T.C.
Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Temel Ġslâm Bilimleri Ana Bilim Dalı
Arap Dili ve Belagatı Bilim Dalı
Doktora Tezi
VÂHĠDÎ‟NĠN EL-BASÎT ADLI TEFSĠRĠNĠN
DĠL VE GRAMER AÇISINDAN ĠNCELENMESĠ
Ahmet TEKĠN
14932304
DanıĢman
Doç. Dr. Yahya SUZAN
Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Temel Ġslâm Bilimleri Ana Bilim Dalı
Arap Dili ve Belagatı Bilim Dalı
Doktora Tezi
VÂHĠDÎ‟NĠN EL-BASÎT ADLI TEFSĠRĠNĠN
DĠL VE GRAMER AÇISINDAN ĠNCELENMESĠ
Ahmet TEKĠN
14932304
DanıĢman
Doç. Dr. Yahya SUZAN
TAAHHÜTNAME
SOSYAL BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE
Dicle Üniversitesi Lisansüstü Eğitim-Öğretim ve Sınav Yönetmeliğine göre hazırlamıĢ olduğum “Vâhidî‟nin el-Basît Adlı Tefsirinin Dil ve Gramer Açısından Ġncelenmesi” adlı tezin tamamen kendi çalıĢmam olduğunu ve her alıntıya kaynak gösterdiğimi ve tez yazım kılavuzuna uygun olarak hazırladığımı taahhüt eder, tezimin kağıt ve elektronik kopyalarının Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü arĢivlerinde aĢağıda belirttiğim koĢullarda saklanmasına izin verdiğimi onaylarım. Lisansüstü Eğitim-Öğretim yönetmeliğinin ilgili maddeleri uyarınca gereğinin yapılmasını arz ederim.
Tezimin tamamı her yerden eriĢime açılabilir.
Tezim sadece Dicle Üniversitesi yerleĢkelerinden eriĢime açılabilir.
Tezimin … yıl süreyle eriĢime açılmasını istemiyorum. Bu sürenin sonunda uzatma için baĢvuruda bulunmadığım takdirde, tezimin tamamı her yerden eriĢime açılabilir.
Ahmet TEKĠN 12/05/2017
KABUL VE ONAY
Ahmet TEKĠN tarafından hazırlanan “Vâhidî‟nin el-Basît Adlı Tefsirinin Dil
ve Gramer Açısından Ġncelenmesi” adındaki çalıĢma, 12.05.2017 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda jürimiz tarafından Temel Ġslâm Bilimleri Anabilim Dalı, Arap Dili ve Belağatı Bilim Dalında DOKTORA TEZĠ olarak oybirliği ile kabul edilmiĢtir.
[ Ġ m z a ]
Doç. Dr. M. Cevat ERGĠN (BaĢkan)
Doç. Dr. Yahya SUZAN (DanıĢman)
Doç. Dr. Tahirhan AYDIN
Doç. Dr. Salih TUR
I
ÖNSÖZ
Kur‟ân, nazil olduğu günden bu yana insanlar tarafından okunmuĢ ve anlaĢılmaya çalıĢılmıĢtır. Bu kutsal kitap, Arap diliyle nazil olduğu için onu anlamaya yönelenlerin bu dili bütün yönleriyle bilmesi gerekmektedir. Bu nedenle Kur‟ân‟nın anlaĢılmasına yönelik çabaların ilkinin dil çalıĢmalarından ibaret olduğu görülmektedir. Hz. Peygamber, sahabe ve tabiin tarafından yapılan açıklamalar, bu türün ilk örneklerini teĢkil etmektedir. Filolojik tefsir çalıĢmaları denen bu aktiviteler, sonraki dönemlerde giderek yaygınlaĢmıĢtır. Dolayısıyla Kur‟ân‟nın lugâvî yönünü iĢleyen Garîbu‟l-Kur‟ân, Mecâzu‟l-Kur‟ân ve Me„ani‟l-Kurân isminde müstakil eserler ortaya çıkmıĢtır.
Kur‟ân‟ın anlaĢımasına yönelik lugâvî gayretler, sonraki asırlarda da devam etmiĢtir. Nitekim Kur‟ân‟daki muradı ilâhîyi irdeleyen ilim adamlarının her biri uzman olduğu alandan hareketle Kur‟ân‟ı yorumlamaya çalıĢmıĢtır. Bunlardan biri de V./XI. yüzyılın önemli müfessirlerinden olan Vâhidî‟dir. Döneminin önemli dilcilerinden olup sahip olduğu ilmî birikimini diğer tefsirlerinde sergilediği gibi
el-Basît isimli tefsirinde de sergilemiĢtir. Bu eser, içerdiği lugat ve gramer konuları
bakımından Arap dili alanında önemli bir yere sahiptir. Bu eserin ülkemizde daha önce dil ve tefsir açısından çalıĢılmamıĢ olması, onu çalıĢma konusu olarak seçmemizde etkili olmuĢtur.
ÇalıĢmamız giriĢ, dört bölüm ve sonuçtan oluĢmaktadır. GiriĢ kısmında, Vâhidî‟nin yaĢadığı dönemin siyasî, sosyal ve ilmî durumuyla ilgili bilgiler ele alınmıĢtır. Bu bağlamda bir taraftan Nîsâbûr ve çevresindeki siyasî, sosyal ve ilmî ortam hakkında bilgi verilmiĢ, öbür taraftan Vâhidî‟ye kadar gelmiĢ filolojik tefsir çalıĢmaları üzerinde durulmuĢtur.
II
Birinci bölümde Vâhidî‟nin hayatı, ilmî yönü, eserleri ve onun hakkında yapılmıĢ çalıĢmalar ele alınmıĢtır.
Ġkinci bölümde, el-Basît, ana hatlarıyla tanıtılmaya çalıĢılmıĢtır. Bu amaçla
el-Basît‟in genel özellikleri, yazılıĢ gayesi, önemi, kaynakları, istiĢhadı, metodu,
ıstılahları, tanımları ve ta„lîlleri ele alınmıĢtır.
Üçüncü bölümde, el-Basît lugat açısından incelenmiĢtir. Bu bölümde öncelikle dilin kökeni ve önemine değinilmiĢtir. Daha sonra, el-Basît‟te yer alan iĢtikak, ezdâd, muarreb, furûk, naht, kalb vb. konular lugat açısından ele alınarak incelenmiĢtir.
Dördüncü bölüm, el-Basît‟in gramer açısından incelendiği bölümdür. Bu bağlamda söz konusu eser, sarf ve nahiv açısından ele alınmıĢ ve Vâhidî‟nin bu husustaki görüĢleri tespit edilip değerlendirilmiĢtir.
Sonuç kısmında ise bu çalıĢmada elde edilen veriler ana hatlarıyla belirtilmiĢtir.
ÇalıĢmamız esnasında benden yardımlarını esirgemeyen, bu çalıĢmanın bütün aĢamalarında gerek önerileri ve gerekse tashih ve değerlendirmeleri ile katkısı olan danıĢman hocam Doç. Dr. Yahyâ SUZAN‟a teĢekkür ederim. ÇalıĢmamızı yazım aĢamasında okuyarak önerileriyle bu hale gelmesine katkı sağlayan hocalarım Prof. Dr. M. Edip ÇAĞMAR, Doç. Dr. M. Cevat ERGĠN, Doç. Dr. Tahirhan AYDIN, Doç. Dr. Salih TUR, Doç. Dr. Mustafa ÖNCÜ, Dr. Halil AKÇAY ve Okt. Abdulhalik ARCA‟ya teĢekkür ediyorum. Konu belirleme safhasından çalıĢmamızın bu hale gelmesine kadar tenkit ve önerileriyle yol gösteren Doç. Dr. Ġsmail AYDIN‟a en içten dileklerimle Ģükranlarımı sunuyorum.
Ahmed TEKĠN
III
ÖZET
Bu çalıĢmamada Vâhidî‟nin biyografisi ele alınmıĢ, kaleme aldığı el-Basît isimli eseri tanıtılmıĢ ve bu eser lugat ve gramer açısından incelenmiĢtir.
Hicri V. yüzyılda yaĢamıĢ olan Vâhidî, Nîsâbûr‟da doğup büyümüĢ ve hayatının sonuna kadar burada yaĢamıĢtır. O, Ġslâmî ilimlerin büyük çoğunluğunda söz sahibi olup bu alanlarla ilgili eserler kaleme almıĢtır. Onun el-Basît isimli tefsiri, ayetleri ve gramer açısından açıklayan bir tefsirdir.
Eserde genellikle, her ayetin i„râbı yapılmıĢ, farklı i„râb vecihleri zikredilmiĢtir. Bu arada ortaya çıkan nahiv konuları ayrıntılı bir Ģekilde izah edilmiĢ, nahiv ekollerinin farklı görüĢlerine yer verilmiĢ, âlimlerle tartıĢmalar yapılmıĢ, farklı kırâatler nahiv konuları ile temellendirilmiĢtir. Bununla birlikte, sarf ilminin temel konuları olan bab sistemi, zaman, yapı, mana, sıhhat ve i„lâl gibi farklı açılardan fiiller, ibdâl, i„lâl, idğâm, ve diğer sarf konuları bu eserde ele alınmıĢtır.
el-Basît‟te lugavî izahlara da ağırlık verilmiĢ, ayetlerde geçen garip kelimeler
açıklanmıĢ ve kelimelerin lugâvî tahlilleri yapılmıĢtır. Bütün bunlar yapılırken Arap Ģiiri, Arap kelamı ve meseller ile serd edilen görüĢlerin temellendirilmesine önem verilmiĢtir. Böylece bu eser, lugat ve gramer açısından önemli bir kaynak hüviyetini kazanmıĢtır.
Anahtar Sözcükler
IV
ABSTRACT
In this study, handled Vâhidî‟s biography and introduced his el-Basît named study and examined in terms of grammar.
Vâhidî who lived in hijri 5th century, was born and grown up in Nîsâbûr and lived there until the end of his life. He is a man who has a say in the Islamic sciences. And he wrote works about this area. In his tefsîr book named el-Basît, commented the verses, considering the basic topics of Arabic language.
In the el-Basît work, generally revealed items of clemency of the verses and mentioned the different directions about the sentence items. By the way, explained the Arabic grammar topics in the detail and given the different opinion of Arabic gramer schools. Also made discussions with scholars and based the different recitations on the grammar topics. Besides this, handled the basic morphological terms, like verb categories, tenses, verb structures, maening, sahih and mu„tel verbs, change and transformation in the verbs, etc.
el-Basît, also emphasis that was given to the linguistic explanations and
explained the strange words of the verses and made linguistic analysis of this words. Parallel of all this, given important to based opinions about Arabic poetry, Arabic says, Arabic proverbs and stories. Thus, this work have been an important source of work in terms of language and grammar.
