli koruma fikirleri üzerine çalışmalara başlanmıştır. 17. yy’dan sonra Batı ve Orta Avrupa’da görülen hızlı nüfus kentleşme, yeni tarım ve endüstri alanlarının açılması, arazi ıslah çalışmaları, artan ham madde gereksinimi tüm Avrupa üzerinde yoğun bir toprak hafriyatı gerektirmiştir. Bu süre zarfında Avrupa ülkelerindeki arkeolojik kalıntıların büyük bir bölümü tahrip olmuştur5. Avrupa toplumu bu sebepten dolayı 20. yy’ın
başlarında bu durumun farkına varmış ve yoğun bir bilimsel kazı çalışmalarına girmiştir6. İnşaat Arkeolojisi kavramı gelişen bu süreç ile birlikte ortaya çıkmış ve
yayılmıştır. Günümüzde, nüfusun hızlı bir şekilde artmasıyla birlikte zaruri bir ihtiyaç haline gelen Barajlar gibi büyük tesislerden, bir yapının temel çukuruna, kent ya da sanayi alanının genişlemesinden, toprak ıslah çalışmalarına, boru hattı gibi alt yapı çalışmalarından, kum ocağına ve otoyol gibi inşaat çalışmaları gibi sonsuz bir çeşitleme yapmak mümkündür. Günümüze kadar gelişerek şekillenen çağdaş anlayış, bu gibi projelerin durdurulmasını değil, bilimsel bilgi feda edilmeden gerçekleştirilmesini ve bunun planlı ve çok yönlü bir uygulama bütünlüğü içinde ele
4 Arı 2011, 11-12.
alınmasını zorunlu kılmaktadır. Bu bağlamda bilimsel arkeoloji ile birlikte kurtarma arkeolojisi tanımını da ortaya çıkarmıştır7.
Bu kavram ülkemizde ilk uygulama örneği olarak Keban Barajı projesiyle birlikte gündeme gelmiştir. Keban Barajı kapsamında gerçekleştirilen kurtarma kazıları her ne kadar zaman açısından sıkışık bir programla ilerlemiş ve de buna bağlı olarak eksiklikler yaşandıysa da Dünya ve Türkiye arkeolojisi açısından organize kurtarma projelerinin ilk ve en başarılı örneklerindendir8. Tüm dünyada olduğu gibi
ülkemizdeki hızlı kentleşme ile birlikte modern yaşamın getirmiş olduğu ihtiyaçlar doğrultusunda gerçekleştirilen alt ve üst yapı projelerinde tespit edilen arkeolojik varlıklar ister istemez tahribat riski ile karşılaşmaktadır. Bu sebeple, Arkeolojik Miras konusunda son derece zengin olan ülkemiz, bu gibi yatırım projelerinde, organize bir kurtarma veya koruma düşüncesi planlamak için inşaat arkeolojisi kavramı ile sıkça karşılaşmaktadır.
3 TÜRKİYE’DE ARKEOLOJİK MİRASA YÖNELİK ULUSAL
MEVZUATIN TARİHSEL GELİŞİMİ
Tarih boyunca, çeşitli kültürlerin merkezi konumunda bulunan ve halen aynı özelliğe sahip olan Anadolu’da birçok topluluğun oluşturmuş olduğu zengin kültüre ait izler taşımıştır. Türkiye’de bulunan bu mirasın köklerinde Anadolu kültürleri (“Hitit, Likya, Karya, Frig” gibi), Akdeniz ve Ege kültürleri (“Miken, Hellen, Roma, Bizans” gibi), Selçuklu ve Osmanlı kültürü bulunmaktadır. Bu zengin kültür yönüyle Türkiye Dünya’da tek olma özelliğine sahiptir. Anadolu kökenli olan bu kültürel mirasımızı korumak için izlenecek tüm yollar için de önemli çabalar harcanmıştır9.
Türkiye’de koruma hareketinin tarihi henüz detaylıca araştırılmadığı için, Osmanlı Devleti’nde ve erken Cumhuriyet Dönemi’nde kültürel mirasa sahip çıkma çabalarının ayrıntılı bir tanımını yapma olanağına sahip değiliz10. Fakat günümüz ülke
sınırları içerisinde, Osmanlı İmparatorluğunun Tanzimat Dönemi’nde gerçekleştirilen
7 Özdoğan 2006, 21-22. 8 Özdoğan 2011, 79-80. 9 Akurgal 1998, 9-18. 10 Silier 2011, 13.
bazı çabalar bilinmektedir. 19. Yüzyılın 2. Yarısında, özellikle Ceride-i Havadis gazetesinde çıkan Anadolu’nun çeşitli bölgelerindeki arkeolojik kazı haberleri, o dönem insanlarının ilgisini çekmeyi başarmıştır.
Osmanlı Devleti’nde kültürel mirası korumayla ilgili bir yasal düzenlemesini gösteren bir belge yoktur. Fakat, sadrazam Ali Paşa’nın kaçak kazılar ve bu kazılarda çıkartılan arkeolojik eserlerin korunmasıyla ilgili bir buyrultu bilinmektedir. Bu buyrukta yabancı kazılarda çıkarılan her iki eserden bir tanesinin ülke sınırlarında kurulacak olan müzelere verilmesi belirtilmektedir. Bu buyrultu aynı zamanda sonraki dönemlerde çıkacak olan yasal düzenlemelerin temelini oluşturmaktadır. Ali Paşa’nın buyrultusu çerçevesinde düzenlenen Âsâr-ı Atika Nizamnamesi 13 Kasım 1869 tarihinde yayınlanmıştır. Bu nizamname ile Anadolu’da kazı ve yüzey araştırması yapmak isteyenlerin izin almaları ve kazı çalışmalarında tespit edilen tüm buluntuların İstanbul'daki bir müzeye teslim etmeleri gibi maddeleri bulunmaktadır. Ayrıca kazı çalışmalarında tespit edilen eski eserlerin yurt dışına çıkartılamayacağı da belirtilmektedir11.
