İnşaat projeleri öncesinde “Kültürel Miras Yönetim Planı” (KMYP) hazırlanmasında dikkat edilen en önemli unsurlardan biri de Risk Azaltma Stratejileridir. Kültürel ve Arkeolojik Miras Yönetimi ile ilgili olası riskin yönetimi; kimin neyi, nasıl, hangi araç ve kaynaklarla yapacağına dair bir planlama süreci gerektirir. Bu süreç devamlılık arz eden, izleme gerektiren bir süreçtir. Bir döngü hareketi içinde birbirini besleyerek takip eden üç ana süreçten bahsedilebilir:
Bunlar:
• Kültürel Miras Yönetim planının hazırlığı, • Kültürel Miras Yönetim Planının uygulanması,
• Kültürel Miras Yönetim Planının izlenerek değerlendirilmesidir.
Proje faaliyetleri öncesinde, proje faaliyetleri esnasında ve tüm inşaat çalışmaları sonrasında oluşabilecek riskleri en aza indirgemek için yapılması gerekenler tüm aşamaları ile birlikte aşağıda verilmektedir;
İnşaat Öncesi Dönem: KMYP kapsamında proje sahasının kabul görmüş masa
başı / saha çalışmalarıyla (potansiyel alanların arkeojeofizik taramaları, arkeolojik yüzey araştırması) araştırılması, arkeolojik alanların varlığı, buna yönelik ilgili resmi kurumla tespit ve tescil çalışması, resmi kurum karar doğrultusunda yeni proje sahası belirlenmesi/çalışmaların devamı ve/veya sondaj/kurtarma kazıları. Arkeolojik alanlara ve inşaat aktivitelerine yönelik resmî sonuç kararı. İnşaat öncesi dönem çalışmaları inşaat aşamasında projenin süresi ve maliyet artışının önüne geçilmesi açısından önemlidir.
İnşaat Dönemi: KMYP doğrultusunda bütün proje faaliyetlerinin arkeolojik
olarak gözlemlenmesi, rastlantısal buluntu prosedürünün uygulanması, personel eğitimi.
• Rastlantısal Buluntu Prosedürü”; Projenin etkilediği alanda bulunan arkeolojik ve kültürel mirasa ait alanların/kaynakların yönetiminden ve korunmasından sorumludur. Proje güzergahı ve inşaat etki alanlarında (bağlantı yolları, kamp sahaları, taş ve ariyet ocakları vb.) proje faaliyetleri esnasında arkeolojik alanlar veya kültürel mirasa ait varlıklarla “rastlantısal buluntu” olarak karşılaşılması olasıdır. Proje bünyesinde yürütülen inşaat çalışmaları esnasında “rastlantısal buluntu” ile karşılaşılması haline sürecin yönetimi için gerekli yöntem ve sorumlulukların ana hatlarını belirlemek amacıyla rastlantısal buluntu prosedürü hazırlanır. Prosedür projenin etkilediği alanlarda (otoyolun ana güzergâhında, bağlantı yollarında, kanallarda, tünellerde, viyadüklerde, taş ocaklarında, toprak depolama sahalarında, atık depolarında, kamp alanlarında vb.) yürütülen, proje ile bağlantılı tüm faaliyetler için uygulanır (Detaylı bilgi için bkz. Ek-2 Mersinli RES Projesi “Rastlantısal Buluntu Prosedürü” Örneği.).
İnşaat Sonrası Dönem: Proje süresince elde edilen bilgilerin kamu ile paylaşımı,
acil fiziksel müdahaleyi gerektiren durumlara yönelik prosedürlerin hazırlığı ve bu prosedürlerin uygulanması, risk yönetiminin birer süreçleridir.
Bu format inşaat çalışmaları öncesi hazırlanan ÇED raporu için bir örnektir. Firma potansiyel arkeolojik alanlarda müze müdürlükleri başkanlığında kazı çalışmaları yaptırabilir veyahut güzergâh değişikliğine gidebilir.
Avrupa ülkelerinde yüzey taraması, KMYP hazırlanması, gerekirse arkeolojik gözlem yapılması ve kazı çalışmaların yürütülmesi bu konuda uzmanlaşmış danışmanlık firmaları tarafından yapılmaktadır. Bu firmaların ekibinde ülke ve ülke dışı akademisyenler ve alanlarında uzman arkeolog, antropolog, sanat tarihçi, restoratör vb. kişiler yer almaktadır. Bu firmalar ilgili resmi otoritenin kontrolünde, yasalar ve standartlar kapsamında işleri yürütmektedir.
Ülkemizde artan inşaat faaliyetleri, bu firmalara olan ihtiyacı arttırmıştır. Danışmanlık hizmeti veren firmalarla ülkemizde müzelerin yükü hafifleyerek kontrol mekanizması haline gelmekte ve akademisyenlerin öncülüğünde kazılar profesyonel ekipler tarafından yapılmaktadır. Danışmanlık firmalarından alınabilecek hizmetler37
aşağıdaki tabloda sıralanmıştır.
Tablo 5: Dünya’da ve Türkiye’nin Farklı Noktalarında Gerçekleşen İnşaat Projelerinde Bulunan Danışmanlık Firmalarının Sunmuş Olduğu Hizmetler
1. Ulusal ve uluslararası maden arama, çıkartma, doğal gaz, ham petrol vb. boru hatları ile otoyol, havalimanı, liman, petrokimya tesisi, enerji santrali inşaatı ve diğer büyük çaplı altyapı çalışmalarında, proje uygulama sahasındaki kültürel ve arkeolojik varlıkların tespiti, belgelenmesi ve korunmasına yönelik çalışmaların planlanması ve yürütülmesi.
