Kanal İstanbul Projesi Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirme çalışmaları kapsamında arkeolojik ve taşınmaz kültürel mirasa ait mevcut durumu saptamak ve proje inşaat faaliyetlerinin proje etki sahasında bulunan arkeolojik ve taşınmaz kültürel
38 Özdoğan 2001, 12.
miras varlıklarına olası etkilerini belirlemek amacıyla REGIO Kültürel Miras Danışmanlığı tarafından etki değerlendirme raporu hazırlanmıştır.
Bu raporda, Çevresel ve sosyal etki değerlendirme çalışmaları kapsamında Kanal İstanbul projesinin güzergâhının etki koridoru (proje inşaat sahası dahil) içerisinde yürütülen arkeolojik ve taşınmaz kültürel miras varlıkları ile ilgili çalışmaların ana amaçları aşağıdaki gibidir:
• Kanal İstanbul inşaatı güzergâhı ve bu güzergaha bağlı etki sahası üzerinde yer alan arkeolojik ve taşınmaz kültürel varlıkları üzerinde inşaat faaliyetlerinin yaratacağı olumsuz etkileri azaltmak için planlar ve stratejiler oluşturmak;
• T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığınca önceden tespit ve tescil işlemi yapılmış alanlarda yasal mevzuat ve varsa kurul kararları ile uyumlu etki azaltıcı önlemler geliştirmek;
• İnşaat sahası üzerinde yer alan alanlara ait verileri bilimsel yöntemlerle derlemek ve kayıt altına alınmasını sağlamak, elde edilen tüm verileri ilgili Kültür Varlıklarını koruma Bölge Kurulları ile paylaşarak Türkiye’nin arkeoloji ve kültür envanterine katkıda bulunmaktır.
İstanbul ili, Arnavutköy, Avcılar, Küçükçekmece, Başakşehir, Bakırköy ilçeleri sınırları dahilinde inşası planlanan proje güzergahı uzunluğu yaklaşık 43 km’dir. Kanal İstanbul projesi güzergahı ve etki sahası içerisinde bulunan tescilli arkeolojik ve taşınmaz kültürel miras varlıkları bu çalışmanın kapsamını oluşturmaktadır. Proje etki değerlendirme raporu yasal çerçeve ve uluslararası standartlar baz alınarak hazırlanmıştır. “Türkiye’de “taşınır ve taşınmaz” tüm Kültür varlıkları 3386 sayılı
kanun ile değişik 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu” (Kabul Tarihi: 21.07.1983, Yayımlandığı R. Gazete: Tarih: 23/07/1983 Sayı: 18113) ile koruma altına alınmıştır.
İlgili kanuna göre T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı ve yerel teşkilatları (Kültür Varlıklarını Koruma Kurulları, Müzeler) yukarıda tanımlanmış Kültür varlıkları ile ilgili tespit ve tescil işlemlerinin yapılması, bu alanlarla ilgili koruma veya kullanım
koşullarının belirlenmesi konularında karar verebilecek ulusal resmi otoritedir. Bakanlığa bağlı bölgesel faaliyet gösteren Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulları, tüm arkeolojik veya kültürel alanların resmi olarak tespit ve tescil işlemlerinin yapılması, alanlara ait sit durumlarının belirlenmesi, kanal projesi inşaat faaliyetleri ile negatif etkiye maruz kalabilecek arkeolojik veya kültürel miras alanlarında koruma veya etki azaltıcı önlemlerin belirlenmesi gibi konularda resmi otoritedir ve aldığı kararlar kanal projesi için bağlayıcı nitelik taşımaktadır. 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’na göre, korunması gereken tüm kültürel ve doğal varlıklar devlet malı niteliği taşır. Bu nedenle bölgesel koruma kurulları, korunması gereken alanlar üzerinde olumsuz etki yaratma potansiyeli olan her türlü inşaat faaliyetini, onaylama veya reddetme yetkisine sahiptir.
Yukarıda bahsi geçen yasa ve yönetmeliklere ek olarak, aşağıda verilen ilke kararları, rehberler ve uluslararası kuruluşların kılavuz hükümleri çalışmalar yürütülürken dikkate alınmıştır:
• Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu’nun baraj alanlarından etkilenen taşınmaz kültür varlıklarının Korunmasına ilişkin 10/4/2012 tarih ve 36 sayılı İlke Kararı;
• Dünya Mirası Kültür Varlıkları için Etki Değerlendirmesi Rehberi, ICOMOS 2011.