19. yüzyılda Avrupa'da gelişen arkeoloji ve sanat tarihi sonucu, kültürel miras açısından son derece zengin olan Osmanlı Devleti’nde Avrupalı kazı ekiplerin yoğun ilgisi oluşmuştur. Fransızların Mısırda gerçekleştirmiş olduğu çalışmalar, Osmanlı Devleti sınırları içerisinde ilk sistemli ve detaylı yapılan çalışmalardandır12.
Mezopotamya (Nimrud, Babil), Suriye, Lübnan, Filistin ve Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde kazı ve yüzey araştırmaları yoğunlukla yapılıştır. Anadolu'da Troya, Bergama, Myrina, Assos, Zincirli, Priene, Milet, Nysa, Aphrodisias, Efes, Magnesia ve Kyme gibi antik yerleşim alanlarında bu yüzyılda kazı çalışmaları yabancı araştırmacılar tarafından gerçekleştirilmiştir13.
Osmanlı Devleti’nde sonra Cumhuriyetin ilk otuz yılı boyunca kültürel miras anlamında bazı gelişmeler meydana gelmiştir. TBMM’nin kurulmasından sonra 9
11http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR-80138/tanzimat-donemindeki-ilk-adimlar.html, Erişim Tarihi: 05.11.2018 Saat: 12.02
12 Silier 2011, 2.
Mayıs 1920 günü “Türk Asar-ı Atikası Müdürlüğü” kurulmuştur. Cumhuriyetin ilk yıllarında Mustafa Kemal Atatürk’ün buyruğu ile birçok kültürel varlıklar koruma altına alınmış ve bazı bölgelerde yeni müzeler bu eserleri koruyabilmek ve saklamak için açılmıştır. 1930’lu yıllarda ilk Türk araştırmaları gerçekleştirilmiştir. Bu yıllarda ilk olarak Alacahöyük’te kazılar başlamıştır. Daha sonra ise ülke genelinde 60’tan fazla kazı çalışmaları gerçekleşmiş ve bu kazılara finansal destek verilmiştir.
Cumhuriyetin ilk yıllarından günümüze kadar kültürel mirasa yönelik birçok farklı yaklaşımlar kabul edilmiş ve devlet kanalı ile bu yaklaşımlar uygulanmıştır. Olumlu ya da olumsuz sonuçlara bakılmaksızın Osmanlı Dönemi ve Cumhuriyet Dönemi’nden günümüze kadar gelen süreç içerisinde kültürel mirası koruma ve sahip çıkma anlamında üstün çaba gösterildiğini kabul etmek gerekir.
Günümüz Türkiye’sinde kültür ve tabiat varlıklarının her türlü araştırmasının, korunmasının ve yönetiminin kurallarını belirleyen düzenleme 1983 yılında kabul edilen “2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu”dur. Bu kanunda 1987 ve 2004 yıllarında bazı değişiklikler yapılmıştır. Bu kanun, korunması gerekli “taşınır ve taşınmaz kültür varlıkları” ile ilgili hususları ve bunlarla ilgili gerçek ve tüzel kişilerin görev sorumluluklarını kapsar14.
Bunlar;
• “Korunması gerekli tabiat varlıkları ile 19. yüzyıl sonuna kadar yapılmış taşınmazlar”,
• “Yukarıda belirlenen tarihten sonra yapılmış olup önem ve özellikleri bakımından Kültür ve Turizm Bakanlığınca korunmalarında gerek görülen taşınmazlar”,
• “Sit alanı içinde bulunan taşınmaz kültür varlıkları, Milli tarihimizdeki önemleri sebebiyle zaman kavramı ve tescil söz konusu olmaksızın Millî Mücadele ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunda büyük tarihi olaylara sahne olmuş binalar ve
tespit edilecek alanlar ile Mustafa Kemal ATATÜRK tarafından kullanılmış evler” olarak sıralanmaktadır.
Anayasanın “2863 sayılı” kanununda geçen başlıca tanımlar detaylı bir şekilde Ek-1’in birinci bölümünde verilmiştir.
“Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu”nun 5.11.1999 gün ve “658 sayılı İlke Kararında” arkeolojik sit alanları derecelendirilerek üç gruba ayrılmıştır;
“1. Derece Arkeolojik Sit”: “Korumaya yönelik bilimsel kazı çalışmaları dışında, en üst seviyede korunma gerektiren alanlardır. Bu alanlarda hiçbir şekilde yapılaşma ve inşaata izin verilmez. Her türlü inşaat, kazı ve yenileme işleri bu alanlar için yasaklanmıştır. Buna karşın, istisnai olarak resmi ve özel kuruluşlarca zorunlu durumlarda yapılacak alt yapı uygulamaları için müze müdürlüğünün ve varsa kazı başkanının görüşüyle Bölgesel Koruma Kurulları inşaat faaliyetlerinin yürütülmesine izin verebilir15.”
1. Derece Arkeolojik Sit Alanlarında;
• “Resmi ve özel kuruluşlarca yapılacak zorunlu altyapı uygulamaları
yapılabilecektir”,
• “Sınırlı mevsimlik tarımsal faaliyet devam edebilecektir”,
• “Ören yerlerinde gezi yolu, meydan düzenlemesi, otopark, tuvalet, bilet gişesi,
bekçi kulübesi gibi güvenlik ve sunuma ilişkin altyapı hizmetleri yapılabilecektir”.
