Dil Ekollerinin GörüĢlerine Yer Verme

Vâhidî, el-Basît‟inde gramatik tahlillerde bulunurken, dil ekollerinin konu ile ilgili görüĢlerine de yer vermektedir. Eserde isimleri geçen söz konusu ekollere bakıldığında, bunların Basra ve Kûfe ekolleriyle bunlar kadar çok yer almasa da Bağdât ekolü olduğu görülmektedir. Vâhidî, bazen Basra ve Kûfe ekollerinin görüĢlerini mezhep isimini belirterek vermektedir.689

Bazen de Kûfeli bir âlimin ismine yer vererek onun görüĢünü zikretmekte ve hemen arkasından da Basra mezhebinin adını vererek ekolün görüĢünü belirtmektedir.690 Vâhidî, çoğu defa mezhep adını vermeden

فويوحنلا ؿاق

“Gramerciler dedi”,691

ييوحنلا ضعب ؿاقك

“Bazı grameciler dedi”692

اولاق ييوحنلا نم قيقحتلا لىأ

“Hakikat ehli gramerciler dedi”

فلتخإ

686 _{Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, I, 515.} 687 _{Bakara, 2/7.}

688 _{Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, II, 115.} 689

Örnek için, bkz. Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, II, 78. 690_{Örnek için, bkz. Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, II, 442-444.}

691 _{Örnek için, bkz. Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, V, 72-130-IV, 215-473.} 692 _{Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, V, 171- 423-494.}

127

ويوحنلا

ف

“Gramerciler, ihtilafa düĢtü”693

ييوحنلا دنع

“Gramercilere göre”694

ييوحنلا عيج دنع

“Bütün gramercilere göre”695

ييوحنلا رثكأ

“Gramercilerin çoğuna göre”696

ييوحنلا بىذم

“Gramercilerin mezhebi”697

نيوحنلا نم دحأ ؿوقلاذى ضتري لك

“Hiçbir gramerci bu görüĢü kabul etmedi.”698 demektedir.

Vâhidî, gramer açısından âlimlerin üzerinde icmâ ettikleri görüĢleri savunmuĢ, zayıf kalan aykırı görüĢlere ise çoğunlukla itibar etmemiĢtir. Böyle durumlarda ise genellikle

ييفوكلا ك ييرصبلا نم ييوحنلا عيج دنعك

“Basralı ve Kûfeli gramercilerin tamamına göre”699

ifadesini kullanmıĢtır. Vâhidî‟nin nahivdeki gramer ekolleri tercihlerini incelendiğinde, onun herhangi bir ekole nisbet edilmesinin doğru olamayacağı ortaya çıkacaktır. Zira o, hem Basralılardan hem de Kûfelilerden geniĢ ölçüde nakillerde bulunmuĢtur. Ayrıca her iki ekol kadar olmasa da Bağdâtlılardan da istifade etmiĢtir.

Vâhidî, el-Basît‟inde dilcilerin görüĢlerine yer verirken genellikle Basralılar ile Kûfelileri karĢılaĢtırmakta ve daha çok Basralıların görüĢünü tercih etmektedir. Örneğin o,

مسا

kelimesinin kökü ile ilgili Ģöyle demektedir: Kûfeli âlimler,

ةنز

ve

ه ةدع

kelimelerinin

هفزك

ve

هدعك

kelimelerinden türediği gibi,

مسا

kelimesinin aslının da

هةىًد

olduğunu, alamet manasındaki

هةىًد

kelimesinin ise

هم

ىك ٍس

kelimesinden türediğini ifade etmiĢlerdir. Ebû‟l-„Abbâs Sa„leb de

مسا

kelimesinin köken olarak

هةىًد

ve

همٍسىك

kelimelerinden geldiğini söylemektedir. Basralı âlimler ise

مسإ

kelimesinin kökünün yücelik anlamındaki

هوًٍد

olduğunu söylemiĢlerdir. Âlimlerin bu husustaki değerlendirmesi ise Ģu Ģekildedir: Kûfelilerin görüĢleri doğru olarak kabul edilmemelidir. Zira Arapçada fau‟l-fiili düĢüp yerine bir vasıl hemzesinin geldiği hiçbir kelime yoktur. Ayrıca Arapçanın özelliklerinden biri de tasğir yöntemi ile

693 _{Örnek için, bkz. Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, V, 143.}

694 _{Örnek için, bkz. Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, IV, 172-IV, 435.} 695_{Örnek için, bkz. Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, IV, 46.}

696

Örnek için, bkz. Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, IV, 81-V,796. 697 _{Örnek için, bkz. Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, IV, 192.} 698 _{Örnek için, bkz. Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, V, 514.} 699 _{Örnek için, bkz. Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, IV, 480.}