Keywords
V
ĠÇĠNDEKĠLER
TAAHHÜTNAME ... I KABUL VE ONAY ... II ÖNSÖZ ... I ÖZET ...III ĠÇĠNDEKĠLER ... V KISALTMALAR ... IX GĠRĠġ ... 1VAHĠDÎ‟NĠN YAġADIĞI DÖNEM ... 1
I.I. GENEL OLARAK NÎSÂBÛR ... 1
I.II. VÂHĠDÎ‟NĠN YAġADIĞI DÖNEMDE NÎSÂBÛR ... 3
I.II.I Siyasî Ortam ... 3
I.II.II. Sosyal Ortam ... 9
I. II.III. Ġlmî Ortam ...11
BĠRĠNCĠ BÖLÜM... 22
VAHĠDÎ ... 22
1.1. HAYATI ...22
1.1.1. Ġsmi, Nisbesi ve Künyesi ...22
1.1.2. Doğumu ...24
1.1.3. Yaptığı Görevler ...26
1.1.4. Mezhebi ...26
1.1.5. Vefatı ...27
1.2. ĠLMÎ YÖNÜ ...27
1.2.1 Tahsil Hayatı ve Ġlmi Yolculukları ...30
1.2.2. Hocaları ...32
1.2.3.Talebeleri ...37
1.2.4. Yetkin Olduğu Ġlimler ...41
1.2.5. Vâhidî‟ye Yöneltilen EleĢtiriler ...44
1.2.6. Kendisinden Sonraki Âlimlere Etkisi ...49
VI
1.4. HAKKINDA YAPILMIġ ÇALIġMALAR ...66
1.4.1. Türkiye‟deki ÇalıĢmalar ...66
1.4.2. Türkiye DıĢındaki ÇalıĢmalar ...67
ĠKĠNCĠ BÖLÜM ... 70
EL-BASÎT‟ĠN GENEL ÖZELLĠKLERĠ ... 70
2.1. ĠSMĠ VE VÂHĠDÎ‟YE AĠDĠYETĠ ...70
2.2. YAZILIġ GAYESĠ ...71
2.3. ÖNEMĠ ...71
2.4. KAYNAKLARI ...72
2.4.1. Lugat ve Gramer Kaynakları ...73
2.4.2. Diğer Kaynakları ... 105
2.5. METODU ... 115
2.5.1. Farklı GörüĢlere Yer Verip Onlar Arasında Tercihte Bulunma 116 2.5.2. Tekrardan Kaçınma ... 118
2.5.3. Bazı GörüĢlere Ġtiraz Etme ... 119
2.5.4. Muhtemel Sorulara ĠĢaret Edip Onlara Cevap Verme ... 120
2.5.5. Lugat Aracılığıyla Kelimeleri Açıklama ... 122
2.5.6. Gramer Aracılığıyla Kelimeleri Açıklama ... 123
2.5.7. Belagat Aracılığıyla Kelimeleri Açıklama ... 124
2.5.8. Dil Ekollerinin GörüĢlerine Yer Verme ... 126
2.5.9. Kırâatlerden Yararlanma ... 140 2.6. ĠSTĠġHADI ... 142 2.6.1. Kur'ân-ı Kerîm ... 142 2.6.2. Kırâatler ... 144 2.6. 3. Hadis ... 146 2.6. 4. ġiir ... 148 2.7. ISTILAHLARI ... 150 2.8. TANIMLAMALARI ... 153 2.9. TA„LÎLLERĠ ... 156 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ... 161
EL-BASÎT‟ĠN DĠL AÇISINDAN ĠNCELENMESĠ ... 161
VII
3.1.1. Dilin MenĢei ... 162
3.
1
.2. Arap Dilinin Diğer Diller Ġçindeki Yeri ... 1633.
1
.3. Arap Dilinin GeliĢimi ... 1643.
1
.4. Arap Dilinde Lehçeler ve Vâhidî‟nin Bunlara KarĢı Tutumu . 165 3.1
.5. Arap Dilin Önemi ve Vâhidî‟nin Ona Verdiği Değer ... 1683.2. EL-BASÎT‟TE DĠL ... 169 3.2.1. Muarreb ... 169 3.2.2. ĠĢtikak ... 178 3.2.3. Ezdad ... 186 3.2.4. Kalb ... 193 3.2.5. Kelimelerin Harekeleri ... 199 3.2.6. Furûk ... 203 3.2.7. Müzekker ve Müennes ... 209 3.2.8. Naht ... 215 3.2.9. ĠĢtirak ... 222 3.2.10. Teradüf ... 228 3.2.11. Mecâz ... 232 3.2.12. Mücmel ... 238 3.2.13. Garîbu‟l-Kur‟ân ... 241 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ... 245 EL-BASÎT‟TE GRAMER ... 245 4.1. SARF ... 245 4.1.1. Mîzân-Mevzûn ... 245 4.1.2. Fiiller ... 249 4.1.3. Mastarlar ... 258 4.1.4. Ġ„lâl ... 262 4.1.5. Ġbdâl ... 267 4.1.6. Ġdğam ... 273
4.1.7. Müfred, Tesniye ve Cem„ ... 279
4.1.8. Te‟kîd Nûnları ... 284
4.1.9.Taaccub Sözcükleri ... 289
VIII
4.1.11. Ġsm-i Tafdîl ... 297
4.1.12. Ġsm-i Mensûb ... 301
4.1.13. Ġsm-i Zaman, Ġsm-i Mekân ve Masdâr-ı Mîmî ... 304
4.1.14. Vasl ve Kat‟ Hemzeleri ... 309
4.2. NAHĠV ... 313
4.2. 1. Merfûât ... 313
4.2.2. Mansûbât ... 333
4.2.3. Mecrûrât ... 372
4.2.4. Nahivle Ġlgili Diğer Konular ... 382
SONUÇ ... 418
IX
KISALTMALAR
A.Ü.İ.F.D. Ankara Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi
A.Ü.S.B.E. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
A.Ü.S.B.E. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Bkz. Bakınız
b. Ġbn
c. Cilt
DİA. Türkiye Diyanet Vakfı Ġslâm Ansiklopedisi
D.E.Ü.İ.F.D. Dokuz Eylül Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi
D.Ü.S.B.E. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
E.Ü.İ.F.D. Erciyes Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi
G.Ü.Ç.İ.F.D. Gazi Üniversitesi Çorum Ġlahiyat Fakültesi Dergisi
Haz. Hazırlayan
Hz. Hazreti
GAL. Geschihte der Arabischen Litteratur
GAS. Geschihte Des Arabischen Schriftums
h. Hicri
ö. Ölüm Tarihi
M. Miladi
Mrc. Mürâcaat
M.Ü.İ.F.D. Marmara Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi
MÜSBE. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Nşr. NeĢreden
s. Sayfa
S.Ü.İ.F.D. Sakarya Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi
S.D.Ü.İ.F. D. Süleyman Demirel Üniversitesi ilahiyat Fakültesi
Dergisi
Şrh. ġerh
TDV. Türkiye Diyanet Vakfı
TDK. Türk Dil Kurumu
Thk. Tahkîk eden
Trc. Tercüme eden
U.Ü.S.B.E. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
U.Ü.İ.F.D. Uludağ Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi
1
GĠRĠġ
VAHĠDÎ‟NĠN YAġADIĞI DÖNEM
I.I. GENEL OLARAK NÎSÂBÛR
Vâhidî (ö. 468/1076)‟nin doğup büyüdüğü yer olan Nîsâbûr, Ġslâmın ilk devrinde EbreĢehr ve ÎranĢehr adlarıyla da anılmakta olup Merv, Herat ve Belh ile birlikte Ortaçağ‟da Horasan bölgesinin büyük ve en önemli Ģehirlerinden biri sayılmaktadır. Bu bölge, gerek ikliminin ve coğrafi konumunun tarıma elveriĢli olması gerekse jeopolitik konumu nedeniyle tarihin her döneminde istilalara ve yeni göçlere açık bir konumda olmuĢtur.1 Ġslâm fetihlerinden önce bu bölgenin hâkimiyeti Sâsânî hükümdarı III. Yezdicerd (ö. 31/651)‟in elindeydi. Ahnef b. Kays,(ö. 67/686) bölgenin fethedilmesi için Hz. Ömer (ö. 23/645) tarafından bölgeye gönderilmiĢtir. Ahnef b. Kays‟ın çetin mücadelesi neticesinde Yezdicerd, bölgedeki Ģehirlerinin hiçbirisinde barınamadığını görünce askerleriyle birlikte Ceyhun nehrinin doğusuna çekilmek zorunda kalmıĢtır.2
Ahnef b. Kays komutasındaki birlikler, Sâsânî ordusunu M. 642 yılında bozguna uğratmıĢ ve böylece Horasan bölgesiyle birlikte Nîsâbûr da Ġslâmın hâkimiyetine girmiĢtir. Buralara gelen Müslümanların hoĢgörülü tutumları, bu bölgenin Ġslâm hâkimiyetini kabul etmelerini sağlamıĢtır.3
Ancak
1
Yâkût b. „Abdillâh el-Hamevî Ebû Abdillâh ġihâbuddîn el-Bağdâdî er-Rûmî, Mu„cemu‟l-Buldân, 2 Taberî, Muhammed b. Cerîr, Târîhu‟r-Rusul ve‟l-Mulûk, (Thk. Ebû Suheyb el-Kermî), Riyad, Tarih Yok. S. 743; Yâkût el-Hamevî, Mu„cemu‟l-Buldân, V, 331; Ġbn Kesîr, Ebû‟l-Fîdâ Ġsmâîl „Ġmâduddîn Ġsmâîl b. ġihâbiddîn „Umer, el-Bidâye ve‟n-Nihâye, (Thk. „Abdullâh b. „Abdilmuhsin et-Turkî), Kâhire, 1998, X, 165; Hakkı Dursun Yıldız ve diğerleri, DoğuĢtan
Günümüze Büyük Ġslam Târîhi, Çağ Yayınları, Ġstanbul, Tarih Yok. s. 85.