Proje kapsamında hazırlanan etki değerlendirme raporu içeriğinde; tüm rol ve sorumluluklar, etki değerlendirme raporunun tüm oluşturma yöntemi belirtilmektedir. Etki değerlendirme raporunun yöntemi Masa başı Çalışmaları, Saha Çalışmaları, Etki Değerlendirme Çalışmaları ve Raporlama olmak üzere 4 aşamadan oluşmaktadır (Resim 2). Masa başı Çalışmalarında, proje inşaat ve etki koridoru ile yakın çevresi hakkında arkeolojik yayınlar taranıp proje inşaat alanının arkeolojik potansiyelini belirleyebilmek amacıyla bu bilgiler derlenerek incelenmiştir. Tüm bu çalışmalar ile birlikte İlgili Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu ile iletişime geçilerek, çalışma sahası içerisinde veya yakın bölgesinde önceden tescil edilmiş arkeolojik veya taşınmaz kültürel varlığının olup olmadığı araştırılmıştır. Masa başı çalışmaları sırasında kullanılan kaynaklar ise şunlardır:
• Akademik Yayınlar • Tarihi Haritalar
• Önceki Kültürel Miras Çalışmaları ve Yüzey Araştırma Sonuçlarına ait Raporlar
• Kültür ve Turizm Bakanlığının Envanter Kayıtları
Saha Çalışmalarında ise proje inşaat ve etki koridoru içerisinde bulunan tescilli arkeolojik alanların güncel durumları ve bunların planlanan inşaat faaliyetlerinden etkilenme durumları incelemektedir. Saha çalışmaları süresince tescilli alanlar ile birlikte şüpheli görülen alanlar ziyaret edilerek alanların korunma durumları gözlenmiş, proje ile etkileşimleri hakkında sahadan fotoğraflama yapılarak veri toplanmıştır. Saha çalışmaları sırasında hiçbir şekilde proje güzergahı ve etki alanındaki tescilli arkeolojik alanların yüzeyinden malzeme toplanmamıştır.
Proje güzergahı inşaat ve etki koridoru içerisinde tespit edilen alanların üzerinde proje faaliyetlerinin geri dönüştürülemez bazı etkileri mevcuttur. İnşaat faaliyetlerinin belirlenen alanlar üzerine etkisi ve alanların önem derecesi, ICOMOS tarafından hazırlanan ve T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından da inşaat projelerinin kültürel miras alanları üzerine etkilerini doğru bir şekilde değerlendirmek için kullanılmasını önerdiği “Guidance on Heritage Impact Assessments for Cultural
World Heritage Properties /Dünya Mirası Kültür Varlıkları için Miras Etki Değerlendirmesi Rehberi” kriterleri esas alınarak Etki Değerlendirme Çalışmaları
yürütülmektedir. Değerlendirme sonuçları ise genel raporun Sonuç başlığı altında tablo halinde sunulmaktadır.
Arazi çalışmaları süresince, Proje inşaat güzergahı ve etki alanı içerisinde yer alan arkeolojik veya taşınmaz kültür varlıklarına dair veriler ilgili Bölge Kurulundan temin edilmiştir. Tespit edilen yeni arkeolojik veriler ise CBS ortamına değerlendirilerek alanların proje inşaat ve etki koridoru ile diğer etki sahalarıyla ilişkileri incelenerek alanların önem ve hassasiyet dereceleri, proje aktivitelerinin bu alanlara etkisi ile inşaat aşamasında kullanılması gereken olası etki azaltıcı yöntemler belirlenerek raporlandırma çalışmaları tamamlanmaktadır.
Kanal İstanbul Proje güzergahı ve etki sahasında 14.08.2018- 17.08.2018 tarihleri arasında tamamlanan saha çalışmaları sırasında yapılan gözlemler sonucunda saptanan alanlarla ilgili 3 farklı tanımlamaya gidilmiştir. Bu alanların ve alanlarla ilgili rapor içerisinde önerilen genel etki azaltıcı yöntemlerin tanımları aşağıdaki tabloda sunulmaktadır.