128

kelimenin aslını tespit etmektir. Buna göre

مسا

kelimesinin tasğiri

يد

,

همٍسىك

kelimesinin tasğiri ise

همٍيىسيك

olarak gelmektedir. ġayet

مسا

kelimesinin aslı Kûfelilerin dediği gibi,

همٍسىك

sözcüğü olsaydı tasğirinin de

همٍيىسيك

olması gerekirdi.700 Vâhidî, bazen de Kûfelilerden yana tercihini kullanmıĢtır.701

Vâhidî, doğru olana daha yakın gördüğü görüĢü savunmuĢ ve herhangi bir dil mezhebine taassupla bağlanmamıĢtır. Dolayısıyla onun belli bir mezhebinin olduğunu söylemek doğru değildir. Ancak ağırlıklı olarak Basralıların görüĢlerini tercih ettiği görülmektedir. Bununla birlikte onun terminolojisinin büyük bölümünün Kûfe dil ekolünden geldiğini de belirtmek gerekir.

2.5.8.1. Basralı Dilciler

Vâhidî, ayetleri lugat ve gramer açısından ele alırken bu ekole mensup dilcilerin görüĢlerine büyük bir önem vermiĢtir. Diğer dil ekolleri ile karĢılaĢtırıldıkları vakit müfessirin en çok Basralı dilcilerden nakillerde bulunduğu görülmektedir. Vâhidî, özellikle de bu medreseye mensub, Halîl b. Ahmed, Sîbeveyh, Mâzinî, Ebû „Ubeyde Muberred ve Zeccâc gibi alimlerden istifade etmiĢtir. Ancak biz lugat ve gramer kaynakları kısmında Halîl b. Ahmed, Sîbeveyh, Muberred ve Ebû „Ubeyde‟ye değindiğimiz için burada onlara yer vermeyeceğiz.

el-Basît‟te görüĢüne sıkça baĢvurulan Basra ekolünün bir üyesi Ebû Sa„îd

„Abdulmelik b. Kureyb el-Asma„î (ö.216/831)‟dir. Asma„î, Basra ekolünün önemli simalarından olup aynı zamanda Ģiir ve ahbâr râvisi, dil ve edebiyat âlimidir. Basra dil ekolünün en önde gelen temsilcisi Ebû „Amr b. „Âlâ‟dan baĢka „Îsâ b. Ömer es- Sekâfî, Halîl b. Ahmed ve Halefu‟l-Ahmer (ö.180/796) gibi tanınmıĢ âlimlerden ders aldı. ġafi„î‟nin de talebesi olan Asma„î, hocası Ebû „Amr gibi, Ģiir dinlemek, gramer ve lugat konusunda bilgi toplamak için bedevîlerin arasında dolaĢtı. Bu sırada 16.000 urcûze ezberlediğini bizzat kendisi söylemektedir. En büyük Ģiir râvilerinden biri olduğu için bir çok Arap Ģairinin Ģiirleri onun sayesinde zamanımıza ulaĢmıĢtır.702

700 _{Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, I, 439-441.} 701

Örnek için bkz. Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, II, 160.

702 _{Dâvudî, a.g.e., I, 360; el-Yemânî, a.g.e., s. 193; Fîrûzâbâdî, el-Bulğe fî Terâcimi Eimmeti‟n-}

Nahvi ve‟l-Luğa, s. 188; Ġbnu‟l-Kiftî, a.g.e., II, 198-205; Süleyman Tülücü, “el-Asma„î” DĠA, Ġstanbul, 1991, III, 499-500.

129

ġafi„î‟nin “Hiç kimse Asma„î kadar güzel tabirlerle Araplardan rivayette bulunmamıĢtır” sözü Asma„î‟nin ilmi Ģahsiyetini en iyi Ģekilde ifade etmektedir. Fevkalâde hâfızası ve tenkitçi özelliğiyle dikkati çeken Asma„î‟ye Hârûn ReĢîd tarafından “ġiirin Ģeytanı” lakabı verilmiĢtir. ġiir alanında Asma„î ve Halef gibisini görmediğini söyleyen AhfeĢ‟e bu alanda hangisi daha yetkindir sorusu sorulduğunda; elbetteki Asma„î, zira o aynı zamanda iyi bir dilcidir cevabını vermiĢtir.703

Vâhidî, lugat, gramer ve Ģiir ile ilgili bir çok yerde Asma„î‟yi referans gösterip, nakillerde bulunurken, bazen doğrudan Asma„î ismini vererek bazen de aradaki senedi zikrederek rivayette bulunmuĢtur. Vâhidî‟nin söz konusu rivayetlere karĢı tutumu ise genellikle olumlu olarak gözlenmektedir. Örneğin o,