“2. Derece Arkeolojik Sit”: “Koruma ve kullanma koşulları koruma kurulları tarafından belirlenecek, korumaya yönelik bilimsel çalışmalar dışında aynen korunacak sit alanlarıdır. Ayrıca, her türlü inşaat, kazı ve yenileme işleri bu alanlar için yasaklanmıştır. 1.derece sit alanlarında olduğu gibi, istisnai olarak resmi ve özel kuruluşlarca zorunlu durumlarda yapılacak alt yapı uygulamaları için müze
http://teftis.kulturturizm.gov.tr/TR-14329/658-nolu-ilke-karari-arkeolojik-sitler-koruma-ve-kullan-müdürlüğünün ve varsa kazı başkanının görüşüyle Bölgesel Koruma Kurulları inşaat faaliyetlerinin yürütülmesine izin verebilir16.”
“3.Derece Arkeolojik Sit”: “En düşük koruma düzeyine sahiptir. Koruma – kullanma kararları doğrultusunda yeni düzenlemelere izin verilebilecek arkeolojik alanlardır. Bölgesel koruma kurullarının kararına bağlı olarak inşaata izin verilebilir. İnşaat yapılmadan önce bu alanlarda sondaj kazıları uygulanmalı ve sondaj kazısı sonuçları ilgili müze müdürlüğü tarafından veya varsa bilimsel kazı başkanlığı tarafından hazırlanarak bölgesel koruma kurullarının görüşüne sunulmalıdır. Kurullar herhangi bir karar vermeden önce sondaj kazılarının kapsamının genişletilmesini isteyebilir17.” 3. Derece Arkeolojik Sit Alanlarında;
• “İnşaat izni verilmeden önce, ilgili müze müdürlüğü uzmanları tarafından
sondaj kazısı gerçekleştirilecektir”",
• “Sondaj sonuçları, varsa kazı başkanının görüşleri alınarak koruma bölge
kuruluna iletilecektir”,
• “Koruma bölge kurulu kararı alındıktan sonra uygulamaya geçilebilecektir”. Türkiye, Kültürel ve Arkeolojik Mirasın korunmasına ve Kültürel ve Arkeolojik Miras’a yönelik uygulamaların yöntemine dair uluslararası camiada kabul edilebilirliği olan bazı sözleşmelere taraf olarak kabul etmiştir. Bu sözleşmeler Ek-4’ün ikinci bölümünde detaylı olarak verilmektedir.
16 http://teftis.kulturturizm.gov.tr/TR-14329/658-nolu-ilke-karari-arkeolojik-sitler-koruma-ve-kullan-.html Erişim Tarihi:06.05.2019 Saat:12.45
17 http://teftis.kulturturizm.gov.tr/TR-14329/658-nolu-ilke-karari-arkeolojik-sitler-koruma-ve-kullan-.html Erişim Tarihi:06.05.2019 Saat:13.15
4 ARKEOLOJİK MİRAS ÜZERİNDE ULUSLARARASI FİNANS KURULUŞLARI’NIN ETKİNLİĞİ
Ülkemizde gerçekleştirilen kamu projelerinde (Otoyol, Baraj, Doğalgaz ve Petrol Boru Hatları vb.) ekonomik anlamda öz kaynak sıkıntısı yaşamaktadır. Çünkü sahip olduğumuz ekonomik kaynaklar verimli ve gerekli yerlerde kullanılmaması gibi bazı faktörler toplumsal yaşamı pozitif anlamda etkileyecek olan bu projelerin tamamlanmasını zora sokmaktadır18. Kamu projelerinin ülke öz kaynakları ile karşılama konusundaki sorunlar ve bu ülke kaynakların farklı alanlarda değerlendirilmesi, gerçekleştirilmesi planlanan bu gibi yatırım projelerin ekonomik ihtiyaçları için yurt dışı kredilerine bağımlı hale sokmaktadır. Türkiye gibi gelişmekte olan tüm ülkelerde çoğu yatırım projelerinde büyük oranda dış kaynaklı kredilere başvurulmaktadır. Bu kredi ihtiyacını oluşturan birden fazla faktör vardır19.
İnşaat projelerindeki Arkeolojik Miras Yönetimi, başarılı bir şekilde uygulanabilmesi için en önemli faktörlerden birisi de finansman konusudur. Bu yatırım projelerinde ilk etapta Arkeolojik Miras yönetiminin iyi bir şekilde finanse eden bir sistem veya model gereklidir. Avrupa veya batılı ülkelerde Arkeolojik Miras’ın korunması ile birlikte finansmanı konusunda çeşitli ölçeklerde örgütlenmeler yapılmaktadır20.
Bir ülkedeki kültür varlıkları herhangi bir nedenden dolayı tehdit altındaysa bu durum insanlığın ortak bilincinin de yok edildiği anlamını taşımaktadır. Bu sebeple diğer ülkelerin ve uluslararası kuruluşların müdahale etme yetkisi bulunmaktadır. Bu durumu inşa hakları, doğal varlıkların korunması gibi ülkeler üzerindeki uluslararası kurumların oluşturmuş olduğu denetim mekanizması ile birlikte düşünebiliriz. Son dönemlerde uluslararası kurumlar tarafından verilen kararlar bağlamında, başta Dünya Bankası gibi finans kuruluşları herhangi bir projeye parasal kaynak sağlamaktadır. Bu kaynağı sağlarken de ön koşul olarak kültür varlıklarının o projede zarar görmemesi istenmektedir. Bu uygulamaya Türkiye’deki ilk ve en önemli örnek
18 Candan 2005, 41. 19 Candan 2005, 41.
Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı” (BTC) projesidir. Bu proje dolayısıyla kültürel ve Arkeolojik Miras‘ın niteliğini belirlemek için önemli miktarda kaynak ayrılmıştır21.
