“Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi” (TANAP) kapsamında doğalgaz boru hattı inşaatının yapılacağı tüm güzergâh üzerinde proje öncesinde yüzey araştırma çalışmaları gerçekleştirilmiştir (Harita 1). ÇED çalışmaları kapsamındaki bu çalışma, boru hattı güzergahının Kültürel ve Arkeolojik Miras potansiyelini belirlemek amacıyla yapılmıştır. Saha çalışmaları öncesinde boru hattı ve yakın çevresine ait envanter kayıtları kontrol edilmiş ve akademik yayınlar taranmıştır. Yüzey araştırmaları sonucunda birçok sayıda arkeolojik alan tespit edilmiştir. Güzergâh boyunca tespit edilen bu arkeolojik alanların bazılarında boru hattı güzergah değişikliği yapılmıştır. Erzurum, Ankara, Eskişehir ve Balıkesir ili sınırları içerisinde kalan, inşaat çalışmaları esnasında rastlantısal buluntu olarak tespit edilen kazı alanları ile birlikte toplam 20 arkeolojik alanda kurtarma ve sondaj kazıları yapılmıştır (Tablo 8). Kazı çalışmaları sonucunda, Kalkolitik Dönem ile Bizans / Osmanlı Dönemleri arasına tarihlenen birbirlerinden farklı nekropol veya yerleşim alanları gün yüzüne çıkartılmıştır. Hat boyunca tespit edilen bu kalıntılar kültür envanterine önemli katkılarda bulunmuştur. Bu kazı çalışmaları sonucunda ilgili koruma bölge kurulları, inşaat faaliyetlerinin devamına, güzergâh değişikliği ve arkeolojik kalıntıların taşınması gibi farklı kararlar almıştır. Sondaj ve kurtarma kazısı yapılan arkeolojik alanların tamamında “uluslararası iyi uygulama örnekleri” sergilenmiş olup tüm kazı çalışmaları “uluslararası standartlar” ile “Türkiye ulusal mevzuatı”na uygun bir şekilde yürütülmüştür43.
43 https://www.regio.com.tr/turkce/regio_kulturel_miras_yonetimi_danismanligi.pdf Erişim Tarihi: 07.05.2019 Saat:14.27
Tablo 8: TANAP Kapsamında Gerçekleştirilen Sondaj ve Kurtarma Kazıları
No Yüzey Araştırmalarında Tespit Edilen ve Kazı Çalışmaları
Yapılan Alanları
Rastlantısal Buluntu Alanları
1 Çayırtepe Oyaca
2 Dolangez Tabya Dikilitaş
3 Alaybeyi Üzümlü 4 Aşkale CS5 5 Küçükgeçit Nemli 6 Deveağılı Kızılcakışla 7 Demirdöven Güllüce 8 Kalebayır 9 Şevketiye 10 Kınalar 11 Kavaktepe 12 Emirçiftliği 13 Örenbağları
7.2.1 Çayırtepe Kurtarma Kazı Çalışmaları Örneği
TANAP (Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı) Projesi, ÇED çalışmaları kapsamında tespit edilen “Çayırtepe (Tasmasor II)” Arkeolojik Sit Alanı’nda kurtarma ve test amaçlı sondaj kazıları, 01.09-10.11.2015 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir (Harita 2).
Çalışma öncesinde Erzurum ve yakın coğrafyası ile ilgili arkeolojik yayınlar, bölgenin arkeolojik potansiyelini belirleyebilmek amacıyla taranmıştır. Erzurum ili, Merkez İlçesi, Çayırtepe Köyü sınırları içerisinde yer alan Çayırtepe (Tasmasor II) Arkeolojik Sit Alanı’nda boru hattı ana ekseni ve inşaat koridoru (36m. Koridoru) olarak planlanan kısımlarında kurtarma kazı çalışmaları yürütülmüştür.