3 Yâkût el-Hamevî, Mu„cemu‟l-Buldân, V, 331; Belâzurî, Ahmed b. Yahya b. Cabir b. Davud,
Futûhu‟l-Buldân, Beyrût, 1987.s. 568-569; Ya„kûbî, Ebû‟l-„Abbas Ahmed b. Ya„kūb b. Ca„fer el-Kâtib, Kitâbu‟l-Buldân, Matbaatu Beril, Leyden, 1860, s.54-55; Ġbnu‟l-Esîr, „Ġzzuddîn, Ebû‟l-Hasan „Alî b. Muhammed, el-Kâmil fî‟t-Târîh, Beyrût, 1987. III, 19;
Usudu‟l-ğâbe fî M„arifeti‟s-Sahâbe, Dâru Ġbn Hazm, Beyrût, 2012, s. 21-22; Ebû‟l-Kâsım,
2
Horasan bölgesindeki yerli halk, hilafet merkezinde meydana gelen siyasi ihtilafları fırsat bilip yeri geldiğinde ayaklanmıĢtır. Nitekim Hz. Ömer‟in vefatının ardından baĢ gösteren Nîsâbûr ve civarındaki ayaklanmalar, Hz. Osmân (ö. 35/656)‟ın hilafetinin son dönemlerine doğru yine patlak vermiĢtir.4
Söz konusu isyanlar aynı Ģekilde Hz. Ali (ö. 40/661) döneminde de devam etmiĢtir. Bu dönemde de yerli halk, Hz. Ali ve Muaviye (ö.59/680) arasındaki mücadeleyi fırsat bilmiĢ ve isyanla Nîsâbûr Ģehrini kontrollerine alıp III. Yezdicerd‟in oğlu III. Fîrûz (ö.?)‟u Ģehirlerinde misafir etmiĢlerdir.5 Bunun sonucunda 31/653 yılında Karen (ö.?) isminde bir Ģahsın önderliğinde kırk bin kiĢilik bir grup Horasan bölgesinde isyan çıkarmıĢtır. Muaviye, 41/661 yılında hilafet makamını ele geçirince, otoritesini tesis etmek için Ġslâm toprakları içerisinde olan her bir bölgeye güvendiği Ģahısları görevlendirmiĢ, Basra valisi Abdullâh b. „Âmir (ö. 65/684)‟i Nîsâbûr‟a göndermiĢ ve onun aracılığıyla Nîsâbûr halkını 42/662 yılında tekrar itaat altına almıĢtır.6
Nîsâbûr, önemli konumundan dolayı, tarih boyunca değiĢik siyasi ve fikri geliĢmelere sahne olmuĢtur. Bu Ģehir, 548/1153‟de Sultan Sencer (ö. 552/1157) zamanında Oğuz veya Guz adı verilen diğer Türk topluluğunun itaatsizliğiyle karĢı karĢıya kalmıĢtır. Bunun sonucunda Sultan Sencer, Merv yakınlarında Guzlara yenilmiĢ ve Guzlar, Horasan‟ın büyük bir kısmıyla birlikte Nîsâbûr‟u da ele geçirip Ģehri yağmaladıktan sonra, Ģehirde sosyal ve kültürel anlamda büyük bir kıyım gerçekleĢmiĢtir.7
Bunun neticesinde eĢiyle birlikte esir alınan Sultan Sencer, üç yıl tutsak kaldıktan sonra Guzların elinden kaçabilmiĢtir.8 Ancak, Sultan Sencer devletini toparlamaya çalıĢmıĢsa da buna fırsat bulamadan 552/1157 yılında 72 yaĢında iken Merv Ģehrinde vefat etmiĢtir..
Guzlar, daha sonra aralarında çıkan anlaĢmazlıktan ötürü birbirleriyle çatıĢıp yok oldular.9
Leyden, 1889, s.35; Zehebî, Ebû „Abdillah ġemsuddîn Muhammed b. Ahmed, el-„Ġber fî
Haberi men Ğaber, (NĢr. Ebû Hacer Muhammed Zağlûl), Beyrût,Tarih Yok. I, 22-23.
4 Hasan, Ġbrâhîm Hasan, Târîhu‟l-Ġslâm es-Siyâsî ve‟d-Dinî ve‟s-Sikâfî ve‟l-Ġctimâ„î, Beyrût, 1996 I, 210-211.
5
Hasan Ġbrâhîm Hasan, a.g.e., I, 297-300; Pırlanta, a.g.e., s. 195. 6
Taberî, Târîhu‟r-Rusul ve‟l-Mulûk, S. 904-905; Hasan Ġbrâhîm Hasan, a.g.e., I, 229. Ya„kûbî,
a.g.e., 358.
7 Yâkût el-Hamevî, Mu„cemu‟l-Buldân, V, 332; Ġbn Haldûn, „Abdurrahmân, Târîhu Ġbn Haldûn, Dâru‟l-Fîkr, Beyrût, 2000. V, 81; MuneccimbaĢı, Ahmed b. Lutfullâh, Câmi„u‟d-Duvel, (Trc. Ali Öngül), Akademi Kitabevi, Ġzmir, 2000, I, 126.
8 Suyûtî, Ebû‟l-Fadl Celâluddîn „Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî eĢ-ġâfîî,
Târîhu‟l-Hulefa, Matba„atu‟s-Sa„ade, Mısır, 1952, s. 440.
3
Nîsâbûr, söz konusu felaketi atlattıktan sonra, Sultan Sencer‟in komutanlarından biri olan el-Mueyyed (ö. 569/1174) tarafından imar edilmiĢ ve Ģehrin etrafına bir sur örülmüĢtür.10
ġehrin güvenliği sağlandıktan sonra insanlar, büyük kitleler halinde Ģehre akın etmiĢlerdir. Nitekim doğunun kapısı olarak nitelendirilen bu Ģehir, ticaret kervanları için de bir mola verme yeri haline gelmiĢtir. 618/1221 senesine kadar sosyo-ekonomik yönden mamur bir durumda bulunan Ģehir, bu yılda Cengiz Han (ö. 625/1227)‟ın baĢtanbaĢa istilasına uğramıĢtır. Nîsâbûr, Ġslâm âleminin bir benzerini görmediği bu musibetten sonra, eski ehemmiyetini bir daha elde edememiĢtir.11
I.II. VÂHĠDÎ‟NĠN YAġADIĞI DÖNEMDE NÎSÂBÛR
I.II.I Siyasî Ortam
Vâhidî, IV./X yüzyılın sonlarında veya V./XI yüzyılın baĢlarında doğmuĢtur.12
Bu zaman dilimi, Abbâsî Devletinin bölünme ve parçalanma evresine girdiği döneme denk gelmektedir. Abbâsî hilafetinin baĢĢehri olan Bağdât, bu dönemde halifenin güçsüzlüğünden kaynaklanan çeĢitli siyasal krizlerin merkezi haline gelmiĢti. Abbâsî Devletinin içinde bulunduğu bu siyasi karıĢıklığa bağlı olarak, Abbâsi topraklarının merkezden uzak çeĢitli bölgelerinde, daha önce kurulmuĢlara ilaveten yeni bağımsız veya yarı bağımsız devletler kurulmuĢtur.13
Bu siyasi istikrarsızlık, Abbâsi Devletinin Hülâgû tarafından ortadan kaldırıldığı 656/1258 senesine kadar sürmüĢtür.14
Vâhidî‟nin yaĢadığı dönemde 381-422 yılları arasında Kâdir-Billâh (ö. 422/1031), 422-467 yılları arasında Kâim-Biemrillâh (ö. 467/1074), 467-487 yılları arasında da Muktedi-Billâh (ö. 487/1094) adlı halifeler, Abbâsî Devletini yönetmiĢlerdir. Bu dönemde Nîsâbûr topraklarında önce Buveyhîler, daha sonra
10 Ġbn Haldûn, Târîh, V, 86. 11
Yâkût el-Hamevî, Mu„cemu‟l-Buldân, V, 332.
12 ġemsuddîn Muhammed b. „Alî ed-Dâvûdî, Tabakâtu‟l-Mufessirîn, Beyrût, Tarih Yok, I, 394-396; Kays, Âl-i Kays, el-Ġrâniyyûn ve‟l-Edebû‟l-„Arabî, Muessesetu‟l-Buhûs ve‟t-Tahkîkâti‟s-Sikâfîyye, Yrs. Tarih Yok, I, 238; Zehebî, el-„Ġber, II,324; Ebû‟l-Felâh „Abdulhayy Ġbnu‟l-‟Ġmâd, ġezerâtu‟z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, (NĢr. „Abdulkâdir Mahmûd el-Arnaût), Beyrût 1989, V. 292; Zehebî, Ebû „Abdillah ġemsuddîn Muhammed b. Ahmed, Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ, Beyrût, 1984, XVIII, 339; Târîhu‟l-Ġslâm ve
Vefeyâtu‟l-MeĢâhîrî ve‟l-„Alâm, (Thk. „Umer Abdusselam Tedmurî),
Dâru‟l-Kitâbi‟l-„Arabî, Beyrût, 1994, XXXI, 258-260.
13 Ġbn Kesîr, a.g.e., XVII, 356 vd; Mehdî, Cevde Muhammed, Vâhidî ve Menhecuh fî‟t-Tefsîr, Kâhire Tarih Yok. s. 2.
4
Gazneliler, sonrasında da Selçuklular hüküm sürmüĢlerdir. Vâhidî, hayatının büyük kısmını Gaznelilerin yönetimi altında geçirmiĢtir.15
a. Buveyhîler
Buveyhîlerin kimler olup nereden geldikleri hakkında pek çok Ģey söylenmiĢtir. Ancak yaygın kanaate göre onlar, Deylem sâkinlerinden olup yoksul bir aileden gelmektedirler. Zorlu yaĢam Ģartlarından sonra geliĢip büyük bir hanedana dönüĢen Buveyhîler, 320/932-454/1062 yılları arasında, Nîsâbûr ve çevresi baĢta olmak üzere Ġran ve Irak‟ta hüküm sürmüĢlerdir. Buveyhîler, adını devletin kurucuları olan „Ġmâduddevle Ebûl-Hasan Ali (ö.338/949), Ruknuddevle Ebû Ali el-Hasan (ö. 366/976) ve Ebu'I-Huseyn Mu„izzuddevle Ahmed (ö.367/977)‟in babası olan Ebû ġucâ„ Buveyh (ö.?)‟ten almaktadır. Bunların ataları önceleri Mecûsî ve putperest iken IV./X. yüzyılın baĢında Ġslâmı seçip ġiîliği benimsemiĢlerdir.16
Buveyh, önceleri oğulları ile birlikte avcılık ve odun toplayıcılığı ile uğraĢmaktaydı.17
Ancak oğulları Gîlânlı bir sülâleye mensup emîr Mâkân b. Kâkî‟ (ö.329/940)yle tanıĢıp onun emrinde Sâmânîler‟in hizmetine girdiler ve Mâkân‟ın ordusunda komutanlığa kadar yükseldiler. Mâkân daha sonra Sâmânîler‟e karĢı harekete geçtiği zaman onun karĢısına yine Gîlânlı bir soylu olan Merdâvic çıktı. Mâkân, Taberistan‟ı terk edip Nîsâbûr‟a mağlup bir Ģekilde dönmek zorunda kaldıktan sonra Ali b. Buveyh ve kardeĢleri Merdâvic‟in yanında yer almaya baĢladılar. Merdâvic bundan sonra Rey, Taberistan ve Curcân‟da Ziyârîler hânedanını kurup Rey‟i kendine baĢĢehir yaptı.18
Merdâvic, Ziyârîler hânedanını kurduktan sonra Buveyh‟in üç oğluna hilat giydirip mertebelerini yükseltti. Ali b. Buveyh‟e Kereç‟in hâkimiyetini verdi. KardeĢi Ahmed de Kirman‟ı zapt edip Ġran‟ın güney bölgelerinin idaresini üstlendi. Ahmed b. Buveyh, Bağdât‟taki ordu komutanlarının kendisine mektup göndererek Bağdât‟a gelip Ģehri istila etmesini istemeleri üzerine, bu talebe uyup Bağdât‟a gitmiĢ ve dönemin Abbâsî halifesi Mustekfi Billâh (ö. 338/949) tarafından karĢılanmıĢtır. Halife ona hilatler giydirerek, hediyeler takdim etmiĢtir. Ayrıca ona “Mu„izzuddevle”, kardeĢi Ali‟ye
15
Suyûtî, Târîhu‟l-Hulefâ, s. 411-417-423.