Yatırım projelerinin tüm çevresel ve sosyal etkileriyle birlikte oluşabilecek risklerini değerlendirmek, incelemek ve oluşabilecek olumsuzlukları yönetebilmek amacıyla Eşitlikçi Prensipler (“Equator Principles”) doğrultusunda yürütülen “Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirmesi” çalışmalarının başarı ölçütleri ise IFC ve EBRD gibi büyük finans kuruluşlarının düzenlemiş olduğu Performans Standart ve Koşulları olarak ortaya konmuştur22. Bu standart ve koşullar detaylı bir şekilde
EK-3’te verilmektedir.
Uluslararası alanda tanınmak ve dünya bankası kredisi kullanmak isteyen tüm projeler Kültürel Miras standardını yerine getirmekle yükümlüdür. Yurtdışında bu durum oldukça fazla olan ve resmi otorite tarafından tanınan “Kültürel Miras Yönetim Ofisleri” tarafından yürütülmektedir. Ülkemizde ise alt ve üst yapı projelerinde bu hizmeti veren, her türlü arkeolojik faaliyetin bilimsel etik içinde yürütülmesini sağlayan ve dünya bankası tarafından tanınan tek firma “REGİO Kültürel Miras Yönetim Danışmanlığı”dır. Uluslararası projelerde gerçekleştiren ÇSED için projelere Kültürel Miras Yönetimi hizmeti vermektedir.
Ekvator Prensipleri, EBRD Performans Koşulu 8 ve IFC Performans Standardı 8 Ek-3’te Detaylı bir şekilde ve tüm maddeleri verilmişidir (Ek-3 Uluslararası Standartlar; Ekvator – IFC - EBRD). Bu standartlar ışığında kredilerinden yaralanmak ya da uluslararası standartlarda bir proje ortaya çıkarmak isteyen projeyi gerçekleştiren firmalar, “kültürel miras yönetim planı” hazırlamaktadır (Ek-1 Mersinli Rüzgar Enerji Santrali Projesi Kültürel Miras Yönetim Planı Örneği). Ülkemizde projeler aracılığıyla tescil edilen binlerce sit ve envantere alınan on binlerce eser bulunmaktadır23.
21 Özdoğan 2006, 26.
22 webdosya.csb.gov.tr/db/ced/editordosya/CED_KITAP.pdf, Erişim Tarihi: 05.05.2019 Saat: 23.00 23Türkiye’de REGIO isimli arkeoloji firması, Kültürel Miras Yönetimi konusunda Ulusal ve Uluslararası birçok projede yer almıştır. Bu projeler kapsamında toplamda 896 adet Arkeolojik/Kültürel Alan tespit edilmiştir.
Kültürel mirasın korunması konusunda dünyada kriterleri belirlenen diğer hüküm ve standartlar;
• “ICOMOS Dünya Mirası Kültür Varlıkları için Etki Değerlendirmesi Rehberi”, Ocak 2011
• “IFA (Saha Arkeologları Enstitüsü) 2001, Arkeolojik Materyallerin Toplanması, Belgelenmesi, Korunması ve Araştırılmasına İlişkin Standart ve Kılavuz Hükümler”
• “IFA 1999, Arkeolojik Masa Başı Değerlendirmesine İlişkin Standart ve Kılavuz Hükümler”
• “IFA 1999, Arkeolojik Gözlem Çalışmasına Dair Standart ve Kılavuz hükümler”
• “IFA 1999, Arkeolojik Saha Değerlendirmesine Dair Standart ve Kılavuz hükümler”
• “IFA 1999, Arkeolojik Kazı Çalışmasına Dair Standart ve Kılavuz Hükümler”
• “Ekvator Prensipleri”
• “IFC Performans Standartları” • “EBRD Performans Gerekleri”
• “İngiltere Ulaştırma Bakanlığı, Yollar ve Köprüler İçin Tasarım Kılavuzu Bölüm 2 HA 208/07 Kültürel Miras”
5 ARKEOLOJİK MİRASIN ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMEDEKİ
ÖNEMİ
17.07.2008 tarih ve 26939 sayılı Resmi Gazete ’de yayımlanarak yürürlüğe giren ÇED Yönetmeliği’nde” belirtildiği şekliyle; ÇED, “gerçekleştirilmesi planlanan
projelerin çevreye olabilecek olumlu ve olumsuz etkilerinin belirlenmesinde, olumsuz yöndeki etkilerinin önlenmesi ya da çevreye zarar vermeyecek ölçüde en aza indirilmesi için alınacak önlemlerin, seçilen yer ile teknoloji alternatiflerinin belirlenerek değerlendirilmesinde ve projelerin uygulanmasının izlenmesi ve
kontrolünde sürdürülecek çalışmalar olarak tanımlamaktadır”24. Türkiye’de halen
uygulanan Çevresel Etki Değerlendirme yönetmeliğinin, “Uluslararası Finans Kuruluşları (UFK)” tarafından kabul edilmiş olup “Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirme (ÇSED)” ismi ile bilinen seviyeye çıkartılması gerekmektedir25.
Çevresel Etki Değerlendirmesi, bir projenin, çevre ve toplum üstündeki etkilerinin ne şekilde ve nasıl sonuçlanacağını öngören bir süreci anlatmaktadır. Bu süreç, kendi başına herhangi bir karara varmamaktadır. Çevreye karşı oluşabilecek sürekli veya geçici olumsuz etkilerinin her türlü sosyal sonuçları ile birlikte alternatifleri de belirtecek şekilde bu sonuçların analizi ve detaylı bir şekilde değerlendirilmesidir.