ىنيذَّلا

ىلًَا

ىرىػت

ٍىلىا

ىفويميعٍزىػي

ىا

ٍميهَّػن

اوينىمٰا

ىًبِا

ىؿًزٍنيا

ىكٍيىلًا

ىمىكا

ىؿًزٍنيا

ٍنًم

ىكًلٍبىػق

“(Ey Muhammed!) Sana indirilen Kur‟ân'a ve

senden önce indirilene inandıklarını iddia edenleri görmüyor musun?”704

ayetinde geçen

ىفويميعٍزىػي

kelimesinin anlamını verirken Ģöyle demektedir: Bu sözcük genellikle gerçeği söylemeyenler için kullanılmaktadır. Nitekim Arapların bu sözcükle, doğruluğundan emin olmadıkları hususları dile getirdiği bilinmektedir. Yani söylenen söz, yalan ve batıl olabilmektedir. Ayrıca

اىنًئا ىك ىريشًل اىذٰىىك ٍمًهًمٍع ىزًب ًًٌٰلِ اىذٰى اويلاىقىػف

“(ve doğru olmayan iddialarınca, "ġu Allâh için, Ģu da bizim ortaklarımız (putlarımız)

için" dediler”705 ayetindeki

معز

kelimesi de yine yalan söz anlamında kullanılmıĢtır. Nitekim ġemr‟den rivayet edildiğine göre Asma„î, bu kelimeyi yalan anlamında kullanmıĢ ve bu hususta Kumeyt‟in

يمعز فاكك

ًعماوللا

يبذكلا

اهيلىأم _ٍت

_{ىت ىس} ٍكإ

يـاكلإا اذإ

“Kayalıkların zirvesi yeĢilliklerle kaplandığı ve serabın yalanı ortaya çıkınca….”

703 _{Ġbnu‟l-Enbârî, Nuzhetu‟l-Elibbâ fî Tabakâti‟l-Udebâ, s. 90-100.} 704 _{Nisa, 4/60.}

130

beyti ile istiĢhad etmiĢtir.706 Vâhidî, Asma„î‟nin

معز

kelimesinin anlamı ile ilgili görüĢünü ġemr aracılığı ile rivayet edip herhangi bir değerlendirmede bulunmamaktadır.

2.5.8.2. Kûfeli Dilciler

Vâhidî, el-Basît‟te bazen de Kûfelilerin görüĢlerine yer verip onları tercih etmektedir. Örneğin o,

ىفكيريعٍشىي ىلا ٍنًكٰلىك ىفكيدًسٍفيمٍلا يم يى ٍميهَّػنًا ىلاىا

“Biline ki, gerçekten bozanlar

onların ta kendileridir, ama farkında olmuyorlar”707

ayetindeki

ٍنًكٰل

kelimesini filolojik açıdan tahlil ederken Ģöyle demektedir: Bu kelimenin aslı

ٍفإ ،ؾ ،لا

‟dir.

لا

olumsuzluk,

ؾ

hitap,

ٍفإ

ise olumluluk için olup talaffuzu daha kolay olsun diye hemzesi düĢmüĢtür.

ٍنًكٰل

, hatayı düzeltme, doğrulama, yanlıĢ anlamayı önleme, eksikliği giderme ve tashih etmek için kullanılmaktadır.708

Vâhidî‟nin

ٍنًكٰل

ile ilgili bu görüĢleri dikkate alındığında onun Kûfe mezhebine göre bir tutum takındığı görülmektedir. Zira Basralılar, bu kelimenin bileĢik değil yalın olduğunu söylemektedirler.709

Vâhidî, el-Basît‟inde Kûfe ekolünün görüĢlerine yer verirken bu görüĢleri genellikle Kisâî, Ferrâ, Ġbnu‟l-Enbârî, Ġbn Sikkît ve Ġbnu‟l-A„rabî gibi âlimlerden almaktadır.

A- el-Kisâî

Ebû‟l-Hasan Ali b. Hamza b. Abdillâh el-Kisâî el-Kûfî (ö. 189/805) Kûfe nahiv mektebinin kurucusu olup aynı zamanda yedi kırâat imamından biridir. Ġbn Ebî Leylâ (ö. 148/765), Ebû Hayve ġureyh b. Yezîd el-Hadramî (203/818), Hamza b. Habîb ez-Zeyyât (ö. 156/773), Ca„fer b. Muhammed es-Sâdık (ö. 148/765), A„meĢ

706 _{Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, VI, 547-548.} 707

Bakara,2/ 12.