16 Ġbnu‟l-Esîr, el-Kâmil fî‟t-Târîh, VII, 88; Hasan Ġbrâhîm Hasan, a.g.e., III, 43. 17 Mehdî, a.g.e., s. 4.
5
“„Ġmâduddevle”, öbür kardeĢi Hasan‟a da “Ruknuddevle” unvanını vererek Buveyhoğullarının isimlerini sikke üzerine yazdırmıĢtır.19
ÇöküĢ devresine girmiĢ olan hilafet makamı böylece Buveyhî emirlerinin elinde oyuncak haline gelmiĢ ve Abbâsî Devleti için 110 yıllık vesayet dönemi bilfiil baĢlamıĢ oldu. Buveyhî‟ler Adududdevle zamanında (367/978) Irak, Güney Ġran ve Umman‟da hâkimiyetlerini sağlamlaĢtırdılar. Cezîre‟deki Hamdânîler‟e Taberistan‟daki Ziyarîler‟e ve Sâmânîler‟e karĢı geniĢleme siyaseti takip ettiler. Ancak Buveyh oğullarının siyaseti, Irak‟ta kötü neticeler verince bazı gruplar arasında karıĢıklıklar meydana geldi. Bu durumun devam etmesi üzerine askerler birbirine girdi, anarĢi yaygınlaĢtı, sıkıntı ve güçlükler her tarafı sardı. Böylece, Buveyhî Devletinin Bağdât kolu iç karıĢıklıklardan ötürü iyice zayıfladı ve son dönemlerini yaĢamaya baĢladı.20
Buveyhî Devletinin zayıflama evresine girdiği bu dönemde, Buveyhîler‟in ve Arslan Besâsîrî(ö.451/1060)‟nin baskısı altında olan halife Kâim-Biemrillâh, Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey (ö.454/1063)‟i Bağdât‟a davet etmiĢ ve kendisini bu güç durumdan kurtarmasını istemiĢti. Bu davet sonucu harekete geçen Tuğrul Bey, Ramazan 447/1055‟de Ġslâm dünyasının o zamanki merkezi olan Bağdât‟a girip Bağdât‟taki 110 yıllık Buveyhî hâkimiyetine son vermiĢtir.21
b. Gazneliler
Gazneliler, 352/963-582/1186 yılları arasında Nîsâbûr, Horasan, Pencâp, Kandahar ve Kuzey Hindistan‟da hüküm süren bir Müslüman-Türk hanedanıdır. Gazneliler, isimlerini baĢkentleri olan ve günümüzde Afganistan sınırları içinde bulunan Gazne Ģehrinden almıĢlardır. Devletin kurucusu ise Alptekin (ö. 366/976)‟dir.22
Alptekin, önceleri, Sâmânî hükümdarının muhafız kıtasında sıradan bir asker idi. Ancak kısa sürede hükümdarın güvenini kazanıp Horasan‟a vali olarak tayin edilmiĢtir. Daha sonraları hükümdarın gözünden düĢen Alptekin, Sâmânî hükümdarının yönetim merkezi olan Buhara‟ya çağırılmıĢsa da oraya gitmeyerek
19 Ġbnu‟l-Esîr, Kâmil fî‟t-Târîh, VII, 206; Ġbn Tabâtabâ Ebû‟l-Hasan Muhammed b. Ali,
el-Fahrî fî'l-Âdabi‟s-Sultâniyye ve'd-Duveli‟l-Ġslâmiyye, Dâru Sadr, Beyrût, Tarih Yok, s.
287-290.
20 Hasan Ġbrâhîm Hasan, a.g.e., III, 50. 21 Ġbn Tabâtabâ, a.g.e., S. 293.
6
sultanlığın güney bölgesinde olan ve bugün Afganistan sınırları içinde bulunan Gazne Ģehrini fethederek burada kendi hükümdarlığını kurmuĢtur.23
Afganistan ve Pencâp‟ı da içine alan bu hükümdarlık kısa sürede imparatorluğa dönüĢmüĢtür. Alptekin, 366/976 senesinde ölünce onun yerine geçecek oğlu olmadığı için, askerler yerine damadı Sebûktekin (ö. 387/997)‟i veliaht olarak tayin ettiler. Sâmânî hükümdarı, Sebûktekin‟in kısa sürede yükseliĢini görünce Nîsâbûr, Herat ve civar Ģehirlerde otoritesini tesis ettirmek ve oraları itaat altına almak için Sebûktekin‟e Horasan valiliğini teklif etmiĢtir. Bunun üzerine Sebûktekin, büyük bir orduyla Horasan‟a yönelmiĢ ve Sâmânî hükümdarına baĢkaldıran yerel güçlerle çetin bir savaĢa giriĢip onları mağlup etmiĢtir. Sâmânî hükümdarı, bu olay neticesinde, Sebûktekin‟in oğlu Mahmûd (ö.421/1030)‟u Nîsâbûr‟a vali olarak tayin etmiĢtir.24 Ancak Sâmânî hükümdarı Nûh(ö.?)‟un ölümünden sonra babasının yerine geçen Mansûr b. Nûh (ö. 365/976), Nîsâbûr valiliği ve Horasan baĢkomutanlığını Mahmut‟tan alıp Bektüzün(ö.?)‟e vermiĢtir. Bu durum, Mahmûd‟da derin izler bırakmıĢ ve Sâmânîlerin mülküne varis olmak artık onun için bir ideal haline gelmiĢtir. Sâmânî Devletinin baĢı olan Mansûr b. Nûh, çeĢitli komplo ve kumpaslarla tevkif edilip gözlerine mil çekilince onun yerine henüz çoçuk yaĢta olan kardeĢi getirilmiĢtir. Mahmûd, bu durumu fırsat bilip 389/999‟da Sâmânî ordusunu Merv‟de bozguna uğratmıĢtır. Bunun üzerine Abdulmelik b. Nûh (ö. 389/999), Maverâunnehir‟e çekilmiĢtir. Horasan‟da rakipsiz kalan Mahmûd, kardeĢi Nasr (ö. 412/1021)‟ ı buraya komutan tayin edip Nîsâbûr‟u saltanatının merkezi olarak seçmiĢ ve hutbeyi Abbâsi halifesi Kâdir Billâh adına okutmuĢtur.25
Sultan Mahmûd, devletin topraklarını Afganistan, Bulucistan, Pencâp, Seyistan, Horasan, Harezm, Rey, Hemedan, Ġsfahan, Ceyhun‟un ötesindeki Tirmiz ve Huttalan‟ı da içine alarak geniĢletmiĢtir. Ondan sonra tahta çıkan Mes‟û„d (ö. 433/1041), o kadar baĢarılı olamamıĢtır. Zira Selçukluların 429-1038 yılında Horasan‟a girmeleri üzerine Mes‟û„d, onlarla birkaç kez savaĢıp yenilince yeni bir ordu kurma düĢüncesiyle Hindistan‟a doğru yola çıkmıĢ, ancak yolda öldürülmüĢtür.
23 Hasan Ġbrâhîm Hasan, a.g.e., III, 92; Nuri Ünlü, Ana Hatlarıyla Ġslâm Tarihi, MÜĠVF., Yayınları, 1984, s. 154.
24 K. Hitti, Philip, Siyasî ve Kültürel Ġslam Târîhi, (Çev. Sâlih Tuğ), Boğaziçi yay. Tarih Yok. s. 729-730.
7
Hanedan mensuplarının taht kavgaları yüzünden iyice güçsüzleĢen devlet, 511-1117 yılında Selçukluların idaresine geçmiĢtir.26
c. Selçuklular
Oğuzlar‟ın Kınık boyuna mensup olan Selçuklular‟ın kurdukları devlete, hükümdar ailenin atası olan Selçuk Bey (ö. 400/1009)‟e nisbetle Selçuklular denilmiĢtir.27
Selçuk Bey‟in babası Tükat(ö.?), Oğuzlar‟da sözü dinlenen bir büyüktü. Tükat yaĢlandıktan sonra, yerine oğlu Selçuk Beyi geçirmiĢtir. Selçuk Bey‟in Mîkâil (ö. 385/995), Arslan (ö. 423/1032) ve Mûsâ (ö.456/1064) adlı üç oğlu vardır. Selçuk Bey muhtemelen 350-961 yılında Yenikent‟ten Cend Ģehrine gelmiĢ ve burada 107 yaĢında vefat etmiĢtir.28
Selçuklu Devleti‟nin ilk siyasî merkezi Nîsâbûr‟dur. Nîsâbûr, Selçuklu döneminde yaklaĢık 1680 hektarlık bir alana yayılmıĢ ve yoğun bir nüfusa sahip olmuĢtur. Sonradan imparatorluk haline gelen devletin merkezi, Tuğrul Bey (ö. 455/1063) zamanında yerini Rey Ģehrine bırakmıĢtır. Sultan MelikĢâh (ö. 486/1093) zamanında baĢĢehir, Rey‟den Ġsfahân‟a nakledilmiĢtir. Bu dönemde Ġsfahan, Selçuklu Devleti‟nin en büyük Ģehri haline gelmiĢtir. Sultan Sencer (ö. 552/1157)‟in Selçuklu tahtına müdahalesinin ardından devletin merkezi Merv Ģehrine taĢınırken, Ġsfahân bir süre daha Irak Selçuklu Devleti‟nin baĢĢehri olarak kalmıĢtır.29
Tuğrul Bey, halife el-Kâim-Biemrillâh‟ı Aslan Basâssîrî ve Buveyhîler‟in elinden kurtarınca halife, Tuğrul Beyi “Doğunun ve batının hükümdarı” olarak ilan edip kızını onunla evlendirmiĢtir. Ancak Tuğrul Bey, çocuk sahibi olamamıĢtır. Dolayısıyla o, vefat edince yerine, yeğeni Alpaslan (ö. 568/1072) geçmiĢtir. 30
Alpaslan‟ın ilk veziri olan Kündürî (ö. 456/1064) öldürülünce Alpaslan, Nizâmülmülk (ö. 588/1092)‟ü vezir olarak tayin etmiĢtir.31 Alpaslan, bu isabetli kararından dolayı gerek siyasi gerekse ilmi bir çok baĢarının altına imzasını atmıĢtır. Nitekim Nizâmülmülk, Bağdât‟ta Nizâmiye medresesini kurmuĢ ve daha sonra bu
26
Hasan Ġbrâhîm Hasan, a.g.e., IV, 10; Ünlü, a.g.e., s. 155. 27 Ġbn Haldûn, Târîh, V, 82.
28Ġbnu‟l-Esîr, el-Kâmil fî‟t-Târîh, VIII, 237; Yıldız ve diğerleri, a.g.e., VII, 94.
29 Ġbnu‟l-Esîr, el-Kâmil fî‟t-Târîh, VIII, 289; Kenan Çetin, Selçuklu Medeniyeti Târîhi, Ġzmir, 2011, s. 175.