Tablo 6: Alan Tanımlamaları ve Önerilen Genel Etki Azaltıcı Yöntemler
Alan
Tanımları Yüzey Malzemesi Türü
Önerilen Genel Etki Azaltıcı Yöntemler
Arkeolojik Alan
Mimari taş blok, cam obje parçası, taş obje parçası, metal obje parçası, kemik vb.
Mimari kalıntı vb.
• Arkeolojik nitelikli izleme
• Koruma kurulu kararına göre hareket edilmesi • Fiziki müdahalede
bulunulmaması
• Test veya kurtarma kazısı
Tarihi/Diğer Alanlar
Köprü, Tabya, Korugan, Mevzi, Mezar, Köşk vb. kalıntıları içeren alanlar.
• Arkeolojik izleme • Koruma kurulu kararına
göre hareket edilmesi • Fiziki müdahalede
bulunulmaması
Tescilli Alanlar
2863 sayılı kanun ile korunan veya bu kanun kapsamına alınma aşamasında bulunan
alanlar.
• Koruma kurulu kararına göre hareket edilmesi • Fiziki müdahalede
bulunulmaması • Arkeolojik izleme
Proje inşaat veya etki koridorunda yer alan tescilli arkeolojik/tarihi alanlar ve taşınmaz kültür varlıkları ile ilgili koruma kurulunun almış olduğu uyulması gereken kararlar aşağıda ilçeler baz alınarak belirtilmiştir. Resmi kurum görüşlerine ek olarak tüm alanlar için yapılan etki değerlendirme analiz sonuçları rapor kapsamında tavsiye
niteliğinde etki azaltıcı tedbirler de bu bölümde tanımlanmıştır. 2863 sayılı kanun kapsamında koruma kurullarınca alınmış kararlar proje yönetimi tarafından takip edilmesi ve uygulanması zorunlu resmi kararlardır. Proje inşaat ve etki alanı içerisinde yer alan tüm tescilli arkeolojik ve kültürel miras varlıklarının genel durumu aşağıdaki tabloda sunulmaktadır.
Tablo 7: Proje Alanı İçinde Kalan Tescilli Kültür Varlıkları
Kültür Varlıkları Etkileşim Durumu
Tescil Durumu
Korugan 41 Adet Tescilli
Filiboz 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı 1 Adet Tescilli
Şamlar Bendi 1 Adet Tescilli
Küçükçekmece 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı 1 Adet Tescilli Küçükçekmece 3.Derece Arkeolojik Sit Alanı 1 Adet Tescilli Resneli Niyazi Çiftliği 2.Derece Arkeolojik +
Tarihi Sit Alanı (Azatlı Köprüsü Dahil) 1 Adet
Tescilli
Rhegion 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı 1 Adet Tescilli Rhegion 2.Derece Arkeolojik Sit Alanı 1 Adet Tescilli Rhegion 3.Derece Arkeolojik Sit Alanı 1 Adet Tescilli Spradon 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı 1 Adet Tescilli Spradon 3.Derece Arkeolojik Sit Alanı 1 Adet Tescilli
Roma Su Kanalı ‒ Tescilli
Yarımburgaz Mağarası 1. Derece Arkeolojik- Doğal Sit Alanı
1 adet Tescilli
Florya Atatürk Deniz Köşkü 1 adet Tescilli Menekşe/Nakkaş Deresi Roma Köprüsü 1 adet Tescilli
Odabaşı Köprüsü 1 adet Tescilli
Bakırköy 712 Ada 8 Parsel İstasyon Binası 1 adet Tescilli Mimar Sinan Köprüsü (Tebrizli Acemalisi
Köprüsü) 1 adet
Tescilli
Kanal İstanbul projesinin arkeolojik ve kültürel miras alanları üzerindeki yaratacağı etkileri değerlendirmek amacıyla yürütülen çalışmalar, İlgili Koruma Bölge Kurulundan bilgileri alınan tescilli alanlar ve bu alanların çevresi dikkate alınarak tamamlanmıştır. Proje güzergahı ve etki koridorunda kapsamlı saha araştırmaları bu aşamada yapılmamıştır. Bu nedenle, öncelikle alanın tamamında 36 sayılı ilke kararına uygun olarak40, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı ve üniversitelerden oluşturulacak bir heyet tarafından kapsamlı bilimsel yüzey araştırmalarının yürütülerek olası halen tescil veya tespiti yapılmamış arkeolojik veya tarihi alanların belirlenmesi önerilmektedir.