Çayırtepe kurtarma kazı çalışmalarında TANAP projesi inşaat koridoru üzerinde Orta çağ, Demir Çağ ve Erken Tunç Çağı’nın ilk evresi ile Kalkolitik Dönem’in son
evresine ait kalıntılara rastlanmıştır (Resim 3-4). Alanda tespit edilen bu kalıntılar neticesinde boru hattının bu bölümünde güzergâh değişikliği yapılmıştır. Erzurum Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü’nün kararı ile kurtarma kazılarında tespit edilen tüm yapı kalıntıları uygun malzeme ile kapatılıp koruma altına alınmıştır44.
7.2.2 Kalebayır Kurtarma Kazı Çalışmaları Örneği
TANAP (Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı) Projesi, ÇED çalışmaları kapsamında tespit edilen Kalebayır Tümülüsü 1. ve 2. Derece Arkeolojik Sit Alanı’nda Balıkesir ili, Manyas ilçesi, Kalebayır mahallesi sınırları içerisinde yer almaktadır (Harita 3). Sondaj ve kurtarma kazıları 01.10-05.12.2015 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir.
Nekropol alanı üzerindeki çalışmalarda basit toprak gömü, kiremit çatma, kompozit, kiremit örgü ve taş sanduka olmak üzere 5 tip mezar yapısından oluşan toplam 71 adet mezar tespit edilmiştir (Resim 5-6). Yapısal açıdan bozulmamış durumda olan mezarlar, buluntular açısından da geniş bir yelpazeye sahiptir. Açığa çıkarılan strigilisler, taşçı aletleri (Resim 7), ticari ağırlıklar ve bir gladyatör figürini mezarların çeşitli meslek gruplarından bireylere ait olduğunu düşündürmektedir. Nekropol alanında bulunan pişmiş toprak tanrı/tanrıça heykelleri, kandiller, sikkeler, ağırlıklar, bronz süs eşyaları, mezar stelleri, deniz kabuğu eşyalar vb. eserler tarihlemeye yardımcı olmaktadır (Resim 8-9-10-11). Bu veriler ışığında alanın, MÖ 2. yy’ın 2. yarısından başlayarak MS 3. yy’a kadar kullanıldığı düşünülmektedir.
Kalebayır kurtarma çalışmaları sonrasında tespit edilen bu önemli buluntular neticesinde bölge kurulunun kararı ile TANAP güzergahı değiştirilmiştir. Boru hattı tespit edilen bu nekropol alanının uzağından geçecek şekilde yeniden projelendirilmiştir. Bölge Kurulu Müdürlüğü’nün kararı ile kurtarma kazılarında tespit edilen nekropol alanının tümü uygun malzeme ile kapatılıp alan tümüyle koruma altına
44 Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı Projesi Çayırtepe Kurtarma Kazı Çalışmaları Sonuç Raporu, REGIO.
alınmıştır. Çalışmalar, uluslararası standartlara ve ulusal mevzuata uygun olarak tamamlanmıştır45.
7.2.3 Şevketiye Kurtarma Kazı Çalışmaları Örneği
TANAP (Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı) Projesi, ÇED çalışmaları kapsamında tespit edilen Şevketiye Arkeolojik Sit Alanı, Balıkesir ili, Manyas ilçesi, Kalebayır mahallesi sınırları içerisinde kalmaktadır. Sondaj ve kurtarma kazıları 02.12.2015- 07.01.2016 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir (Harita 4).
Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi kapsamında yürütülen Şevketiye 3.Derece Arkeolojik Sit Alanı, arkeolojik amaçlı sondaj ve kurtarma kazılarının sonuçları değerlendirildiğinde boru hattı inşaat koridoru üzerinde hem taşınmaz hem de taşınabilir nitelikte pek çok arkeolojik varlık saptanmıştır. Yapılan çalışmalar, arkeolojik kalıntıların geniş bir alana yayıldığını göstermiş olup alanın genelinde yoğun mimari kalıntının var olduğu saptanmıştır (Resim 12). Bu mimari buluntulara ek olarak nekropol alanı da açığa çıkarılmıştır.