30 Ġbnu‟l-Esîr, el-Kâmil fî‟t-Târîh, VIII, 357; Ġbn Tabâtabâ, a.g.e., s. 293; Suyûtî,
Târîhu‟l-Hulefa, s. 418; Hasan, Ġbrâhîm Hasan , a.g.e., IV, 24; Philip, a.g.e., s. 745.
8 medresenin aynısını Nîsâbûr‟da inĢa ettirmiĢtir.32
Alpaslan, öldürülünce, vasiyeti üzerine, yerine oğlu MelikĢâh (ö. 588/1092) tahta geçmiĢtir.33
MelikĢâh, babasının da vezirliğini yapan Nizâmülmülk‟ü yeniden vezirlik görevine tayin ederek, onun tecrübelerinden istifade etmiĢtir. Nitekim Ġmparatorluk onun döneminde kuvvet ve kudretin en yüksek noktasına varmıĢtır. MelikĢâh dönemi, Selçuklu Devletinin sınırlarının en geniĢ olduğu devirdir.34 Zira bu dönemde Selçuklu Devletinin doğu sınırları Çin seddine, batı hududu Akdeniz‟e, kuzeyi Kafkasya, Hazar ve Karadeniz‟e, güneyi de Umman denizine kadar ulaĢmıĢtır. Ancak Selçuklu Devleti, bundan sonra büyük felaketler yaĢamıĢtır. Nitekim Nizâmülmülk‟ün ölümünden 35 gün gibi kısa bir süre sonra Sultan MelikĢâh da vefat etmiĢtir. MelikĢâh‟ın bu ani ölümü Selçuklu Devletinin altın çağının sonu olmuĢtur. MelikĢâh‟ın ölümünün ardından oğulları Berkyaruk (ö.498/1104), Muhammed Tapar (ö. 512/1118), Sencer (ö. 552/1157) ve Mahmûd (ö. 487/1094) arasında büyük taht kavgaları baĢlamıĢtır. Bunun sonucunda ortaya çıkan iç savaĢlar, ihtilaf ve ayrılıklar, Selçukluların tesis etmiĢ olduğu merkezi otoritenin zayıflaması sonucunu doğurmuĢ ve hanedanın çözülüp dağılması sürecini hazırlamıĢtır.35
Selçuklu Devleti, istediği huzuru ve refahı ancak Sultan Sencer döneminde yakalamıĢtır.36
Nitekim Sencer, yirmi yılı tahtta geçmek üzere toplam altmıĢ yıla yakın hüküm sürmüĢtür. Sencer, 548/1153 senesinde Oğuzlarla girdiği savaĢta yenilgiye uğramıĢ ve üç yıllık esaretten sonra kurtulmuĢtur. Sencer esaretten kurtulduktan kısa bir süre sonra 552/1157‟de ölmüĢtür. Bunun üzerine Selçuklu Devleti tarih sahnesinden çekilmiĢtir. Selçuklu Devlet teĢkilâtı onun döneminde en ileri seviyeye ulaĢmıĢtır. Sencer de Sultan MelikĢâh ile birlikte örnek hükümdar olarak gösterilmiĢtir.37
32
Zehebî, Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ, XIX, 94. 33
Ġbnu‟l-Esîr, el-Kâmil fî‟t-Târîh, VIII, 293; Suyûtî, Târîhu‟l-Hulefa, s. 418; MüneccimbaĢı,
a.g.e., I, 32; Yıldız ve diğerleri, a.g.e., VII, 118.
34 Ġbnu‟l-Esîr, el-Kâmil fî‟t-Târîh, VIII, 478; Philip, a.g.e., s. 750; Yıldız ve diğerleri, a.g.e., VII, 130.
35
Ġbn Haldûn, Târîh, V, 14; Hasan Ġbrâhîm Hasan, a.g.e., IV, 36; Philip, a.g.e., s. 752; MüneccimbaĢı, a.g.e., I, 64.
36 Ġbn Haldûn, Târîh, V, 16. 37 Ġbn Haldûn, Târîh, V, 82-83.
9
I.II.II. Sosyal Ortam
KiĢinin yetiĢip geliĢmesinde ve fikri bir olgunluğa ulaĢmasında sosyal çevrenin de en az siyasî çevre kadar etkisi vardır. Vâhidî de Nîsâbûr‟da farklı dilleri, farklı kültürleri ve farklı mezhepleri olan devletlerin hâkimiyetini görmüĢ ve bundan etkilenmiĢtir. Nitekim Nîsâbûr‟da farklı inançlara mensup insanlar da görülüyordu. Vâhidî‟yi, bu sosyo-kültürel ortamdan ayrı değerlendirmek mümkün değildir.
Çok geniĢ bir alana yayılmıĢ olan Abbâsî halifeliğinin sınırları içinde baĢta Araplar, Ġranlılar ve Türkler olmak üzere muhtelif kavimlere ve çeĢitli mezheplere mensup insanlar yaĢamaktaydı. Zaman zaman etnik unsurlar arasında çatıĢmalar çıktığı gibi mezhepler arasında da kavga ve mücadeleler eksik olmazdı. Bu olaylar sırasında pek çok kiĢi öldürülür, dükkânlar yağmalanır, evler yakılıp yıkılırdı. O dönemde toplum çeĢitli sosyal tabakalardan oluĢmaktaydı. Örneğin halife, halifenin yakınları, vezirler, emirler, kadılar, âlimler, edipler ve kâtiblerin oluĢturdukları tabakaya havâss tabakası denirdi. Bunların halifenin huzuruna çıkabilmeleri için hâss bir kapı oluĢturulmuĢtu. Aynı zamanda bunların özel mutfakları ve özel yemek masaları da vardı. Bunlara karĢın, toplumun büyük bir kesimini oluĢturan ikinci bir tabaka daha vardı. Bunlar esnaf, sanatkârlar, çiftçiler, askerler ve kölelerden oluĢan avam tabakasıydı. Bunların bir kısmı her ne kadar varlıklı olsalar da genellikle kültürsüz insanlardan oluĢmaktaydılar. SavaĢ esirlerinden oluĢan köleler, toplumun sayıca önemli bir bölümünü teĢkil ederdi. Kölelerin çoğu Slav, Rum ve Zencî idi. Sosyal sınıflardan biri de Yahudi ve Hristiyanlardan oluĢan zimmilerdi. Bunlar devletin himayesinde geniĢ bir din hürriyetiyle rahat bir Ģekilde yaĢıyor ve ibadetlerini yapıyorlardı. Zira Müslümanların bunlarla iliĢkileri Ġslâmi öğretiler çerçevesindeydi. 38
Vâhidî‟nin yaĢadığı dönemde Bağdât, dinî mücadelelerin, mezhep ihtilaflarının ve fitnelerin hüküm sürdüğü, özellikle de ġiî-Sünnî mücadelesinin merkezi olan bir Ģehirdi. Abbâsilerin bu dönemi bir çok siyasal kriz, dinî/mezhebî ihtilaf ve içtimaî problemi de beraberinde getirmiĢti. Bu problemlerden ötürü Ġslâm dünyasında bölünme, dinde ayrıĢma ve sosyal hayatta kutuplaĢma meydana gelmiĢti.39
Bir yandan Fatımi hilafeti, Mısır, ġam ve Mağrib‟de, Buveyhî Devleti de
38 Hasan Ġbrâhîm Hasan, a.g.e., IV, 587. 39 Hasan Ġbrâhîm Hasan, a.g.e., III 50.
10
Irak ve Horasan bölgesinde ġiî akide lehinde propagandalar yaparken diğer yandan da Abbâsi hilafeti Sünnî akide çerçevesinde politikalar üretmeye çalıĢıyordu. Dolayısıyla zaman zaman ırk ve mezhep kavgaları eksik olmazdı.40
Bütün bunların neticesinde Vâhidî‟nin yaklaĢık on yaĢlarında olduğu 408/1017 senesinde Bağdât‟ta Sünnîlerle ġiî„ler arasında mezhep kavgaları çıkmıĢ ve her iki taraftan da bir çok kiĢi ölmüĢtü. Buveyhî sultanının oyuncağı haline gelen halife ise bu olayları bastıramıyordu. Abbâsi halifesi, bu olayların önüne geçmek için Gazneli Mahmut‟tan öncelikle Horasan bölgesini Ġsmailiyye, Rafiziyye, Karamita, Cehmiyye ve MüĢebbihe gibi gruplardan arındırmasını istiyordu. Mahmut, halifenin bu isteği muvacehesinde hareket edip bu gruplara idam ve sürgün gibi yaptırımlar uygulamıĢ ve Horasan‟da kısa bir süreliğine de olsa sükûneti tesis etmiĢtir.41
Sultan Mahmut‟un aĢırı gruplara yönelik bu politikası neticesinde, Horasan bölgesindeki ġia gücü kırıldı ve sosyal hayatta sükunet hakim oldu. Nitekim Vâhidî, ancak Sultan Mahmut‟un Horasan‟ın incisi olan Nîsâbûr‟da temin ettiği bu sükûnet ortamında ilme yönelebilmiĢ ve Sünnî akide çerçevesinde eserler kaleme alabilmiĢtir.42 Ancak sağlanan bu huzur ortamı fazla uzun sürmeden, 415/1024 senesinde Rafızîlerin AĢûre günündeki feryatlarına yasaklama gelince tekrar bozulmuĢtur.43
Selçuklular, her ne kadar Vâhidî‟nin memleketi olan Nîsâbûr ve çevresini 429/1038 senesinde hâkimiyetlerine almıĢlarsa da Nîsâbûr merkezli fitne ateĢinin yayılmasını engelleyememiĢlerdir. 442/1051 senesinde Sünnîlerle ġiî„ler her ne kadar barıĢmıĢlarsa da bu barıĢ fazla uzun sürmemiĢ ve bir yıl sonra da benzer olaylar yine patlak vermiĢtir. Nitekim Kerh ġiî„leri evlerinin kapılarına “Muhammed ve Ali beĢerin en faziletlisidir. Kim bunu kabullenirse teĢekkür etmiĢtir. Kim de kabullenmezse kâfir olmuĢtur” yazısını yazmıĢlardır.44 Nîsâbûr‟da ise Selçuklu Devletinin Nizâmülmülk‟ten önceki veziri Kündürî‟nin EĢariler‟e yönelik art niyetli politikalarından dolayı daha büyük bir fitne ateĢi yayılmıĢtı. Zira Kündüri, Tuğrul Bey‟den, Nîsâbûr ve Horasan‟ın diğer Ģehirlerinde Cuma hutbelerinde aĢırı gruplar
40 Ahmet Emin, Zuhru‟l-Ġslâm, (Thk. „Abdulhamid Hindâvî), Mısır, Tarih Yok. s. 209. 41 Hasan Ġbrâhîm Hasan, a.g.e., III, 96.
42
Mehdî, a.g.e., s. 6.