708 _{Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, I, 160.}

709 _{Ġbnu‟l-Enbârî, Ebû‟l-Berekât Kemâluddîn b. Muhammed, el-Ġnsâf fî Mesâili‟l-Hilâf beyne‟n-}

131

(ö. 148/765), Muâz b. Muslim el-Herrâ (ö. 187/803), Halîl b. Ahmed, Ebû „Amr b. el-„Alâ, Yûnus b. Habîb ve „Îsâ b. Ömer el-Hemedânî (ö.?) Kisâî‟nin hocalarıdır.710

Vâhidî, el-Basît‟inde lugat, gramer ve kırâat alanında Tehzîbu‟l-Luga ve

Tefsîru Sa„lebî aracılığı ile Kisâî‟den rivayette bulunmuĢtur. Vâhidî, söz konusu

rivayetlere değinirken çoğunlukla eleĢtirel bir tutum içine girmemektedir. Örneğin o,

ىكًلذ

ٰنىٍدىا

َّلاىا

اويلويعىػت

“Bu, adaletten ayrılmamanız için daha uygundur”711 ayetinde geçen

اويلويعىػت

kelimesinin farklı anlamlarını verdikten sonra Ģöyle demektedir: Ebû‟l-Huseyn el-Fusûvî, Hamd b. Muhammed‟ten, o da, Ebû „Amr Muhammed b. „Abdulvahid‟ten, o da, Ahmed b. Yahyâ‟dan, o da, Seleme‟den, o da Ferrâ‟dan, Kisâî‟nin

اويلويعىػت

kelimesinin lugat manasıyla ilgili Ģu yorumunu rivayet etmektedir: Dili fasih bazı Araplar bu kelimeyi ailenin kalabalıklaĢması anlamında da kullanmıĢlardır. Buna göre ayetin anlamı Ģu Ģekilde olmaktadır: Bu, ailenizin kalabalıklaĢmaması için daha uygundur. 712

Vâhidî,

ٍميكيناىٍفىا

ٍتىكىلىم

اىم

َّلاًا

ًءآٰىسًٌنلا

ىنًم

يتاىنىصٍحيمٍلاىك

“SavaĢ esiri olarak sahip

olduklarınız hariç, evli kadınlar (da size) haram kılındı”713

ayetinde geçen

يتاىنىصٍيض

kelimesinin anlam ve türevlerini verirken de Kisâî‟den rivayetle Ģöyle demektedir:

فاصحإ

,

ةناصىح

,

نصًح

,

فاصًح

ve

ةنيصح

kelimelerinin lugat anlamı engellemektir. Nitekim

ىىيمٍرىمىك

ىتىنٍػبا

ىفٰرٍمًع

تيَّلا

ىا

ٍتىنىصٍح

اىهىجٍرىػف

“ve Ġmran kızı Meryem'i de hatırla o, iffetini çok iyi bir

Ģekilde korumuĢtu” 714

ayetinde geçen

ٍتىنىصٍحىا

kelimesi de

يتاىنىصٍيض

kelimesiyle aynı kökten olup kendini zina etmekten engelledi ve iffetini korudu anlamındadır. Ayrıca bu kelime için

نصيح

ve

فاصىح

mastarları da kullanılmaktadır. Sîbeveyh,

نصًح

710 _{Dâvudî, a.g.e., I, 405-407; el-Yemânî, a.g.e., s. 217;Ġbnu‟l-Kiftî, a.g.e., II, 256-275; Yâkût el-} Hamevî, Mu„cemu‟l-Udebâ, IV, 1738-1752; Suyûtî, Buğyetu‟l-Vu„ât, II, 163-164; Tayyar Altıkulaç, “Kisâî” DĠA, Ankara, 2002, XXVI, , 69-70.

711

Nisa, 4/3.

712 _{Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, VI, 312.} 713 _{Nisa, 4/24.}

132

mastarının da kullanıldığını söylerken Ebû „Ubeyde, Zeccâc ve Kisâî,

ةناصىح

mastarının da kullanıldığını belirtmiĢlerdir.715

Vâhidî, Kisâî‟nin bazı görüĢlerine ise mesafeli durmakta ve onların yanlıĢ olduğunu ifade etmektedir. Vâhidî, bu gibi yerlerde ilk önce Kisâî‟nin görüĢünü dile getirir sonrasında ise bu görüĢün bazı âlimler tarafından kabul edilmediğini belirtir. Örneğin o,

ىفكيدىهٍشىت ٍميتٍػنىاىك ًٌٰلِا ًتىياًٰب ىفكيريفٍكىت ىًل ًباىتًكٍلا ىلٍىىا ٰٓىيا

“Ey Ehl-i kitap! (Gerçeği) görüp

durduğunuz halde niçin Allâh‟ın âyetlerini inkâr ediyorsunuz?”716

ayetinde geçen

ىًل

ifadesini açıklarken Ģöyle demektedir:

ىًل

‟nin aslı

اىمًل

‟dır. istifham edatı olan

اىم

harfinden önce cerr lâmı gelmiĢ ve tahfiften dolayı elifi düĢmüĢtür. Kelimedeki fetha elifin hazfedildiğini göstermektedir. Ayrıca bunun benzerleri Kur‟ân‟da çoktur.