Bu çalışmalar sırasında hem tescilli hem de ilk kez tespiti yapılabilecek olası arkeolojik alanlarda kurtarma kazılarının bir takvim ve bütçeye uygun olarak planlanıp kurtarma kazılarının başlatılması, proje sahası içerisinde kalan ve inşaat faaliyetleri ile yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bulunan tarihi köprü, tarihi yol, korugan, tabya gibi yapıların ise Hasankeyf Projesinde olduğu gibi belgeleme, koruma, bir başka yere taşıma ve orada sergileme gibi uluslararası iyi uygulama örneklerine uygun projelerinin inşaat öncesi dönemde hazırlanarak yürütülmesi önemle tavsiye edilmektedir. Yapılan etki değerlendirme çalışmaları sırasında proje güzergahı ve etki koridoru içerisinde 1 arkeolojik alan ile 1 tarihi köprü ile 50 tescilli arkeolojik alan veya tarihi alanın var olduğu saptanmıştır.
Yukarıda belirtilen ve proje inşaat koridoru ve etki sahası içerisinde yer alan arkeolojik veya kültürel miras alanlarında, inşaat faaliyetlerinin negatif etkisi, belirlenen alanların boyutları ve inşaat faaliyetlerinin bu alanlar içerisinde yaratacağı tahribat gören bölümlerin boyutlarına bakılarak, Kültür Mirası Etki Değerlendirmesi (KMED)41 Rehberi’ne uygun olarak değerlendirilmiştir. Projenin belirlenen alanlar üzerinde yaratabileceği olumsuz etkilerin genel değerlendirmesine bakıldığında; 6 alanda proje inşaat faaliyetlerinin bir “Büyük Ölçekli Değişim” oluşturduğu belirlenmiştir. Proje güzergahı ve etki koridoru üzerinde bulunan 2 alanda inşaatın yaratacağı tahribata dayalı değişim oranı ise “Çok Az”, 12 alanda “Değişim Yok”, olarak saptanmıştır.
40 Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu’nun Baraj Alanlarından Etkilenen Taşınmaz Kültür Varlıklarının Korunmasına İlişkin 10/4/2012 Tarih Ve 36 Sayılı İlke Kararı
41 http://www.kulturvarliklari.gov.tr/Eklenti/4365,kmed-rehberipdf.pdf?0, Erişim Tarihi: 12.05.2019 Saat: 14.59
Proje inşaat ve inşaat etki koridoru üzerinde yer aldığı belirlenen alanların içerisinde tescilli alanlar olduğu gibi henüz tescil edilmemiş veya tescil kaydına ulaşılamayan 2 alanda çalışmalar sırasında saptanmıştır. Proje güzergahı ve etki koridoru içerisinde yer alan alanlar üzerinde Kültürel Miras Etki Değerlendirmesi (KMED)42 Rehberine uygun olarak yapılan önem değerlendirmesi sonucunda tescil kaydına ulaşılamayan alanlar hariç kalan tüm alanların önem derecesi “Yüksek” olarak belirlenmiştir.
Alanlarla ilgili olarak bu değerlendirme çalışmaları, 21.09.2018 tarihine kadar ilgili kültür varlıklarını koruma kurullarından elde edilen tüm görüşler ve veriler dikkate alınarak yapılmıştır.
Projenin inşaat öncesi döneminde, inşaat etki koridoru içerisinde yer aldığı bilinen tüm tescilli arkeolojik alanlar, tarihi alanlar ve kültür varlıkları ile ilgili olarak Bölge Kurulu tarafından belirlenecek nihai kararlar dikkate alınarak, Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu’nun Baraj Alanlarından Etkilenen Taşınmaz Kültür Varlıklarının Korunmasına ilişkin 10/4/2012 tarih ve 36 sayılı İlke Kararı’na uygun olarak gerekli koruma ve kurtarma projeleri hazırlanarak uygulama planları hazırlanmalıdır. Koruma kurulu kararları resmileştikten sonra proje etki koridorunda kalan arkeolojik ve kültürel miras alanlarının korunmasında, kurtarılmasında ve izlenmesinde projenin tüm taraflarına rehber olacak bir “Kültürel Miras Yönetim Planı” ve buna bağlı olarak “Rastlantısal Buluntu Prosedürü” hazırlanmalıdır.
7.2 Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı Projesi (TANAP) Kapsamında