ÇED’in genel anlamda amacı; ekonomik ve sosyal her türlü gelişmelere engel olmadan, çevre ve toplum değerlerini ekonomik politikalara karşı korumak ve kollamaktır. Ayrıca daha önceden planlanmış bir inşaat faaliyetinin doğuracağı bütün olumsuz etkilerin önceden tespit edip gerekli tüm önlemlerin alınmasını sağlamak da başlıca amaçları arasındadır. Ülkemizde, projeler için uluslararası banka kuruluşlarından kredi arayışına girildiği taktirde, projeci firmadan Uluslararası ÇSED raporu talep edilmektedir. Bu sebeple, ulusal ÇED sürecini tamamlamış projeler, yürürlükteki mevzuat açısından ÇED hazırlanması zorunlu olmayan projeler için dahi ÇSED çalışmaları gerekli görülebilmektedir26. Günümüzde, enerji başta olmak üzere,
birçok farklı sektörde yer alan büyük ve çok lider kuruluşlar, tüm yatırım projelerini uluslararası finans kuruluşları tarafından belirlenmiş standart, prensip, yönerge ve kurallara uygun olarak gerçekleştirmektedir27.
Bu bağlamda, Türkiye’deki tüm kamu yatırım projelerinde, ÇED raporu kapsamında arkeolojik mirasa yönelik çalışmalar da yapılmaktadır. ÇED raporu hazırlanmadan önce, projeyi gerçekleştirecek olan firma, ilgili bölge koruma kurullarından proje etki sahası üzerindeki arkeolojik varlıkların envanter kayıtlarını
24 http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2008/07/20080717-3.htm, Erişim Tarihi 01.05.2019 Saat:22.30
25webdosya.csb.gov.tr/csb/dokumanlar/ced0244.pptx (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, ulusal ve uluslararası ÇED çalışmalarının bir mukayesesi)
26Ankara- Niğde Otoyol Projesi örneğinde, proje öncesinde ÇED raporunun haricinde, ÇSED raporuna da hazırlanmıştır.
27webdosya.csb.gov.tr/csb/dokumanlar/ced0244.pptx (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, ulusal ve uluslararası ÇED çalışmalarının bir mukayesesi)
talep etmektedir. Bu bilgiler ve belgeler ışığında projenin inşaat ve etki sahası üzerinde bulunan herhangi bir arkeolojik sit alanının varlığı araştırılmaktadır. Eğer bu çalışmalar neticesinde doğrudan inşaat faaliyetlerinden etkilenen bir arkeolojik kültür varlığı veya sit alanı varsa projeyi gerçekleştirecek olan firma tarafından, ilgili bölge kurullarının isteği doğrultusunda yeni projeler geliştirmektedir. Bu projeler genel itibariyle proje sahasında yapılan güzergâh değişikliği gibi revizyonlar şeklinde olmaktadır. 2016 yılında hazırlanan Ankara – Niğde Otoyol Projesi, ÇED çalışmalarında, bölge kurullarından alınan verilere göre güzergâh boyunca toplam 13 arkeolojik alan (Tablo 1) tespit edilmiştir. Bu alanlar içerisinde Aksaray ilinde bulunan “Düğüz Höyük” (Resim 1) ün inşaat sahası üzerinde olduğu anlaşılmıştır. ÇED raporunda belirtilen bu durumdan sonra projeyi gerçekleştiren firma ilgili bölge kuruluna başvurup Düğüz Höyük hakkında görüş istemiştir. Projeyi gerçekleştiren firma, bölge kurulu kararı ile Otoyol inşaatı bu bölümde güzergâh değişikliğine gitmiştir.
Tablo 1:Ankara-Niğde Otoyol projesi ÇED aşamasında etki sahası üzerinde bulunan arkeolojik sit alanları28.
Alan Adı Güzergaha Mesafe
Höyüktepe Höyüğü 1 km
Semizbağı Höyüğü 1.4 km
Hacılar Höyüğü 660 m
Gökçehöyük 1.2 km
Taşdelen Çesmesi 3. Derece Arkeolojik Sit Alanı 600 m
Gavurkale Höyüğü 200 m
Ersele Höyüğü 1.4 km
Büyük ve Küçük Bezirganlı Höyük ve Mezarlık Alanı 85 m
Dede Höyük 800 m
Düğüz Höyük 0
Göllüdağ Mevkii Arkeolojik Alanı 70 m
Kurugöl Yeraltı Sehri 1. Derece Arkeolojik Sit Alanı 970 m
ÇED çalışmalarındaki bu gibi önlemler kısa vadede projeci firmaya ve arkeolojik mirasa katkı sağlamış gözükse bile uzun vadede kazanımı çok güç olmaktadır. Bölge kurullarından elde edilen arkeolojik alanlara ait envanter kayıtları haricinde herhangi bir detaylı arkeolojik saha araştırmaları yapılmamaktadır. Bu sebeple proje sahalarında karşılaşılabilecek, bilinmeyen veya tescilsiz olan potansiyel arkeolojik alanları göz ardı etmek mümkün olabilir. Bu sebeple, Türkiye’deki bazı yatırım projelerinde, yurt dışı banka kuruluşlarının benimsediği standartlar ile oluşturulan ÇSED raporlarına ihtiyaç duyulmaktadır. Nitekim yukarıda verilen Ankara-Niğde Otoyol Projesi ÇED çalışmalarına ilave olarak, ÇSED çalışmaları gerçekleşmiş ve bu çalışmalar sonucunda güzergâh boyunca toplamda 52 potansiyel arkeolojik alan (Tablo 2) tespit edilmiştir. Dolayısıyla, bu durum Türkiye’deki inşaat projelerinde hazırlanan ÇED raporlarının yetersiz kaldığını göstermektedir.