Kisâî,

ٍمك

istifham edatını buna kıyaslayarak onun da bileĢik bir sözcük olduğunu ve aslının

امك

olduğunu, cerr harfi olan

ؾ

'in baĢta gelmesinden dolayı

اىم

‟daki elifin tahfif için düĢtüğünü söylemiĢtir. Ancak Basralılara göre, Kisâî‟nin bu görüĢü doğru değildir. Zira

ٍمك

sözcüğü hem lafız hem de mana açısından

ىًل

‟den farklıdır. Lafız açısından baktığımızda

ىًل

sözcüğünde elifi gösteren bir fethanın bulunduğunu, dolayısıyla bu ifadenin sâkin değil, fethalı olduğunu görmekteyiz.

ٍمك

sözcüğünde bu durumun tam tersi söz konusu olmaktadır. Mana açısından ise

ٍمك

sözcüğü sayıya yönelik,

ىًل

sözcüğü ise cinse yönelik bir soru edatıdır. Dalayısıyla aralarında bir benzerlik bulunmamaktadır. Ayrıca

ٍمك

sözcüğünün yalın değil de mürekkep olduğunu ve baĢındaki

ؾ

harfinin teĢbih edatı olduğunu söylemek de anlamsızdır.717

715 _{Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, VI, 330.} 716 _{Âl-i Ġmrân, 3/ 70.}

133

B- Ġbnu‟l-A„râbî

Ebû Abdillâh Muhammed b. Ziyâd el-A„râbî (ö. 231/846), el-Mufaddal ed- Dabbî (ö. 178/794)‟nin üvey evladı olup Kûfe dil ekolünün öncülerindendir. Kûfeliler içinde Basralıların rivayetlerine benzer bir rivayet metodu izlemesiyle bilinen Ġbnu‟l-A„râbî, güvenirliği ile de ünlenen bir Ģahsiyettir. Üvey babasından pek çok divan dinleyen Ġbnu‟l-A„râbî, Kisâî‟den de onun Nevâdir isimli eserini rivayet etmiĢtir. Ebû Muaviye Muhammed b. Hâzim el-A„mâ ed-Darîr (ö.194/809) ‟den de dersler alan Ġbnu‟l-A„râbî, ayrıca Sa„leb, Ebû „Ġkrime ed-Dabbî (ö.250/868) ve Ebû Ġshâk Ġbrâhîm el-Harbî (ö. 285/899)‟nin yetiĢmesinde de katkısı olmuĢtur.718

Sa„leb, hocası Ġbnu‟l-A„râbî‟yi “Arap dilbilimi, Ġbnu‟l-A„râbî ile kemaline ermiĢtir” Ģeklinde övmüĢtür. Ayrıca Sa„leb, Ġbnu‟l-A„râbî‟nin medresesine geldiğinde hocası ona hitaben “

ولىىج ىلًٍح دحا يا نئيتَ فأ لبق يتيلمأ

“Daha sen bana

gelmeden önce deve yükü miktarınca eser yazdım” diyerek övünmüĢtür.719

Vâhidî, el-Basît‟in bir çok yerinde lugat ve garip sözcüklerle ilgili Ġbnu‟l- A„râbî‟den nakilde bulunmuĢtur. Örneğin o,

ٍنًم

وةىرويسًب

اويتٍأىف ىناًدٍبىع

ىٰلىع

اىنٍلَّزىػن

اًَّظ وبٍيىر

في

ٍميتٍػنيك

ٍفًاىك

وًلٍثًم

“Eğer kulumuza (Muhammed'e) indirdiğimiz (Kur‟ân) hakkında Ģüphede iseniz,

haydin onun benzeri bir sûre getirin”720

ayetinin tefsirinde Ģöyle demektedir: Ezherî, Munzûrî‟den, o da Sa„leb‟in Ġbnu‟l-A„râbî‟den

ةروس

kelimesi ile ilgili Ģöyle bir rivayette bulunduğunu söylemektedir: “

ةروس

yücelik anlamındadır. Bunun için Kur‟ân‟nın bölümleri bu isimle adlandırılmıĢtır.” Vâhidî, Ġbnu‟l-A„râbî‟nin bu görüĢünde Ebû „Ubeyde‟ye uyduğunu belirtmektedir.721

Vâhidî,

ييقىيٍلا

ىكىيًتٍىيَ

ٌٰتّىح

ىكَّبىر

ٍديبٍعاىك

“Sana ölüm gelinceye kadar Rabbine ibadet

et”722

ayetinin tefsirinde de Ġbnu‟l-A„râbî‟nin görüĢünü Ģu Ģekilde nakletmektedir: “Ölümün

يقي

sözcüğü ile ifade edilmesinin sebebi, bütün akıl sahiplerinin ona iman

718 _{Ġbnu‟l-Kiftî, a.g.e., II, 198-205; Suyûtî, Buğyetu‟l-Vu„ât, I, 105-106; Ġbn Nedim, a.g.e., s. 75.} 719 _{Yâkût el-Hamevî, Mu„cemu‟l-Udebâ, VI, 2530-2533; Ġbnu‟l-Enbârî, Nuzhetu‟l-Elibbâ fî}

Tabakâti‟l-Udebâ, s. 119-122; Mehdî, a.g.e., s. 140.