43 Ġbn Tağrîberdî, Ebû‟l-Mehâsin el-Atâbekî, en-Nucûmu‟z-Zâhire fî Mulûki Mısır ve‟l-Kâhire, Dâru‟l-Kutubi‟l-„Ġlmiyye, Beyrût, 1992. IV, 274-V, 49-51.
11
için anti propaganda izni almıĢ; ancak Kündürî, daha sonra EĢarileri de bunlara dahil etmiĢtir.
Nîsâbûr‟daki bu fitne önce Horasan bölgesine yayılmıĢ, ardından da Irak, ġam ve Hicâz‟a sıçramıĢtır. Vezirin bu politikalarının sonucunda Cuveynî (ö.478/ 1085), Beyhakî (ö. 458/1066) ve KuĢeyrî (ö. 465/1072) gibi bir çok EĢarî âlimi Horasan‟dan sürülmüĢtür. Anlatıldığına göre Nîsâbûr‟daki fitneden ötürü yüzlerce âlim, Irak ve Hicâz bölgelerine sürülmüĢtür. Nitekim o yılki hac mevsiminin bitiminde Hicâz‟da sürgünde olan yaklaĢık 400 kiĢilik Horasanlı âlim memleketlerine dönüp dönmeme hususunda kararsız kalmıĢlardır. Ancak, bunlar aralarından KuĢeyrî‟yi seçip kendilerine yol göstermesini istemiĢlerdir. KuĢeyrî, minberde bir süreliğine gökyüzüne baktıktan sonra baĢını eğmiĢ ve “Ey Horasanlılar memleketinize dönebilirsiniz. Zira sizi buralara süren Kündürî‟yi Ģu an parça parça edilmiĢ bir vaziyette gözlerimle görüyorum” dedi. Oradaki âlimler, bu olayın tarih ve saatini tutmuĢlar ve memleketlerine döndüklerinde gerçekten de durumun öyle olduğunu görmüĢlerdir.45
Vâhidî, tüm bu çatıĢmalardan uzak, itikatta EĢarî, amelde de ġafii mezhebinin ilkeleri doğrultusunda eserlerini telif etmiĢtir. Nizâmülmülk‟ün ġiî„lere karĢı Sünnî düĢünceyi hâkim kılmak için kurduğu medreselerde hocalık te yaptığı düĢünülmektedir. Dolayısıyla Nîsâbûr‟daki bu olayların yazıldığı tarih kitaplarında Vâhidî‟nin adına rastlanmamaktadır. 46
I. II.III. Ġlmî Ortam
Yakût el-Hamevî (ö. 626/1229), Vâhidî‟nin doğup büyüdüğü Ģehir olan Nîsâbûr‟u anlatırken “Âlimlerin menbaı ve fazilet ehlinin madenidir. Gezdiğim Ģehirler arasında bunun bir benzerini görmedim” demiĢtir.47
Gerçekten de Nîsâbûr, Yakût el-Hamevî‟nin dediği gibidir. Zira Nîsâbûr, fetihten önceki Horasan bölgesinin önemli siyâsî ve kültürel merkezlerinden biri olma durumunu fetihten sonra da devam ettirmiĢtir.48
45 Subkî, Ebû Nasr Tâcuddîn „Abdulvehhâb b. Ali, Tabakâtu‟Ģ-ġâfî„iyyeti‟l-Kubrâ, (NĢr. Mahmûd M. Tanâhî-Abdulfettâh M. el-Hulvî), Dâru Ġhyâi‟t-Turâsi‟l-„Arabî, Beyrût, Tarih Yok. V, 240.
46
Mehdî, a.g.e., s. 6; Osman Kara, “Vâhidî ve Tefsirindeki Metodu”, GümüĢhane Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: 2, sayı: 3, 2013, s. 297/316.
47 Yâkût el-Hamevî, Mu„cemu‟l-Buldân, V, 331.
12
Müslümanlar fetih ile birlikte Ġslâm hâkimiyetine geçen diğer beldelere gittikleri gibi Nîsâbûr‟a da gelmiĢlerdir. Müslümanların Nîsâbûr‟a gelmeleriyle birlikte burada küttab, medrese ve cami gibi Ġslâm medeniyetine özgü çeĢitli eğitim kurumları oluĢturulmuĢtur. Nitekim Ġslâm medeniyeti, Hz. Peygamber döneminden baĢlamak üzere, hâkim olduğu kültür havzaları ve coğrafyalardaki farklı insanları kendi değerleri çerçevesinde eğitme baĢarısını göstermiĢtir.49
Selçuklular döneminde de Ġslâm medeniyeti hızlı bir Ģekilde geliĢmiĢtir. Bunun sonucunda Nîsâbûr‟da ilim ehli himaye edilmiĢ, fikir hürriyeti yaygın bir hal almıĢ ve ilmî bir ortam oluĢmuĢtur. Nitekim Vâhidî‟nin çağdaĢlarından olan Cuveynî ile Melik ġah arasında geçen bir hadise ilim ehline ve fikir hürriyetine verilen değerin en bariz kanıtıdır.50
Vâhidî‟nin döneminde Nîsâbûr‟da dinî ilimlerin tümünde olduğu gibi, tefsir alanında da ciddi âlimler yetiĢmiĢ ve bu minvalde kayda değer çalıĢmalar yapılmıĢtır. Bu çalıĢmaların baĢında ise Vâhidî‟nin hocalarından olan, Ebû Ġshâk Ahmed b. Muhammed b. Ġbrâhîm es-Sa„lebî en-Nîsâbûrî (ö. 427/1036)‟nin el-KeĢf ve‟l-Beyân
„an Tefsîri‟l-Kur‟ân, Kitâbun Yuzkeru fîhi Katlu‟l-Kur‟ân ve el-Kâmil fî „Ġlmi‟l-Kur‟ân isimli tefsir çalıĢmaları gelmektedir.51
Söz konusu dönemde Nîsâbûr‟da hadis ilmi de zirveye ulaĢmıĢ ve bu alanda da muteber Ģahsiyetler yetiĢmiĢtir. Örneğin, Ebû Hazm Ömer b. Ahmed b. Ġbrâhîm el-Abdûyî (ö. 417/1026) 52 ve Ġbn Mencûye olarak bilinen Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Yezdî el-Ġsfahânî (ö. 428/1036), dönemin bilinen önemli hadis hafızlarındandır. Ricâlu Sahih-i Müslim isimli bir çalıĢması bulunan Ġbn Mencûye, aynı zamanda Buhârî (ö. 256/870), Müslim (ö. 261/875), Tirmizî (ö. 279/892) ve Ebû
49 Ġbrâhîm Sarıçam, Ġslam Medeniyeti Târîhi, Tdv. Yayınları, Ankara, 2008, s. 123.
50 Rivayete göre, Melik ġah, hilalin gözükmesi üzerine bayram gününü ilan eder. Fakat Cüveynî, ertesi günün ramazan olduğuna ve orucun tutulması gerektiğine dair bir fetva verir. Sultan bu durum karĢısında Cüveynî‟yi nezaketle sarayına davet eder. GörüĢme sırasında Cüveynî: “sultana ait iĢlerde fermana uymak vazifemizdir; lakin fetva ile ilgili meselelerde sultanın bize sorması gerekir” cevabını verir. Bu cevabı haklı bulan sultan, fetvaya uyar ve onu saygıyla yolcular. Detaylı bilgi için bkz. Osman Turan, Selçuklular Târîhi ve Türk Ġslam
Medeniyeti, Ötüken NeĢriyat, Ġstanbul, 2008, s. 324. Nîsâbûr ve çevresindeki âlimlerle ilgili
daha detaylı biligi için bkz. Pırlanta, a.g.e., s. 350-465.
51 Yâkût b. „Abdillâh el-Hamevî Ebû „Abdillâh ġihâbuddîn el-Bağdâdî er-Rûmî,
Mu„cemu‟l-Udebâ, (Thk. Ġhsan „Abbas), Dâru‟l-Garbi‟l-Ġslâmî, Beyrût, 1993, II, 507; Subkî, Tabakâtu‟Ģ-ġâfî„iyyeti‟l-Kubrâ, IV, 58.
52 Zehebî, Ebû „Abdillah ġemsuddîn Muhammed b. Ahmed, Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ, Beyrût, 1984, XVII, s. 333-336; Ali Osman AteĢ, “Ebû Hazm el-Abdûyî”, DĠA., 1994, Ġstanbul, X, 157-158.
13
Dâvud (ö. 275/889)‟un çalıĢmaları üzerine mustahrec türü eserler de yazmıĢtır.53 Bunların dıĢında da Nîsâbûr‟da muhaddisler arasında mühim kiĢiler bulunmaktaydı. Örneğin Ebû Sa„d Abdurrahmân b. Hamdan en-Nasruvî (ö. 433/1041)54
ve Ebû‟l-Huseyn Abdulğâfir b. Muhammed b. Abdilğâfir b. Ahmed el-Fârisî, (ö. 448/1056) bunlardandır.55
Söz konusu dönemin, fıkhî mezheplerin kurumsallaĢma süreçlerini tamamlamasının akabine denk gelmesi, diğer Ġslâm beldelerinde olduğu gibi Nîsâbûr ve çevresinde de bu alanda uzmanlaĢmıĢ fakihlerin ortaya çıkmasını sağlamıĢtır. Örneğin Ebû Ġshâk el-Ġsferâyinî (ö. 418/1027), Cuveynî ve onun öğrencisi Gazzâlî (ö.505/1111) o dönemin ünlü fakihleri arasında sayılmaktadır.56
Kelam alanında da ciddi geliĢmelerin olduğu görülmektedir. Örneğin yukarıda Nîsâbûr‟un fakihleri arasında isimleri zikredilen Ebû Ġshâk el-Ġsferâyinî, Cuveynî ve Gazzâlî fakih olmanın dıĢında yetkin birer kelamcıydılar. el-Ġsferâyinî, bu alanda el-Câmi„ fî Usûli‟d-Dîn ve e‟r-Red „ale‟l-Mulhidîn adlı eserleri kaleme almıĢken, Cuveynî, eĢ-ġâmil fî Usûli‟d-Dîn Gazzâlî ise baĢta Tehâfutu‟l-Felâsife olmak üzere bir çok eseri kaleme almıĢtır.57 Telhîsu‟d-Delâil ve el-Muknî„ isimli eserlerin yazarı olan ve inkârcılara karĢı kuvvetli deliller getirerek Ġslâm akaidini savunduğu için kendisine “Huccetu‟d-dîn” unvanı verilen Ebû Mansûr el-Eyyûbî (ö. 421/1030) de dönemin ünlü kelamcılarındandır.58
Bu dönemde tasavvuf ilminin de diğer Ġslâmî ilimlerden geri kalan bir tarafı yoktu. Zira Ebû Abdirrahmân es-Sulemî (ö. 412/1021) ve Ebû‟l-Kâsım el-KuĢeyrî (ö. 465/1072), dönemin ünlü sufilerindendir. Nitekim KuĢeyrî, tasavvuf alanında meĢhur
er-Risâle‟sini telif etmiĢtir.59
53 Zehebî, Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ, XVII, 438-440; Müjdat Uluçam, “Ġbn Mencûye”, DĠA., Ġstanbul, 1999, XX, 176-177.