Tablo 2: Ankara-Niğde Otoyolu ÇSED Çalışmaları Kapsamında Tespit Edilen Arkeolojik Alanlar29.
Alan Adı İl İlçe/Köy KM
Çölova Deresi-1 Ankara Gölbaşı/Gökçehöyük 16+770-16+900 Çölova Deresi-2 Ankara Gölbaşı/Karagedik 17+660-17+900 Ayaz Ankara Gölbaşı/Karagedik 19+630-19+930 Çoraklı Ankara Gölbaşı/Karagedik 19+700-20+020 Mağara Tepe Ankara Gölbaşı/Karagedik 24+370-24+480 Hanife Çeşmesi-1 Ankara Gölbaşı/Karagedik 25+630-25+650 Hanife Ceşmesi-2 Ankara Gölbaşı/Karagedik 25+850-25+998 Gavurkale-2 Ankara Gölbaşı/Bağiçi 32+280-32+450 Büvelek Tepe 1 Ankara Bala/Ahmetçayırı 39+740-40+480 Büvelek Tepe 2 Ankara Bala/Ahmetçayırı 40+300-40+520 Yılgınlı Tepe Çeşmesi Ankara Bala/Yeniyapançarşak 50+080-50+085
Harharbeli Konya Kulu/Köşker 74+500-74+710
Harhar Deresi Mevkii Konya Kulu/Köşker 75+570-75+710
Örenlik Çeşme Ankara Şereflikoçhisar/
Doğankaya 78+730-78+840 Camızcılarınkoru Mevkii-1 Ankara Şereflikoçhisar/Büyükkışla 87+210-87+380
Camızcılarınkoru Mevkii-2 Ankara Şereflikoçhisar/
Büyükkışla 88+130-88+250
Camızcılarınkoru Mevkii-3 Ankara Şereflikoçhisar/
Büyükkışla 88+410-88+540
Akdemir Ankara Şereflikoçhisar/
Acıkuyu 109+830-110+070
Bayraktar Ankara Şereflikoçhisar/
Şereflidavutlu 125+030-125+290 Yaslıhöyük Ankara Evren/Yusufuşağı 131+420-131+780
İbrahimbeyli Ankara Şereflikoçhisar
/Fadıllı Taş Ocağı
Yavşaağılı Ankara Evren/Çatalpınar 137+520-137+735
Rahman Ankara Evren/Esentepe 143+440-143+580
Katrancı Arkı Aksaray Sarıyahşi/Karşıyaka 150+050-150+322 Arıztepe Aksaray Sarıyahşi/Boğazköy 155+500-155+600 Gökpınar Aksaray Sarıyahşi/Boğazköy 155+555 155+785 Şakirçavuş Aksaray Sarıyahşi/Boğazköy 155+993-155+998 Derviş Pınarı Aksaray Ortaköy/Harmandalı 157+768-157+939 Karadeveçukuru Aksaray Ortaköy/Harmandalı Bağlantı yolu
Uhranlı Aksaray Ortaköy/Harmandalı Bağlantı yolu Bekdik Kırşehir Merkez/Sıdıklı İkizağıl Taş Ocağı Güzler Kırşehir Merkez/Güzler Bağlantı yolu Yahyaoğlu Cami Çeşmesi Kırşehir Merkez/Güldiken Bağlantı yolu
Mille Aksaray Ortaköy/Çiftevi 171+340-171+450
Akpınar Aksaray Ortaköy/Akpınar Taş Ocağı
Bozyer Aksaray Ortaköy/Bozkır 180+420-180+530 Höşürderesi Aksaray Ortaköy/Bozkır 180+930-181+150 Höyükpınarı Aksaray Merkez/Alayhanı 215+360-215+830 Alayhan Aksaray Merkez/Alayhanı 215+640-215+760
Dölek Aksaray Merkez/Alayhanı 215+840-215+960
Karakuyu Aksaray Merkez/Karakuyu Taş Ocağı
Kurupınar Aksaray Gülağaç/Osmanlı 220+300-220+780 Yamaç Tepe-2 Aksaray Gülağaç/Osmanlı 221+000- 221+100 İncebel Aksaray Gülağaç/Osmanlı 221+220-221+470 Yamaç Tepe-1 Aksaray Gülağaç/Osmanlı Kamp Sahası
Başören-1 Aksaray Gülağaç/Osmanlı Kamp Sahası Başören-2 Aksaray Gülağaç/Osmanlı 222+550- 222+620 Çömlekçilik-4 Aksaray Gülağaç/Osmanlı 223+825- 223+855 Çömlekçilik-3 Aksaray Gülağaç/Osmanlı 223+855- 223+875 Çömlekçilik-1 Aksaray Gülağaç/Osmanlı 223+875- 223+895
5.1 Çed Kapsamında Kültürel Miras Etki Değerlendirmesi
Aşağıdaki akış şemasında, ÇED’in projenin gelişim ve değerlendirme süreçleri boyunca ne şekilde yürütüldüğü, kültür konularının yönetimine referanslarda bulunarak açıklanmaktadır.
Tablo 3: “Kültürel Miras ve Çevresel Etki ve Değerlendirme” süreçleri30.