720 _{Bakara, 2/23.}

721_{Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, II,236.} 722 _{Hicr, 15/99.}

134

edercesine onu yakinen bilmeleridir. Yani

ي

ىي ًق

burada

ًب ًو

هن

يم ىقو

anlamındadır”. Vâhidî, Ġbnu‟l-A„râbî‟nin,

هصىبر يمك ٍ

هص ًبي ىر ئيش

“Bekleyen ya da beklenen Ģey”,

هم

ٍػب ىه يم ك

همي ًىب

هل ىل ٍي

“Karartan veya karartılmıĢ gece” ve

ىق هع يمك ٍػن

هعي

ىن ًق هب ىار ىش

“YatıĢtıran veya yatıĢtırılan Ģarap” ifadelerini delil olarak zikredip Asma„î‟ye kabul ettirinceye dek, onun

هلي

ىف ًع

kalıbındaki kelimelerin

ىع هل

يم ٍف

anlamında kullanıldğını daha önce bilmediğini söylemektedir.723

C- Ġbn Sikkît

Ebû Yûsuf Ya„kûb b. Ġshâk es-Sikkît (ö. 244/858), ilk tahsiline babasının yanında baĢlamıĢtır. Bunun dıĢında o, Kutrub (ö. 210/825), Ferrâ, Ebû „Ubeyde et- Teymî, Asma„î, Ebû Abdillâh Ġbnu‟l-A„râbî, Ahmed b. Hâtim el-Bâhilî (ö. 231/846), Ebû „Amr eĢ-ġeybânî, Ali b. Mugîre el-Esrem ve Ebû‟l-Hasan el-Lihyânî (ö. 220/835) gibi lugat ve gramer âlimlerinden istifade etmiĢtir. Fasih Arapçayı öğrenmek, garip ve nâdir lugatlar, emsal ve ahbârı derlemek için bir süre bedevîler arasında yaĢamıĢtır. Ġbn Sikkît, Abdullâh b. Tâhir (ö.230/844)‟in çocuklarıyla halife Mutevekkil „Alellâh (ö. 247/861)‟ın çocuklarına özel hocalık yapmıĢtır.724

Bir çok ilim dalında söz sahibi olan Ġbn Sikkît, nahiv derslerini Kûfeli âlimlerden almıĢ ve Kûfe nahvi, Kur‟ân ilimleri ve Ģiir alanında parmakla gösterilen bir zat olmuĢtur. Nitekim Ġbn Sikkît, çok sayıda Ģiir derleyerek bunları rivayet etmiĢtir. Onun rivayet veya Ģerhettiği divanların sayısı otuzu aĢmaktadır. Ġbn Sikkît, dil hatalarını düzeltmek için Ġslâhu‟l-Mantık isminde bir eser de kaleme almıĢtır. Muberred, Ġbn Sikkît‟in söz konusu eseri için “Bağdât ulemasının eserleri arasında

Ġslâhu‟l-Mantık‟tan daha iyisini görmedim” demiĢtir.725

Lugat, gramer ve garip kelimelerin izahı baĢta olmak üzere bir çok hususta Ġbn Sikkît‟ten rivayette bulunan Vâhidî, onun görüĢlerine karĢı genellikle olumlu bir tutum içinde olmuĢtur. Örneğin o,

ىفوينًمٍؤيػي ىلا ٍميىٍرًذٍنيػت ٍىل ٍـىا ٍميهىػتٍرىذٍنىاىء ٍمًهٍيىلىع هءا ىوىس اكيرىفىك ىنيذَّلا َّفًا

“Küfre saplananlara gelince, onları uyarsan da, uyarmasan da, onlar için birdir,

723_{Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, XII, 676.} 724

Ġbnu‟l-Kiftî, a.g.e., IV, 57-62; Nasuhi Ünal Karaarslan, “Ġbnü‟s-Sikkît” DĠA, Ġstabul, 2000, XXI, 210-211.

725 _{Ġbnu‟l-Enbârî, Nuzhetu‟l-Elibbâ fî Tabakâti‟l-Udebâ, s. 138-140; Suyûtî, Buğyetu‟l-Vu„ât, II,} 348; Mehdî, a.g.e., s. 140.