54 Zehebî, Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ, XVIII, 340; Subkî, a.g.e., V, 241; Zehebî, el-„Ġber, II, 268. 55
Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, (NeĢredenin mukaddimesi), I, 66.
56 Zehebî, Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ, XVIII, 468-476- XIX, 322-346; Subkî, a.g.e., IV, 257-261; Ġbn Kâdi ġuhbe, Ebu Bekir b. Ahmed b. Muhammed b. „Umer b. Muhammed Takiyyuddîn ed-DimaĢkî, Tabakâtu‟Ģ-ġâfî„iyye, Hindistan, 1978, I, 158-160; Sâlih Sabri Yavuz, “Ġsferâyinî Ebû Ġshak”, DĠA., Ġstanbul, 2000, XXII, s. 515-516; Mustafa Çağrıcı, “Gazzâlî”,
DĠA, Ġstanbul, 1996, XIII, 489-505; ed-Dîb, Abdulazîm, “Cüveynî” DĠA, Ġstanbul
1993, VIII, 141-144.
57 Ġbn Kâdi ġuhbe, Tabakâtu‟Ģ-ġâfî„iyye, I, 326-328; Subkî, a.g.e., IV, 257.
58 Zehebî, Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ, XVII, 573 ; Subkî, a.g.e., IV, 147; Yusuf ġevki Yavuz, “Ebû Mansûr el-Eyyûbî”, DĠA., Ġstanbul, 1994, X, s. 180.
59 Ġbn Kâdi ġuhbe, Tabakâtu‟Ģ-ġâfî„iyye, I, 273-276; Süleyman Uludağ, “KuĢeyrî”, DĠA, Ankara, 2002, XXVI, 473-475.
14
Nîsâbûr‟daki ilmî faaliyetlere baktığımızda dil, edebiyat ve Ģiir alanlarında da ciddi gayretlerin olduğunu ve bu alanlarda da bir çok önemli dilci, edebiyatçı ve Ģairin yetiĢtiğini görmekteyiz. Örneğin Kitâbu‟t-Tekmile, Kitâbu‟t-Tafsile ve Kitâbu
ġerhi Ebyâti Edebi‟l-Kâtib isimli eserlerini kaleme alan Ebû Hâmid Ahmed b.
Muhammed el-Harzencî el-Bustî (ö. 348/959)60 ve Tâcu‟l-Luga, Sihâhu‟l-Luga,
es-Sihâh fi‟l-Luga ve es-es-Sihâh gibi çeĢitli isimlerle bilinen meĢhur lugat kitâbının yazarı
olan Ebû Nasr Ġsmail b. Hammâd el-Cevherî (ö. 394/1003), Nîsâbûr‟un ünlü dilcilerindendir.61
Nîsâbûr‟un Arap dili açısından geliĢmesinde ciddi bir Ģekilde katkısı olan Cevherî‟den önce de Nîsâbûr‟da önemli dilciler bulunmaktaydı. Nitekim Kitâbu ma
Uttufika Lafzuh ve Uhtulife Ma„nâh ve Kitâbu‟t-TeĢâbuh adlı dil eserlerinin yazarı
olan Ebû‟l-Ameysel Abdullâh b. Halid (ö. 240/854) Cevherî‟den önce yaĢamıĢ ünlü dilcilerdendir.62 Ayrıca ġehnâme‟nin yazarı olan ünlü Ģair Firdevsî (öl. 416/1025) de Nîsâbûr‟da yetiĢmiĢ önemli bir edebiyatçı olup, çoğunluğu gazel ve kaside türü olmak üzere Farsça ağırlıklı Ģiirler yazmıĢtır.63
Nîsâbûr‟daki ilmî ortam ve Ģahıslar elbetteki bunlarla sınırlı değildir. Nitekim ileride Vâhidî‟nin hocalarına değinirken isimlerini vereceğimiz Ebû‟l-Fadl Ahmed b. Muhammed el-„Arûdî (ö. 416/1026),64 Ebû‟l-Hasan Ali b. Muhammed el-Kuhundizî (420/1029) Ebû‟l-Hasan Ġmrân b. Musâ el-Mağribî, (ö. 430/1038) Arap edebiyatı ve grameri alanında dönemin ünlü simalarındandır.65 Buna ilaveten Kur‟ân ve kırâat ilimleri alanında da önemli Ģahsiyetler yetiĢmiĢtir. Örneğin Ebû‟l-Kâsım Ali b. Ahmed el-Bustî (ö.?), Ebû Osmân Saî‟d b. Muhammed el-Hîrî (ö. 427/1036) ve
60 Yâkût el-Hamevî, Mu„cemu‟l-Udebâ, I, 461; Rahmi Er, “BüĢtî” DĠA., Ġstanbul, 1992, VI, s. 496.
61 Zehebî, Siyeru A„lâmi‟n-Nubelâ, XVII, 80-82; Suyûtî, Ebû‟l-Fadl Celâluddîn „Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî eĢ-ġâfîî, Buğyetu‟l-Vu„ât fî Tabakâti‟l-Luğaviyyîn
ve‟n-Nuhât, (NĢr. M. Ebû‟l-Fadl Ġbrâhîm), yrs., 1979, II, 372; Hulusi Kılıç, “Cevherî Ġsmâil
b. Hammâd” DĠA., Ġstanbul, 1993, VII, s. 459. 62
Ġbn Hallikân, Ebû‟l-„Abbâs Ahmed b. Muhammed, Vefeyâtu‟l-A„yân ve Enbâu
Ebnâi‟z-Zamân, (NĢr. Ġhsan „Abbas), Beyrût 1970, III, 89-90.
63 Mehmet Kanar, “Fîrdevsî”, DĠA., Ġstanbul, 1996, XIII, s. 125-127.
64 Sa„lebî, Ebu Mansûr Abdulmelik en-Nîsâbûrî, Tetimmetu Yetimeti‟d-Dehr fî Mehâsini
Ehli‟l-„Asr, (Thk. Mufîd Muhammed Kamihe), Dâru‟l-Kutubi‟l-„Ġlmiyye, Beyrût, 1983, V, 205;
Yâkût el-Hamevî, Mu„cemu‟l-Udebâ, IV, 1663; Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, I,417.
65 es-Safedî, Salahaddin Halîl, Naktu‟l-Himyân fî Nuketi‟l-„Umyân, Mısır, 1911, s. 215; Yâkût el-Hamevî, Mu„cemu‟l-Udebâ, IV, 1663; Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, I,417; Ġbnu‟l-Kiftî,
15
Ebû‟l-Hasan Ali b. Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Fârisî, (430/1038) Kur‟ân ve kırâatı ile tanınan Nîsâbûr‟lu alimlerdendir.66
Vâhidî‟nin Dönemine Kadar YapılmıĢ Filolojik Tefsir ÇalıĢmaları
Kur‟ân‟ı Kerîm, Arap diliyle nazil olmuĢ, muhatapları da onu kendi kültür seviyeleri nisbetinde anlayabilmiĢlerdir. Mücmel, müĢkil, mübhem ve müteĢabih gibi anlayamadıkları kavramları ise bu hususta en yetkin kiĢi olan Hz. Peygamber‟e sormuĢlardır.67
Sahabenin anlamadığı bu tür hususlar hakkında Hz. Peygambere müracaat etmeleri, filolojik tefsir alanındaki çalıĢmaların Hz. Peygamber dönemine kadar uzandığı tezini güçlendirmektedir. Nitekim Kur‟ân‟daki gârib kelimelerin tefsirine yönelik faaliyetlerin filolojik tefsirin ilk merhalesi olduğu ve bunun Kur‟ân‟ın nüzûlüyle birlikte Kur‟ân‟daki bazı kavramları Hz. Peygamber‟in tefsir etmesiyle baĢladığı, bir çok araĢtırmacı tarafından kabul edilmektedir.68 Buna karĢılık Catlâvî gibi bir kısım araĢtırmacı ise Hz. Peygamber‟i Kur‟ân‟ı ilk açıklayan kiĢi, Ġbn Abbâs‟ı da onun filolojik tefsirini yapan ilk müfessir olduğunu söylemiĢlerdir.69
Ancak kimi araĢtırmacılar Ġbn Abbâs‟ın tefsir ilminin temelini attığını, onu bir disiplin haline getirdiğini, genel kurallarını belirlediğini ve tefsirle ilgili ders halkaları teĢkil ederek Kur‟ân‟ın kapalı yönlerini açıkladığını kabul etmekle birlikte Catlâvî‟nin bu görüĢüne katılmamıĢlardır.70
Müfessir Vâhidî de Kur‟ân‟daki mücmel ve sahabeye anlaĢılması zor gelen müĢkil ifadelerin Hz. Peygamber tarafından tefsir edildiğini belirtmektedir. Vâhidî, sahabenin büyük çoğunluğunun Kur‟ân‟ın hitap yönlerini, garip ve müĢkillerini bildiğini ancak bir problemle karĢılaĢan bir kısım sahabenin doğrudan Hz. Peygambere müracaat ettiğini ve gereken bilgileri ondan aldıklarını ifade etemktedir.71 Yani Vâhidî de filolojik tefsir faaliyetlerini Hz. Peygamber‟e dayandırmaktadır. Fakat Hz. Peygamberden bu minvalde nakledilen rivayetlerin sayısının azlığı bazı araĢtırmacıları onun filolojik açıklamalarda bulunmadığını
66 Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, I, 421; Ġbn Cezerî, Gâyetu‟n-Nihâye fî Tabaķâti‟l-Kurrâ, I,50. Mehdî, a.g.e., s.67; Zehebî, Ebû Abdillah ġemsuddîn Muhammed b. Ahmed, M„arifetu
Kurrâi‟l-Kibâr „ala‟t-Tabakâti ve‟l-A„sar, (Thk. Tayyar Altikulaç), Ġstanbul, 1995, II,663.
67
Ġsmâil Cerrahoğlu, Tefsir Usulu, TDV. Yayınları, Ankara, 2008, s. 231.
68 Mekkî b. Ebî Tâlib, Tefsîru MuĢkili‟l-Kur‟ân, (Thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin), Dâru‟n-Nûri‟l-Ġslâmî, Beyrût, 1988, s. 52; Ġsmail Aydın, Kur‟ân‟ın Fîlolojik Yorumu, Tibyan Yayıncılık, Ġzmir, 2013, s. 79.
69
Catlâvî, el-Hâdî, Kadâye‟l-Luga fî Kutubi‟t-Tefsîr, Dâru Muhammed „Alî el-Hâmî, Tunus, 1998, s. 44.
70 Ġsmail Aydın, Tefsir Târîhi, Tibyan Yayıncılık, Ġzmir, 2014, s. 79. 71 Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, I, 397.