Çevresel Eleme (Environmental Screening) Kapsam Belirleme; Kültür konularının nasıl ve ne şekilde ele alınacağının banka ve kredi alan arasında ortaklaşa kararlaştırılması Bilgilendirme; Bilgilendirme taslağının verilmesi, yönetim planı arz
edilen görüş ve kaygıları da içerecek şekilde yeniden düzenlenmesi Kalan Konular değerlendirme ekibiyle kredi alan
arasında müzakerelerin edilmesi ÇED ve kredi anlaşmalarına dayalı arkeolojik kontrollük Kültürel miras konuları; proje tamamlama ve nihai değerlendirme raporlarında değerlendirilmesi Proje Aşamaları
Teşhis Hazırlık Değerlendirme Pazarlık/ Onay Uygulama Nihai Karar
Kültür Mirası Girdileri
Kültürel Miras varlıklarının var olan
veriler ve kısa saha gezileri ile tanımlanması Geniş kapsamlı saha çalışmaları, önem tespiti, etki azaltıcı önlemlerin planlanması ve istişarelerin yapılması. Proje dokümanlarında verilen kültürel miras konularının IFC veya Finansör “Değerlendirme Ekibi” tarafından değerlendirilmesi. Rastlantısal buluntu prosedürleri dahil mirasın korunmasına dair alınması konusunda mutabakata varılan önlemler. Hukuksal anlaşmalar ve bağlayıcı nitelikteki sözleşme belgelerinde belirtilen tedbirler. Proje faaliyetlerini izleme. Gerekli görüldüğü takdirde eğitim. Alınan tedbirlerin verimlilik değerlendirmeleri
Yeni yapılanmaların/ bayındırlık projelerinin “Dünya Kültür Mirası” alanlarının “Üstün Evrensel Değeri” üzerindeki etkilerini doğru bir şekilde değerlendirmek amacıyla yapılacak “Kültürel Miras Yönetim Planının” içinde yer alan “Kültür Mirası Etki Değerlendirmesi (KMED)” sürecine rehberlik eden en önemli kaynaklardan biri de ICOMOS tarafından 2011 yılında yayınlanan “Dünya Mirası Kültür Varlıkları için Etki Değerlendirmesi Rehberi” dir.
ICOMOS’un belirlemiş olduğu KMED aşamaları aşağıdaki tablodaki gibi sıralanmıştır:
1. “İlk proje ve tasarım” 2. “Başta yapılan görüşmeler”
3. “İşleri üstlenecek uygun kurumların belirlenip devreye sokulması” 4. “Çalışma alanının belirlenmesi”
5. “İsin kapsamının belirlenmesi” 6. “Verilerin toplanması”
7. “Verilerin incelenmesi”
8. “Kültür mirasının özelliklerinin tanımlanması, özellikle ÜED taşıyan niteliklerin belirlenmesi”
9. “Doğrudan ve dolaylı etkilerin modellenmesi, değerlendirilmesi”
10. “Hasarların hafifletilmesi için taslak hazırlanması- önleme, etki azaltma, iyileştirme ya da karşılama”
11. “Raporun taslağının hazırlanması” 12. “Danışma”
13. “Değerlendirme sonuçlarının irdelenmesi ve etki azaltma işlemi” 14. “Son rapor ve kararları açıklayan görsel sunum”
15. “Etki azaltma işlemi“
16. “Sonuçların ve edinilen bilgilerin dağıtılması“31,
31 http://www.kulturvarliklari.gov.tr/Eklenti/4365,kmed-rehberipdf.pdf?0, Erişim Tarihi: 12.05.2019 Saat: 14.50
ICOMOS’un “Arkeoloji ve Kültürel Miras Hassasiyet Kriterleri” ise aşağıda detaylı bir şekilde anlatılmaktadır.
ICOMOS’un rehberinde belirlemiş olduğu kriterlerden olan “yüksek” değer;
• Dünya Mirası Sahaları olarak kabul edilen uluslararası öneme sahip sahalar, • Türk Mevzuatında korunması gereken 1. Derece Arkeolojik Sit Alanları da
dâhil olmak üzere, ulusal yasalarımızla korunan, ulusal olarak belirlenmiş arkeolojik anıtlar, sahalar, binalar veya tarihi öneme sahip peyzaj alanları, • Açık ulusal değere sahip belirlenmemiş sahalar, yapılar veya tarihi peyzaj
alanları ile birlikte belirlenmiş olsun veya olmasın, kabul edilmiş ulusal veya uluslararası araştırma hedeflerine belirgin biçimde katkıda bulunabilecek varlıklar,
• Önemli veya olağanüstü uyum, zaman derinliği veya diğer kritik faktörlerin bulunduğu iyi ya da son derece iyi korunmuş tarihi peyzaj alanları,
• Ulusal kayıtlarda yer verilen veya ulusal ya da küresel öneme sahip bireylere ilişkin Maddi Olmayan veya Somut Olmayan Kültürel Miras da bu kapsam içerisindedir32.
ICOMOS’un rehberinde belirlemiş olduğu kriterlerden olan “orta” değer;
• Türk Mevzuatındaki, 2. Derece Arkeolojik Sit Alanları da dâhil olmak üzere, bölgesel araştırma hedeflerine önemli ölçüde katkıda bulunabilecek belirlenmiş veya belirlenmemiş alanlar, peyzajlar veya deniz manzaraları, • Önemli bir tarihi bütünlüğe sahip olan ve tarihi karaktere önemli ölçüde
katkıda bulunan, sıra dışı nitelikleri veya tarihi çağrışımları bulunan belirlenmiş veya tarihi binalar,
• Belirlenmiş veya belirlenmemiş bölgesel değeri sayesinde atamayı garanti eden tarihi peyzajlar veya deniz manzaraları, ile yerel tapu sicillerindeki maddi
olmayan veya yerel öneme sahip bireylerle ilişkili kültürel miras alanları “orta” değer kapsamında değerlendirilmektedir33.
Uluslararası Finans Kuruluşu (IFC)’nun performans standardı no: 8’ye göre ise, eğer varsa kompleks paleontolojik ve arkeolojik kalıntıları, “orta” değer kriterini kapsamaktadır.
