Aşağıdaki akış şemasında, ÇED’in projenin gelişim ve değerlendirme süreçleri boyunca ne şekilde yürütüldüğü, kültür konularının yönetimine referanslarda bulunarak açıklanmaktadır.
Tablo 3: “Kültürel Miras ve Çevresel Etki ve Değerlendirme” süreçleri30.
Çevresel Eleme (Environmental Screening) Kapsam Belirleme; Kültür konularının nasıl ve ne şekilde ele alınacağının banka ve kredi alan arasında ortaklaşa kararlaştırılması Bilgilendirme; Bilgilendirme taslağının verilmesi, yönetim planı arz
edilen görüş ve kaygıları da içerecek şekilde yeniden düzenlenmesi Kalan Konular değerlendirme ekibiyle kredi alan
arasında müzakerelerin edilmesi ÇED ve kredi anlaşmalarına dayalı arkeolojik kontrollük Kültürel miras konuları; proje tamamlama ve nihai değerlendirme raporlarında değerlendirilmesi Proje Aşamaları
Teşhis Hazırlık Değerlendirme Pazarlık/ Onay Uygulama Nihai Karar
Kültür Mirası Girdileri
Kültürel Miras varlıklarının var olan
veriler ve kısa saha gezileri ile tanımlanması Geniş kapsamlı saha çalışmaları, önem tespiti, etki azaltıcı önlemlerin planlanması ve istişarelerin yapılması. Proje dokümanlarında verilen kültürel miras konularının IFC veya Finansör “Değerlendirme Ekibi” tarafından değerlendirilmesi. Rastlantısal buluntu prosedürleri dahil mirasın korunmasına dair alınması konusunda mutabakata varılan önlemler. Hukuksal anlaşmalar ve bağlayıcı nitelikteki sözleşme belgelerinde belirtilen tedbirler. Proje faaliyetlerini izleme. Gerekli görüldüğü takdirde eğitim. Alınan tedbirlerin verimlilik değerlendirmeleri
Yeni yapılanmaların/ bayındırlık projelerinin “Dünya Kültür Mirası” alanlarının “Üstün Evrensel Değeri” üzerindeki etkilerini doğru bir şekilde değerlendirmek amacıyla yapılacak “Kültürel Miras Yönetim Planının” içinde yer alan “Kültür Mirası Etki Değerlendirmesi (KMED)” sürecine rehberlik eden en önemli kaynaklardan biri de ICOMOS tarafından 2011 yılında yayınlanan “Dünya Mirası Kültür Varlıkları için Etki Değerlendirmesi Rehberi” dir.
ICOMOS’un belirlemiş olduğu KMED aşamaları aşağıdaki tablodaki gibi sıralanmıştır:
1. “İlk proje ve tasarım” 2. “Başta yapılan görüşmeler”
3. “İşleri üstlenecek uygun kurumların belirlenip devreye sokulması” 4. “Çalışma alanının belirlenmesi”
5. “İsin kapsamının belirlenmesi” 6. “Verilerin toplanması”
7. “Verilerin incelenmesi”
8. “Kültür mirasının özelliklerinin tanımlanması, özellikle ÜED taşıyan niteliklerin belirlenmesi”
9. “Doğrudan ve dolaylı etkilerin modellenmesi, değerlendirilmesi”
10. “Hasarların hafifletilmesi için taslak hazırlanması- önleme, etki azaltma, iyileştirme ya da karşılama”
11. “Raporun taslağının hazırlanması” 12. “Danışma”
13. “Değerlendirme sonuçlarının irdelenmesi ve etki azaltma işlemi” 14. “Son rapor ve kararları açıklayan görsel sunum”
15. “Etki azaltma işlemi“
16. “Sonuçların ve edinilen bilgilerin dağıtılması“31,
31 http://www.kulturvarliklari.gov.tr/Eklenti/4365,kmed-rehberipdf.pdf?0, Erişim Tarihi: 12.05.2019 Saat: 14.50
ICOMOS’un “Arkeoloji ve Kültürel Miras Hassasiyet Kriterleri” ise aşağıda detaylı bir şekilde anlatılmaktadır.
