Kendisinden Sonraki Âlimlere Etkisi

Vâhidî‟nin el-Basît isimli tefsiri, hem kendi dönemindeki hem de daha sonra gelen dönemlerdeki âlimler arasında büyük bir rağbet görmüĢ ve önemli bir konuma gelmiĢtir. Farklı ilim dallarından âlimler, ondan övgüyle bahsetmiĢ ve referansları arasında ona da yer vermiĢlerdir. Örneğin Gazzâlî, “Kim Allâh‟ın Kitâbını Rasûlullâh‟ın ağzından dinlemek istiyorsa, Vâhidî‟nin tefsirine bakmalıdır” demektedir.246 Ayrıca Gazzâlî, onun el-Basît, el-Vesît ve el-Vecîz adlı tefsirlerinin isimlerini kendi fıkıh eserleri için de kullanmıĢtır.247

1.2.6. 1.Vâhidî‟nin Etkisinde Kalan Tefsir Yazarları

er-Râzî, belki de müfessirler arasında Vâhidî‟den en çok etkilenen kiĢidir. Kelâm, felsefe, tefsir ve usûl-i fıkıh alanındaki çalıĢmalarıyla tanınan er-Râzî, dilbilimsel meseleler baĢta olmak üzere meĢhur tefsirinin pek çok yerinde ondan nakillerde bulunmaktadır.248

Vâhidî‟den etkilenen müfessirlerden biri de el-Kurtubî (ö. 671/1273)‟dir. Özellikle nüzul sebepleri konusunda ondan nakillerde bulunup onu referansları arasında göstermiĢtir.249

Ayrıca Kurtubî, eserinin mukaddimesinde onun kimi zayıf ve asılsız haberleri rivayet etmesinden ötürü hata ettiğini de belirtmektedir.250

Ebû Hayyân el-Endelûsî (ö. 745/1344) de Vâhidî‟nin görüĢlerine büyük önem vermektedir. Endülüs‟ün önemli dil ve tefsir âlimlerinden olan Ebû Hayyân, Vâhidî‟den yaptığı nakillerinin bir kısmında el-Basît‟in ismini vermektedir.251 Diğer rivayetlerde ise sadece Vâhidî‟nin adını vermekle yetinmektedir.252 Ayrıca Ebû Hayyân, Vâhidî‟nin, içinde çok az sahih rivayet bulunan nüzul sebepleri ile ilgili bir eser kaleme aldığını da ifade etmektedir.253

Ġslâmî ilimlerin bir çok alanında eser vermiĢ Hanbelî âlimi Ġbn Kayyim el- Cevziyye (ö. 751/1350) de Vâhidî‟nin etkisinde kalan alimlerdendir. Ġbn Kayyim el- Cevziyye, her ne kadar hocası Ġbn Teymiyye gibi Vâhidî‟ye karĢı genel anlamda

246

es-Safedî, el-Vâfî bi‟l-Vefeyât, XX, 101. 247

Ġbn Tağrîberdî, a.g.e., V, 105; Ġbn Hallikân, a.g.e., III, 40- 69.303. 248 _{Örnek için bkz. Râzî, et-Tefsîru‟l-Kebîr, III, 91.}

249 _{Kurtubî, a.g.e., XIV, 78-XVI, 107-124-174-198.} 250 _{Kurtubî, a.g.e., I, 57.}

251

Örnek için bkz. Ebû Hayyân, a.g.e., III, 115-VI, 23-VII, 467.

252 _{Örnek için bkz. Ebû Hayyân, a.g.e., I, 404-II, 404-419-III, 364-401-IV, 73-108-V,71-VI,467-} VIII, 404.