ICOMOS’un rehberinde belirlemiş olduğu kriterlerden olan “düşük” değer;
• Türk Mevzuatındaki 3. Derece Arkeolojik Sit Alanları da dâhil olmak üzere, yerel öneme sahip belirlenmiş veya belirlenmemiş varlıklar,
• Bağlamsal çağrışımların kötü korunması veya kötü durumda bulunması nedeniyle tehlikeye giren veyahut az ya da hiç arkeolojik ilgi çekmeyen varlıklar,
• Yerel araştırma hedeflerine katkıda bulunma potansiyeline sahip varlıklar yapısı veya tarihsel çağrışımları bakımından mütevazı nitelikte olan tarihi binalar ya da mimari ya da tarihsel değeri olmayan binalar ya da kentsel peyzajlar,
• Elverişsiz nitelikteki binalar, yerel çıkar grupları için önem taşıyan belirlenmemiş tarihi peyzajlar veya deniz manzaraları (bunların değeri bağlamsal çağrışımlarının kötü korunması ve/veya kötü durumda bulunması nedeniyle kısıtlanmıştır.),
• Çok az veya hiç önemli tarihsel ilgiye sahip olmayan peyzajlar veya deniz manzaraları,
• Yerel öneme sahip olan ya da yerel öneme sahip bireylerle ilişkili maddi olmayan kültürel miras faaliyetleri,
• Faaliyetlerin gerçekleştiği veya ilişkili olduğu fiziksel alanların kötü durumda bulunması,
• Birkaç maddi olmayan kültürel miras çağrışımların veya kalıntıların bulunduğu alanları kapsamaktadır.
33 http://www.kulturvarliklari.gov.tr/Eklenti/4365,kmed-rehberipdf.pdf?0, Erişim Tarihi: 12.05.2019 Saat: 15.45.
Uluslararası Finans Kuruluşu (IFC)’nun performans standardı no: 8’ye göre ise, eğer varsa tecrit edilmiş paleontolojik ve arkeolojik sahalar ve buluntu yerleri “düşük” değer kriterini kapsamaktadır.
ICOMOS’un rehberinde belirlemiş olduğu kriterlerden olan “göz ardı edilebilir” değer;
• Az ya da hiç arkeolojik önem taşımayan varlıklar,
• Mimari ya da tarihsel değeri olmayan binalar ya da kentsel peyzajlar; elverişsiz nitelikteki binalar,
• Birkaç maddi olmayan kültürel miras çağrışımların veya kalıntıların bulunduğu alanları kapsamaktadır.
Kaynakta, Uluslararası bir standart oluşturmak için KMED’de kullanılacak örnek matrisler sunulmuş olup, derecelendirmeler ise değerlendirme çalışmalarını yapacak olan uzman görüşüne bırakılmıştır. Aşağıdaki tabloda örnek etki değerlendirme çalışması verilmektedir;
Tablo 4: Batı Antalya Havalimanı Projesi Etki Değerlendirme Çalışması34.
Alan Adı Değişim/Etkinin Ölçek ve Şiddeti Genel Etki Kültürel Mirasının Değeri G7 Duvar Büyük Ölçekli Değişim Yüksek Etki Orta G8 Duvar Kalıntısı 1 Büyük Ölçekli Değişim Yüksek Etki Düşük E8 Erken Dönem Yapısı Büyük Ölçekli Değişim Yüksek Etki Yüksek
E8 Geç Dönem Yapısı Büyük Ölçekli Değişim Yüksek Etki Yüksek G8 Yapı Kalıntısı 1 Büyük Ölçekli Değişim Yüksek Etki Orta G8 Yapı Kalıntısı 2 Büyük Ölçekli Değişim Yüksek Etki Orta H8 Teras Duvarı 1 Büyük Ölçekli Değişim Yüksek Etki Yüksek
D9 Duvar 1 Değişim Yok Nötr Etki Orta
D9 Yapı Kalıntısı 1 Değişim Yok Nötr Etki Orta
Ülkemizde bu standartlarda yapılan projelerden biri de Kuzey Marmara Otoyolu (3.Boğaz Köprüsü Dahil) Projesi’dir. Projenin ÇSED35 raporunda aşağıdaki tablo
içerisinde gösterilen ana ve alt başlıklara yer verilmiş ve bu başlıklarının altları aşağıda ayrıntılı bir şekilde doldurulmuştur36.
ARKEOLOJİ VE KÜLTÜREL MİRAS • Giriş
• Geri Plan
• Çalışma Sınırları • Proje Kapsamı • Yöntemler
• Yasal Yönetmelik ve Standartlar
• Arkeolojik Çalışmalarda Kullanılan Yöntemler • Ön Saha Çalışması (Masa Başı Çalışması) • Saha Yürüyüşü
• Kapsamlı İnceleme
• Arkeolojik Potansiyel Tahmin Modeli • Temel Koşullar
• İstanbul’un Tarihi Geçmişi
• Tarih öncesi dönemden eski Byzantion’a (Byzantium’a)
• Roma döneminin sonları ve Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu • Osmanlı İmparatorluğu
• Proje Alanının Arkeolojik Potansiyeli • Olası Etkiler
• Etki Azaltıcı Önlemler • Ön İnşaat Dönemi • İnşaat Esnasında • Sonuç ve Öneriler 35https://www.3kopru.Com/Content/Pdf/15112013140523cevresel_ve_Sosyal_Etki_Degerlendirmesi_ Raporu.Pdf
36 Projenin arkeolojik etki değerlendirme çalışmaları REGIO tarafından yapılmıştır. Detaylı bilgi için bkz. Kuzey Marmara Otoyolu Projesi Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirme Raporu.