ICOMOS’un rehberinde belirlemiş olduğu kriterlerden olan “yüksek” değer;
• Dünya Mirası Sahaları olarak kabul edilen uluslararası öneme sahip sahalar, • Türk Mevzuatında korunması gereken 1. Derece Arkeolojik Sit Alanları da
dâhil olmak üzere, ulusal yasalarımızla korunan, ulusal olarak belirlenmiş arkeolojik anıtlar, sahalar, binalar veya tarihi öneme sahip peyzaj alanları, • Açık ulusal değere sahip belirlenmemiş sahalar, yapılar veya tarihi peyzaj
alanları ile birlikte belirlenmiş olsun veya olmasın, kabul edilmiş ulusal veya uluslararası araştırma hedeflerine belirgin biçimde katkıda bulunabilecek varlıklar,
• Önemli veya olağanüstü uyum, zaman derinliği veya diğer kritik faktörlerin bulunduğu iyi ya da son derece iyi korunmuş tarihi peyzaj alanları,
• Ulusal kayıtlarda yer verilen veya ulusal ya da küresel öneme sahip bireylere ilişkin Maddi Olmayan veya Somut Olmayan Kültürel Miras da bu kapsam içerisindedir32.
ICOMOS’un rehberinde belirlemiş olduğu kriterlerden olan “orta” değer;
• Türk Mevzuatındaki, 2. Derece Arkeolojik Sit Alanları da dâhil olmak üzere, bölgesel araştırma hedeflerine önemli ölçüde katkıda bulunabilecek belirlenmiş veya belirlenmemiş alanlar, peyzajlar veya deniz manzaraları, • Önemli bir tarihi bütünlüğe sahip olan ve tarihi karaktere önemli ölçüde
katkıda bulunan, sıra dışı nitelikleri veya tarihi çağrışımları bulunan belirlenmiş veya tarihi binalar,
• Belirlenmiş veya belirlenmemiş bölgesel değeri sayesinde atamayı garanti eden tarihi peyzajlar veya deniz manzaraları, ile yerel tapu sicillerindeki maddi
olmayan veya yerel öneme sahip bireylerle ilişkili kültürel miras alanları “orta” değer kapsamında değerlendirilmektedir33.
Uluslararası Finans Kuruluşu (IFC)’nun performans standardı no: 8’ye göre ise, eğer varsa kompleks paleontolojik ve arkeolojik kalıntıları, “orta” değer kriterini kapsamaktadır.
ICOMOS’un rehberinde belirlemiş olduğu kriterlerden olan “düşük” değer;
• Türk Mevzuatındaki 3. Derece Arkeolojik Sit Alanları da dâhil olmak üzere, yerel öneme sahip belirlenmiş veya belirlenmemiş varlıklar,
• Bağlamsal çağrışımların kötü korunması veya kötü durumda bulunması nedeniyle tehlikeye giren veyahut az ya da hiç arkeolojik ilgi çekmeyen varlıklar,
• Yerel araştırma hedeflerine katkıda bulunma potansiyeline sahip varlıklar yapısı veya tarihsel çağrışımları bakımından mütevazı nitelikte olan tarihi binalar ya da mimari ya da tarihsel değeri olmayan binalar ya da kentsel peyzajlar,
• Elverişsiz nitelikteki binalar, yerel çıkar grupları için önem taşıyan belirlenmemiş tarihi peyzajlar veya deniz manzaraları (bunların değeri bağlamsal çağrışımlarının kötü korunması ve/veya kötü durumda bulunması nedeniyle kısıtlanmıştır.),
• Çok az veya hiç önemli tarihsel ilgiye sahip olmayan peyzajlar veya deniz manzaraları,
• Yerel öneme sahip olan ya da yerel öneme sahip bireylerle ilişkili maddi olmayan kültürel miras faaliyetleri,
• Faaliyetlerin gerçekleştiği veya ilişkili olduğu fiziksel alanların kötü durumda bulunması,
• Birkaç maddi olmayan kültürel miras çağrışımların veya kalıntıların bulunduğu alanları kapsamaktadır.
33 http://www.kulturvarliklari.gov.tr/Eklenti/4365,kmed-rehberipdf.pdf?0, Erişim Tarihi: 12.05.2019 Saat: 15.45.
Uluslararası Finans Kuruluşu (IFC)’nun performans standardı no: 8’ye göre ise, eğer varsa tecrit edilmiş paleontolojik ve arkeolojik sahalar ve buluntu yerleri “düşük” değer kriterini kapsamaktadır.
ICOMOS’un rehberinde belirlemiş olduğu kriterlerden olan “göz ardı edilebilir” değer;
• Az ya da hiç arkeolojik önem taşımayan varlıklar,
• Mimari ya da tarihsel değeri olmayan binalar ya da kentsel peyzajlar; elverişsiz nitelikteki binalar,
• Birkaç maddi olmayan kültürel miras çağrışımların veya kalıntıların bulunduğu alanları kapsamaktadır.