Şevketiye 3.Derece Arkeolojik Sit Alanı’nda yapılan çalışmalar sonunda alan içerisinde tespit edilen bulgular; farklı yapı teknikleri ve farklı dönem özellikleri gösterebilmektedir. Çalışmalar neticesinde en erken bulgular, 3. Alandaki Nekropol alanından gelmektedir. Bu alan MS 1./2. yy’a (Roma dönemi) tarihlenmektedir.
Şevketiye kurtarma çalışmaları sonrasında TANAP proje güzergahı değişikliğe uğramış ve boru hattı tespit edilen tüm kalıntıların uzağından geçecek şekilde revize edilmiştir. Güzergâh değişikliğinden sonra Bölge Kurulu Müdürlüğü’nün kararı ile, kurtarma kazılarında tespit edilen yapı kalıntılarının tümü uygun malzeme ile kapatılıp koruma altına alınmıştır. Çalışmalar uluslararası standartlara ve ulusal mevzuata uygun olarak tamamlanmıştır46.
45 Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı Projesi Kalebayır Kurtarma Kazı Çalışmaları Sonuç Raporu, REGIO.
7.2.4 Üzümlü Kurtarma Kazı Çalışmaları Örneği
Balıkesir İli, Gönen İlçesi, Üzümlü Köyü sınırları içerisinde yer alan Üzümlü Arkeolojik Alanı, TANAP (Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı) Projesi’nin inşaat safhasında rastlantısal buluntu prosedürüne uygun olarak tespit edilmiştir (Harita 5). Rastlantısal buluntunun açığa çıktığı alanda inşaat çalışmaları durdurulmuş ve alanla inşaat çalışmalarının arasına güvenli bir mesafe bırakılmıştır. Arkeolojik ve kültürel varlıkların korunması alanında çalışan resmi otoriteyi, 2863 sayılı kanunda belirtilen süreler içerisinde rastlantısal buluntu ile ilgili olarak bilgilendirilmiştir. Bu işlemlerden sonra kurtarma kazı çalışmalarına başlanmıştır. Kurtarma kazılarında Roma ve Bizans Dönemine ait nekropol alanı açığa çıkartılmıştır (Resim 13). Bursa Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü’nün kararı ile, kurtarma kazılarında tespit edilen mezarların tümü kaldırılmıştır. Çalışmalar uluslararası standartlara ve ulusal mevzuata uygun olarak tamamlanmıştır. Kazı çalışmaları sonucunda, Bursa Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü’nün kararı ile bir adet taş sanduka mezarın, Bandırma Müze Müdürlüğü’ne taşınması kararı alınmıştır. Bu bağlamda sanduka mezar (Resim 14-15) Bandırma Müzesi bahçesine taşınarak, aslına uygun bir şekilde yeniden kurulmuştur47.
7.2.5 Oyaca Kurtarma Kazı Çalışmaları Örneği
Oyaca Arkeolojik Kazı Alanı, TANAP (Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı) Projesi’nin inşaat safhasında üst toprak sıyırma faaliyetleri sırasında “tesadüfi buluntu alanı” (Rastlantısal Buluntu) olarak belirlenmiştir. Alan, proje güzergahının Ankara İli, Gölbaşı İlçesi, Oyaca Mahallesi sınırları içinde kalan bölümündedir (Harita 6). Söz konusu alandaki kazı çalışmaları neticesinde Geç Roma – Erken Bizans Dönemine tarihlenen yerleşim ve nekropol alanları tespit edilmiştir (Resim 16-17). Alan genelinde 13 adet mekân ve 61 adet duvar örgüsü tespit edilmiştir. Çalışmalar sırasında alanın ortasına denk gelen 3 açmada toplamda 33 adet mezar ve 34 adet iskelet tespit (Resim 18) edilmiştir. Kurtarma kazıları tamamlandıktan sonra, Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü’nün kararına uygun olarak Oyaca 3. Derece Arkeolojik Sit Alanı’nda tespit
47 Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı Projesi Üzümlü Kurtarma Kazı Çalışmaları Sonuç Raporu, REGIO.
edilen tüm arkeolojik buluntuların kaldırma çalışmaları yapılmıştır. Çalışmalar uluslararası standartlara ve ulusal mevzuata uygun olarak tamamlanmıştır48.