2. ÇED (Çevresel Etki Değerlendirmesi) raporları kapsamında arkeolojik ve kültürel miras ile ilgili masa başı ve alan çalışmalarının yürütülmesi.
3. Ulusal ve uluslararası maden arama, çıkartma, doğal gaz, ham petrol vb. boru hatları ile otoyol, havalimanı, liman, petrokimya tesisi, enerji santrali inşaatı ve diğer büyük çaplı altyapı çalışmaları süresince olumsuz etkiye maruz kalabilecek
37https://www.regio.com.tr/turkce/tr-tr/regio-kulturel-miras-hizmetleri.html, Erişim Tarihi: 12.05.2019 Saat: 14.29
kültürel ve Arkeolojik Miras ile ilgili stratejilerin belirlenmesi, yönetim planı ve koruma prosedürlerinin hazırlanması.
4. Altyapı ve inşaat projelerinin etki sahası içerisinde yer alan arkeolojik ve taşınmaz kültür varlıklarının tespit ve tescil edilmesi amacıyla ilgili resmî kurumlar ile saha çalışmaları yürütülmesi, elde edilen verilerin sayısal ortama aktarılması ve ilgili verilerin resmî kurumlara sunulması.
5. Altyapı ve İnşaat projelerinde arkeolojik ve kültürel varlıkların korunması için proje çalışanlarına gerekli eğitimlerin düzenlenmesi, izleme, denetleme ve değerlendirme faaliyetlerinin yürütülmesi.
6. Altyapı ve inşaat projelerinde olası arkeolojik ve taşınmaz kültür varlıklarına yönelik “Rastlantısal Buluntu Prosedürü”’ hazırlanması ve uygulanması.
7. Altyapı ve inşaat projelerinde, kültür varlıklarını koruma kurulları ve müzeler ile proje yönetimi arasında iyi yönetişim ve etkin iletişim ilkelerine uygun olarak süreç yönetimi, tüm tarafların talep edeceği konularla ilgili her türlü teknik destek ve danışmanlık hizmetinin sağlanması.
8. Gerekmesi halinde, inşaat ve alt yapı projelerinin uygulandığı arkeolojik ve somut kültürel miras açısından potansiyel içeren alanlarda yasal mevzuata uygun bir şekilde sondaj ve kurtarma kazıları organizasyonunun yapılması.
9. Kültürel mirasın korunması ve gelecek kuşaklara aktarılması için bilinçlendirme eğitim programlarının, kampanyaların ve organizasyonların düzenlenmesi. 10. İnşaat ve alt yapı projeleri için Kültürel ve Arkeolojik Miras konularında
uluslararası standartlara ve sözleşmelere uygun etki değerlendirme raporlarının hazırlanması.
11. Kültürel miras ve korunması ile ilgili Sivil Toplum Kuruluşları (STK) ve kamu kuruluşlarının bilgilendirilmesi amaçlı toplantıların düzenlenmesi.
12. Soyut Kültürel Miras’a yönelik her türlü belgeleme ve raporlama çalışmalarının yapılması
13. Boru hattı, otoyol vb. projelerde inşaat faaliyetleri sonrasında “Eski Haline Getirme” sürecinde saha gözlem hizmetleri.
14. İşletme aşamasında olası “Acil Durum” müdahalelerine yönelik plan ve prosedürlerin hazırlanması, danışmanlık ve saha gözlem hizmetleri.
15. Kültürel ve arkeolojik alanların hava fotoğrafları ile belgelenmesi ve somut kültürel miras ögelerinin belgelenmesi için profesyonel fotoğraflama hizmeti. 16. Kültürel miras varlıklarının belgelenmesi sürecinde GIS ve haritalama
hizmetleri.
7 TÜRKİYE’DEKİ ALT VE ÜST YAPI PROJELERİNDE ARKEOLOJİK
MİRASA YÖNELİK UYGULAMA ÖRNEKLERİ
Türkiye’deki alt ve üst yapı projelerinde Kültürel ve Arkeolojik Miras Yönetimi’ne yönelik çalışmalar Keban Projesi ile başlamaktadır. 1968 yılında ODTÜ tarafından arkeolojik ve kültürel miras çalışmaları düzenlenmiştir. Keban projesi ile başlayan bu dönem Türkiye’deki arkeolojinin yalnızca kurumsallaşmaya ve geniş bir tabana yayılmaya başladığı bir süreç değildir. Bu dönemden sonra arkeoloji yalnızca kazı çalışmalarında tespit edilen güzel ve ilginç eserlere karşı duyulan ilgi odağı olmaktan çıkmış, düşünsel yaşamımızı zenginleştiren, güncel kapsamı ve amacı tartışılan yeni bir boyut kazandırmıştır. Kısacası nitelik değişmiştir38.
Türkiye’deki “inşaat arkeolojisi” kavramının temellerini oluşturan Keban Barajı projesi, her ne kadar bu yönü ile öncülük etmiş olsa da bazı durumlar çerçevesinde eksiklikleri vardır. Bunlar en önemlileri arasında inşaat projesi öncesinde arkeolojik ve kültürel mirasa yönelik herhangi bir çalışmalar yapılmayıp, inşaat çalışmaları esnasında ve sonrasında karşılaşılan kültür varlıklarından sonra kazı ve yüzey araştırmaları gibi çalışmaların yapılmasıdır39.