16
düĢünmeye sevk etmiĢtir. Ancak bu durum onun hiçbir Ģekilde filolojik tahlillerde bulunmadığı anlamına gelmemektedir. Bilakis bu tür rivayetlerin azlığı Hz. Peygamber‟in filolojik tahlillerde bulunmadığı tezini güçlendirmek yerine, sahabenin Kur‟ân diline vukufiyetini ortaya çıkarmakta ve Kur‟ân‟daki garib ve müĢkilleri anlama noktasında ciddi bir problemle karĢılaĢmadıkları anlamına gelmektedir. Bununla birlikte,
ىفكيرَّكىفىػتىػي
ٍميهَّلىعىلىك
ٍمًهٍيىلًا
ىؿًٌزين
اىم
ًساَّنلًل
ىًٌيىػبيػتًل
ىرٍكًٌذلا
ىكٍيىلًا
ىنػٍلىزا
ٍػنىاىك
“Ġnsanlaraindirdiklerimizi kendilerine açıklaman için ve (ola ki üzerinde) düĢünürler diye sana da uyarıcı Kitâbı indirdik”72
ayeti de Hz. Peygamber‟in Kur‟ân‟la ilgili açıklamalarının olduğunu bildirmektedir. Söz konusu açıklamalara bakıldığında bunların büyük kısmının anlaĢılması zor olan kapalı ifadelerle ilgili lugavî izahlar olduğu görülecektir. Söz konusu lugavî izahların ise genellikle umumu tahsis, husus ifade edenleri tevsi„ (geniĢletme), soyut ifadeleri somutlaĢtırma ve eĢ anlamlarını verme Ģeklinde olduğu görülmektedir.73
Hz. Peygamber‟in sahabeye açıkladığı Kur‟ân ayetlerinin miktarı husususnda ise ihtilaf söz konusu olmuĢtur. Aslında Hz. Peygamber‟in Kur‟ân‟ın ne kadarını tefsir ettiği sorusu, sahabenin Kur‟ân‟ın ne kadarını anladığıyla ilintilidir.74
Örneğin Ġbn Haldun (ö. 808/1406)‟un sahabenin Kur‟ân‟ın tamamını bildikleri ve Hz. Peygamber‟e bir Ģey sorma gereğini duymadıkları75
tezine karĢılık, Ġbn Teymiyye (ö. 622/1225), yukarıda verdiğimiz ayetten yola çıkarak onun Kur‟ân‟ın tümünü açıkladığını bildirmektedir.76
Zehebî (ö. 748/1348) ve Suyûtî (ö. 911/1505) gibi bazı âlimler ise Hz. Peygamber‟in sahabeye ihtiyaçları muvacehesinde Kur‟ân‟ın az bir kısmını açıkladığını ifade etmektedir.77
a-Sahabe Dönemi
Hz. Peygamber‟den sonra sahabe de Kur‟ân tefsiri için giriĢimlerde bulunmuĢtur. Bunların baĢında ise “Turcumânu‟l-Kur‟ân” unvanına sahip olan Ġbn
72
Nahl, 16/44. 73
Cerrahoğlu, Tefsir Usulü, s. 231-234. 74 Aydın, Tefsir Târîhi, s. 31.
75 Ġbn Haldûn, „Abdurrahmân b. Muhammed, el-Mukaddime, (NĢr. Ahmed ez-Za„bî), Dâru‟l-Erkam, Beyrût, 2001. s. 477.
76
Zehebî, Muhammed Huseyin, et-Tefsîr ve‟l-Mufessirûn, Mektebetu Mus„ab b. „Umeyr el-Ġslâmiyye, yrs. 2004, I, 39; Ġbn Teymiyye, Ebû‟l-„Abbâs Takiyyuddîn Ahmed el-Harrânî,
Mukaddime fî Usuli‟t-Tefsir, (Thk. „Adnân Zerzûr), DimaĢk, 1972, s. 35.
17
Abbâs gelmektedir.78 Ġbn Abbâs‟ın Kur‟ân bağlamında yaptığı lugavî izahlar, filolojik tefsirin ikinci merhalesini oluĢturmaktadır. Ġbn Abbâs dıĢında sahabeden bazılarının birtakım kelimeleri izah ettiklerine dair rivayetler varsa da filolojik tefsirin Ġbn Abbâs eliyle önemli bir aĢama katettiği görülmektedir.79 “Kur‟ân tefsirinin babası” diye Ģöhret bulan Ġbn Abbâs, Kur‟ân kelimelerinin filolojik tahlili hususunda büyük bir rol oynamıĢtır. Neredeyse tamamı menkıbe olan bir çok rivayette, onun, Kur‟ân metniyle ilgili ortaya çıkan sıkıntıları tairihi bilgilere ve rivayete dayanarak açık ve net bir Ģekilde cevapladığı aktarılmıĢtır.80
Ġbn Abbâs, Arapçanın üslup ve incelikleri yanında, Kur‟ân‟daki garip kelimelere yönelik vukufiyetiyle de öne çıkmıĢtır. Kur‟ân‟la ilgili yaptığı bazı açıklamalara Ģiirden, Arapların söz ve üsluplarından deliller sunması onun tefsirciliğinin en önemli yönünü oluĢturmaktadır.81
Nitekim, bu alanla ilgili onun “Garîbu‟l-Kur‟ân” isminde bir tefsir kaleme aldığı bilinmektedir. Ġbn Abbâs‟a nisbet edilen bu eser, onun Kur‟ân lafızlarının anlamı konusundaki otoritesini gözler önüne sermektedir. Ġlk müfessirlerden ve dilbilimsel tefsirin öncülerinden kabul edilen Ġbn Abbâs‟a, bu eseri dıĢında Kur‟ân‟daki garîb kelimelerle ilgili iki eser daha nisbet edilmektedir: Sahîfetu Ali b. Ebî Talha ve Mesâilu Nafi b. el-Ezrak. Bu eserlerin bizzat Ġbn Abbâs tarafından mı telif edildiği yoksa talebelerinin kendisinden yaptığı rivayetlerden mi oluĢtuğu konusunda çeĢitli tartıĢmalar ve görüĢler vardır.82
b-Tabiîn Dönemi
Sahabeler, Ġslâm dünyasının ceĢitli yerlerine dağılmıĢ ve bunlardan tefsir, hadis ve fıkıhla meĢgul olan kiĢiler, gittikleri yerlerde ilmi geliĢmelere önderlik yapmıĢardır. Onlar, bulundukları yerlerde tabiîn âlimler yetiĢtirmilĢer ve böylece muhtelif ilmî ekoller meydana gelmiĢtir. Bu geliĢme neticesinde tabiiler döneminde tefsir alanında Mekke, Medine ve Irak medreseleri oluĢmuĢtur.83
Sahabe döneminin kapanmasıyla birlikte tefsirin birinci merhalesi de kapanmıĢ ve bilgilerini büyük ölçüde onlardan alan tabiînle birlikte tefsirin ikinci
78
Taberî, Muhammed b. Cerîr, Câmiu‟l-Beyân an Te‟vîli Âyi‟l-Kur‟ân, Dâru‟l-Kutubi‟l-„Ġlmiyye, Beyrût, 2014, I, 65; Zehebî, et-Tefsîr ve‟l-Mufessirûn, I, 50.
79 Aydın, Kur‟ân‟ın Fîlolojik Yorumu, s. 89.
80 J.J.G. Jansen, Kur‟ân‟a YaklaĢımlar, Fecr Yayınları, Ankara, 1999, s. 114. 81 Aydın, Tefsir Târîhi, s. 36.
82
Mustafa Karagöz, Dilbilimsel Tefsir ve Kur‟ân‟ı Anlamaya Katkısı, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2010, s. 138.
83 Zehebi, et-Tefsir ve‟l-Mufessirun, I, 77; Turgay, Nurettin, Tabiunun/Tabiilerin Tefsir
18
merhalesi baĢlamıĢtır. Tâbiîn, tefsirle ilgili pek çok bilgiyi Kur‟ân‟dan, sahabenin Hz. Peygamber‟den yaptığı rivayetlerden, sahabenin kendi tefsirlerinden ve kitap ehlinden almıĢlardır. Bununla birlikte tabiîn, Kur‟ân tefsirinde karĢılaĢtıkları problemlerle ilgili bilgileri söz konusu kaynaklarda bulamadıkları takdirde, kendi görüĢ ve içtihatlarıyla çözümler getirmiĢlerdir.84
Kendilerinden sonraki nesille sahabe arasında köprü konumunda olan tâbiîn, sahabeden aldıkları bilgiyi naklederken, onların yöntemlerini görmezlikten gelmemiĢlerdir. Bu açıdan ele alındığında görülüyorki, tabiîn tefsiri de ashab döneminde olduğu gibi daha ziyâde dilbilimsel nitelikli bir tefsirdir.85
Nitekim tabiînin de sahabe gibi, rivayetler dıĢında, tefsirde en büyük dayanakları dildi. Bu bakımdan onlar da filolojiyi Kur‟ân metinlerinin çözümlenmesinde önemli bir kaynak olarak kullanmıĢlardır. Sahabe ve tâbiîn tefsirinde filolojinin önemli bir yere sahip olduğunu gösteren iki husus vardır: Birincisi, Ġbn Abbâs‟ın kategorik olarak tefsiri dörde ayırıp bunlardan birini, Araplar‟ın sahip oldukları dil aracılığıyla bilmeye muktedir oldukları tefsir Ģeklindeki nitelemesidir. Ġkincisi ise Mucâhid (ö. 104/722)‟in, “Allâh‟a ve ahiret gününe inanan birinin Araplar‟ın dilini bilmeksizin Allâh‟ın Kitâbı hakkında konuĢması helal değildir” Ģeklindeki sözüdür.86
Tabiîn döneminde Mekke, Medine ve Irak‟ta farklı tefsir ekolleri oluĢmuĢtur. Bu ekollere mensup müfessirlerin çoğunluğu, Kur‟ân tefsirinde filolojiye büyük bir önem vermiĢlerdir. Nitekim onlar, filolojiyi bir kaynak olrarak kabul etmiĢler ve ondan yararlanmıĢlardır. Tabiînin filolojiyi bir tefsir kaynağı olarak kullanmalarındaki temel sebep Ģüphesiz Arap dili ve adetlerini iyi bilmeleri, Arap Ģiiri, sözcüklerin delaletleri, iĢtikak, îcâz ve hazf gibi hususların dıĢında, muarreb kelimelerle ilgili geniĢ bir bilgiye sahip olmalarıdır. BaĢında Ġbn Abbâs‟ın öğrencilerinin bulunduğu Mekke tefsir okuluna mensup tâbiîn müfessirler, filolojiyi diğer tefsir ekollerinden daha etkin kullanmıĢlardır. Bununla birlikte söz konusu tefsir ekolüne mensup tabiîn müfessirlerin hepsi için aynı Ģeyin söylemek doğru
84 Zehebî, et-Tefsîr ve‟l-Mufessirûn, I, 76. 85
Mehmet Zeki Duman, Tabiun Döneminde Tefsir Faaliyeti, Erciyes Universitesi Ġlahiyat Fakultesi Dergisi, Kayseri, 1987, sayı: 4, s. 213; Demirci, Muhsin, Tefsir Usûlü, Ġfav yayınları, Ġstanbul, 2012, s. 293.