Kaynakta, Uluslararası bir standart oluşturmak için KMED’de kullanılacak örnek matrisler sunulmuş olup, derecelendirmeler ise değerlendirme çalışmalarını yapacak olan uzman görüşüne bırakılmıştır. Aşağıdaki tabloda örnek etki değerlendirme çalışması verilmektedir;
Tablo 4: Batı Antalya Havalimanı Projesi Etki Değerlendirme Çalışması34.
Alan Adı Değişim/Etkinin Ölçek ve Şiddeti Genel Etki Kültürel Mirasının Değeri G7 Duvar Büyük Ölçekli Değişim Yüksek Etki Orta G8 Duvar Kalıntısı 1 Büyük Ölçekli Değişim Yüksek Etki Düşük E8 Erken Dönem Yapısı Büyük Ölçekli Değişim Yüksek Etki Yüksek
E8 Geç Dönem Yapısı Büyük Ölçekli Değişim Yüksek Etki Yüksek G8 Yapı Kalıntısı 1 Büyük Ölçekli Değişim Yüksek Etki Orta G8 Yapı Kalıntısı 2 Büyük Ölçekli Değişim Yüksek Etki Orta H8 Teras Duvarı 1 Büyük Ölçekli Değişim Yüksek Etki Yüksek
D9 Duvar 1 Değişim Yok Nötr Etki Orta
D9 Yapı Kalıntısı 1 Değişim Yok Nötr Etki Orta
Ülkemizde bu standartlarda yapılan projelerden biri de Kuzey Marmara Otoyolu (3.Boğaz Köprüsü Dahil) Projesi’dir. Projenin ÇSED35 raporunda aşağıdaki tablo
içerisinde gösterilen ana ve alt başlıklara yer verilmiş ve bu başlıklarının altları aşağıda ayrıntılı bir şekilde doldurulmuştur36.
ARKEOLOJİ VE KÜLTÜREL MİRAS • Giriş
• Geri Plan
• Çalışma Sınırları • Proje Kapsamı • Yöntemler
• Yasal Yönetmelik ve Standartlar
• Arkeolojik Çalışmalarda Kullanılan Yöntemler • Ön Saha Çalışması (Masa Başı Çalışması) • Saha Yürüyüşü
• Kapsamlı İnceleme
• Arkeolojik Potansiyel Tahmin Modeli • Temel Koşullar
• İstanbul’un Tarihi Geçmişi
• Tarih öncesi dönemden eski Byzantion’a (Byzantium’a)
• Roma döneminin sonları ve Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu • Osmanlı İmparatorluğu
• Proje Alanının Arkeolojik Potansiyeli • Olası Etkiler
• Etki Azaltıcı Önlemler • Ön İnşaat Dönemi • İnşaat Esnasında • Sonuç ve Öneriler 35https://www.3kopru.Com/Content/Pdf/15112013140523cevresel_ve_Sosyal_Etki_Degerlendirmesi_ Raporu.Pdf
36 Projenin arkeolojik etki değerlendirme çalışmaları REGIO tarafından yapılmıştır. Detaylı bilgi için bkz. Kuzey Marmara Otoyolu Projesi Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirme Raporu.
6 ALT VE ÜST YAPI PROJELERİNDE ARKEOLOJİK MİRASA YÖNELİK OLASI RİSKLER ve RİSK AZALTICI ÖNLEMLER
Alt ve Üst yapı projelerinde, Proje ve arkeolojik varlıklar açısından karşılaşılabilecek olan bazı riskler oluşmaktadır. İnşaat projelerine ve Arkeolojik Miras’a yönelik olan bu riskleri tamamen veya kısmen ortadan kaldırmak için bazı önlem ve tedbirler almak gerekmektedir. Bu önlem ve tedbirler, özellikle yatırım projelerini gerçekleştirenler taraf gözü ile bakıldığında, maliyet çoğaltma ve zaman kaybı gibi olumsuz sonuçların önüne geçmek açısından çok önemlidir. Kültürel ve Arkeolojik Miras’a karşı oluşabilecek negatif etkileri bertaraf etmek açısından da risk azaltıcı önlemler zaruri bir yoldur. Alt ve Üst Yapı projelerinde, inşaat projesi ve Kültürel-Arkeolojik Miras’a karşı oluşabilecek olan bazı negatif sonuçlar aşağıdaki sunulmaktadır;