135

inanmazlar”726 ayetinin lugavi tahlilinde senede yer vererek Ġbn Sikkît‟ten Ģu rivayette bulunmaktadır: Arûdî, Ezherî‟den, o, Munzirî‟den o da Harrânî‟den, Ġbn Sikkît‟in ayette geçen

اكيرىفىك

sözcüğü ile ilgili Ģöyle dediğini nakletmektedir: Küfrün sözlük anlamı bir Ģeyi örtmek olduğundan geceye

رفاك

denmektedir. Zira o, karanlığı ile her Ģeyi örtmektedir. Ayrıca zırhının üstünde bir elbise giyene de

رفاك

denir. Nitekim inkâr eden Ģahıs da Allâh‟ın nimetlerini gizlediği için ona

رفاك

denmiĢtir. Vâhidî,

اكيرىفىك

sözcüğü ile ilgili baĢka görüĢler de naklettikten sonra, bunlar arasında tercihte bulunmuĢ ve en doğru görüĢün Ġbn Sikkît‟in görüĢü olduğunu söylemiĢtir.727

Vâhidî, bazen de Ġbn Sikkît‟in görüĢünü naklettikten sonra, diğer âlimlerin bu görüĢü tasvip etmediklerini de belirtmektedir. Örneğin o,

ًٌٰلِا ًتىياًٰب ىفكيريفٍكىي اويناىك ٍميهَّػنىًب ىكًلٰذ

ىفويليػتٍقىػيىك

ٌقىٍرا ًٍيرىغًب ىٌيًبَّنلا

ىفكيدىتٍعىػي اويناىكىك اٍوىصىع اىًبِ ىكًلٰذ

“Bu durum, Allâh‟ın âyetlerini inkâr etmeleri

ve haksız yere peygamberleri öldürmelerinin, bütün bunlar da isyan etmeleri ve haddi aĢmalarının sonucuydu”728

ayetinde geçen

ىٌيبن

kelimesinin iĢtikakı ile ilgili izahatta bulunurken senede yer vermeden doğrudan Ġbn Sikkît‟ten naklen Ģöyle demektedir: Bu kelimenin

ءبن

“Haberci” kökünden geldiğini söyleyebildiğimiz gibi

هةىوٍػبىػن

“ġeref, yücelik” kökünden de geldiğini söyleyebiliriz. Vâhidî, Ġbn Sikkît‟in, Evs b. Hucr‟ün

ىم

ىاك

ىف

َّنلا

ًًب

ًم

ىن

ٍلا

ىاك

ًث

ًب

ى _{ىص ىٍرا ىؽاقد ناتمر}

_{ىب ىح ٍصلَ}

“KiĢinin ufak taĢları bir araya getirerek oluĢturduğu kitle

çakıl taĢları gibi paramparça oldu”

beytiyle istiĢhad ettiğini belirtiyor. Ancak Vâhidî, buna itiraz edildiğini söylemekte ve Ġbn Sikkît‟in bu görüĢünün doğru olmadığı yönündeki Ebû Ali el- Fârisî‟nin Beyânını Ģu Ģekilde ifade etmektedir: Söylendiği gibi, bu kelimenin iki farklı aslı olamaz. Zira Arapların kullanımlarına baktığımızda bu kelimeyi gerek fiil

726 _{Bakara, 2/6.}

727 _{Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, II,90.} 728 _{Bakara, 2/61.}

136

gerekse de ismi tasğir olarak kullandıklarında sonundaki hemzeyi korumuĢlardır. Eğer söylendiği gibi bu kelime, iki farklı kökten gelseydi, Araplar her iki durumda da hemzesini korumazlardı.729

2.5.8.3. Bağdâtlı Dilciler

Vâhidî, el-Basît‟te Basra ve Kûfe ekolünün dıĢında Bağdât ekolüne ve bu ekole mensup dilcilerin görüĢlerine de yer vermiĢtir.730

Vâhidî, genellikle bu ekole mensup âlimlerin isimlerini zikrederek bazen de ekol ismini vererek Bağdât ekolünün görüĢlerine değinmiĢtir.731

Vâhidî‟nin görüĢlerini eserine aldığı Bağdât dil mektebine mensup âlimler Ģunlardır: ez-Zeccâc, Ġbnu‟l-Enbârî, Ebû Ali el-Fârisî ve Ġbn Cinnî. Biz kaynaklar kısmında bunlara değindiğimiz için burada sadece Ġbnu‟l-Enbârî‟ye değineceğiz.

Ġbnu‟l-Enbârî, Hanbelî mezhebine mensup dindar bir âlim olup çok güçlü bir hâfızaya sahipti.732

O, Kur‟ân istiĢhadına dair üç yüz bin Ģiir ezberlemiĢtir. Ayrıca bizzat kendisi, tefsir, hadis ve Ģiire dair ezberinde on üç sandık dolusu kitap tutacak kadar mâlumatın bulunduğunu söylemektedir.733

Ġbnu‟l-Enbârî‟nin bütün ilimlerde üstat olduğu Arap dili ve edebiyatını çok iyi bildiği, özellikle Kûfe dil mektebini onun kadar özümseyen bir baĢka âlimin bulunmadığı kaydedilmektedir 734

Vâhidî, hemen hemen tefsirinin her yerinde Ġbnu‟l-Enbârî‟nin görüĢlerini sunmakta ve ondan alıntıda bulunmaktadır. Söz konusu alıntılara bakıldığında bunların genellikle

مرابنلَا نبا ؿاق

“Ġbnu‟l-Enbârî, dedi” Ģeklinde olduğu görülmektedir.

729 _{Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, II,202.}

730 _{Hicri üçüncü yüzyılın sonları ile dördüncü yüzyılın baĢlarında Bağdat‟a gelen Basra ve Kufeli} dilcilerin münazaraları sonucunda dil alanında Bağdat ekolü denen yeni bir ekol teĢekkül etmeye baĢladı. Bu ekole mensup dilciler, önceki dil ekollerinden farklı görüĢler ortaya çıkarmak yerine kimileri Basrıların görüĢlerini desteklerken, kimileri de Kufelilerin görüĢlerini savunmayı tercih etmiĢtir. Ancak bu ekole mensup kimi dilciler de, her iki ekolün görüĢleri arasında uzlaĢı arayıĢında olmuĢtur. Bağdat ekolüne mensup dilciler, Arap grameri için Tercih devresi diye adlandırılan dönemin Ģahsiyetlerindendir. Bu dönem, III./IX. yüzyılın sonlarında baĢlar ve IV./X. yüzyılın ortalarında nihayete erer. Bu Târîh, kaynaklarda sık geçen mütekaddimîn ve müteahhirîn nahivcilerinin ayırım noktasını teĢkil eder. Bkz. Ahmed, Muhammed Ebu Delv ve Emced „Ġsâ Telafehe, el-Hilâfu‟n-Nahvî ve

Hakîkatu Medârisu‟n-Nahviyye, Ürdün, 2013, s. 62-63; Ġsmâil DurmuĢ, “Nahiv”, DĠA,

Ġstanbul, 2006, XXXII, 303.

731 _{Örnek için bkz. Vâhidî, et-Tefsîru‟l-Basît, IV, 332.} 732

Fîrûzâbâdî, el-Bulğe fî Terâcimi Eimmeti‟n-Nahvi ve‟l-Luğa, 282.

733 _{Ġbn Kâdi ġuhbe, Tabakâtu‟n-Nuhât, s. 234; Fîrûzâbâdî, el-Bulğe fî Terâcimi Eimmeti‟n-}

Nahvi ve‟l-Luğa, 282; Yâkût el-Hamevî, Mu„cemu‟l-Udebâ, VI, 2615.

137

735

Bazen de bu görüĢler,

مرابنلَا نبا نع انيكح ام ىلع

“Ġbnu‟l-Enbârî‟den rivayet ettiğimiz üzere”,736

مرابنلاا نبا رايتخا

“Ġbnu‟l-Enbârî‟nin tercihi”,737

ؿاقف مرابنلاا نبا امأ

“Ġbnu‟l- Enbârî ise dedi”738

مرابنلَا نبا دشنأ

“Ġbnu‟l-Enbârî, inĢad etti”,739

مرابنلَا نبا ىكح

“Ġbnu‟l-Enbârî nakletti”,740

مرابنلَا نبا لكر

“Ġbnu‟l-Enbârî rivayet etti”,741

ؿوقلا اذى لَإ

مرابنلَا نبا ؿام

“Ġbnu‟l-Enbârî, bu görüĢe meyl etti”,742

ؿوقلا اذى مرابنلَا نبا راتخا

“Ġbnu‟l- Enbârî bu görüĢü tercih etti”,743

مرابنلَا نبا داز

“Ġbnu‟l-Enbârî ekledi”744 ve

مرابنلَا نبا ركذ

“Ġbnu‟l-Enbârî zikr etti”745

Ģeklinde görülmektedir.

Vâhidî, el-Basît‟te gramerle ilgili pek çok hususta Ġbnu‟l-Enbârî‟den nakletmektedir. Örneğin o,

نانٍمىاىك ًساَّنلًل نةىباىثىم

ىتٍيىػبٍلا اىنٍلىعىج ٍذًاىك

"O zaman biz Kâbe‟yi

Belgede Vâhidî’nin El-Basît adlı tefsirinin dil ve gramer açısından incelenmesi (sayfa 139-153)