50

olumsuz bir tutum içerisinde olmuĢsa da vefatından sonra derlendiği anlaĢılan “et-

Tefsîru‟l-Kayyim li‟l-Ġmâm Ġbn Kayyim” isimli tefsirinin bir çok yerinde Vâhidî‟den

rivayetlerde bulunmuĢtur. Ġbn Kayyim, bazı rivayetlerinde el-Basît‟in ismini zikretmiĢse de254

bazılarında da sadece Vâhidî‟nin ismini vermekle yetinmiĢtir.255 Semîn el-Halebî (ö. 756/1355), Vâhidî‟den en çok etkilenen müfessirlerdendir. O, hemen hemen eserinin her sayfasında i„râb, kelimelerin lügavi izahları ve kökleri ile ilgili hususlarda Vâhidî‟den nakillerde bulunmaktadır. Kırâat, tefsir ve nahiv âlimi olan Semîn el-Halebî, Vâhidî‟nin görüĢlerine büyük bir değer vermiĢtir. Özlellikle, ZemahĢerî‟nin, el-KeĢĢâf‟ında Vâhidî‟nin bir görüĢünü kaynak göstermeden kullanmasına adeta bir tepki olarak “Vâhidî, bunu daha önce ifade etmiĢtir” tarzında ifadeler kullanmaktadır.256

Suyûtî, Vâhidî‟nin nüzul sebeplerine dair rivayetlerine büyük bir ihtimam göstermiĢtir. Suyûtî, ed-Durru‟l-Mensûr fi‟t-Tefsîri bi‟l-Me‟sûr isimli tefsirinde söz konusu rivayetleri ondan nakletmektedir. Bu rivayetlerin nakli esnasında sadece birinde Vâhidî‟nin “Esbâbu‟n-Nuzûl” adındaki eserinin ismini vermektedir.257 Diğer rivayetlerde ise Vâhidî‟nin ismi ile yetinip eser ismini vermemektedir.258

Vâhidî‟den istifade eden müfessirlerden biri de Osmânlı ġeyhülĠslâmlarından biri olan Ebû‟s-Suû„d(ö. 982/1574)‟dur. Ebû‟s-Suû„d Efendi olarak bilinen bu zat,

ĠrĢâdu‟l-„Akli‟s-Selîm ila Mezâya‟l-Kur‟ân‟i‟l-Kerîm isimli tefsirinde kelimelerin

lugavî izahları, gramer vb. konularda Vâhidî‟den istifade etmektedir.259

Âlûsî (ö. 1270/1854), de Vâhidî‟yi referansları arasında göstermektedir. Alûsî, i„râb vecihleri,260 kırâatler,261 nüzul sebepleri,262 gramer263 vb. bir çok hususta Vâhidî‟den nakilde bulunmaktadır. Âlûsî, bu nakillerinin genelinde eser ismi

254 _{Örnek için bkz. Ġbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh ġemsuddîn el-Hanbelî, et-Tefsîru‟l-}

Kayyim li‟l-Ġmâm Ġbn Kayyim (Thk. Muhammed Hamid), Dâru‟l-Kutubi‟l-„Ġlmiyye,

Beyrût, Tarih Yok. S. 17-220. 255

Örnek için bkz. Ġbn Kayyim el-Cevziyye, et-Tefsîru‟l-Kayyim li‟l-Ġmam Ġbn Kayyim, s. 234- 289-291-437-450-464-518.

256 _{Semîn el-Halebî, ed-Durru‟l-Mesûn fî Ulumi‟l-Kitâbi‟l-Meknûn, I, 503-II, 50-616-617-III,} 16-21-40-55-V, 572- VII, 396.

257

Suyûtî, ed-Durru‟l-Mensûr, I, 6.

258 _{Örnek için bkz. Suyûtî, ed-Durru‟l-Mensûr, I,30-164-338- II, 317-564-607-VIII,132-10,684-} XI, 138.

259 _{Örnek için bkz. Ebû‟s-Su„ûd a.g.e., I, 45-125- II, 64-105-112-131-V, 95- IX,128.} 260

Âlûsî, a.g.e., IV, 184-VII, 127-VII, 8-IX,24. 261 _{Âlûsî, a.g.e., IX, 21.}

262 _{Âlûsî, a.g.e., III, 33-112-212-IV,2-172-V,20-VII, 136.} 263 _{Âlûsî, a.g.e., II,121.}

51 vermemiĢse de bazen el-Basît ismini zikretmiĢtir.264

Vâhidî‟nin görüĢlerine genel olarak olumlu bir yaklaĢım içinde olan Alûsî, Ġsrailiyyât ile ilgili rivayetler hakkında ise onu eleĢtirmiĢtir.265

Vâhidî‟nin etkisini günümüz tefsircilerinde de görmek mümkündür. Onlar da kaleme aldıkları eserlerinde Vâhidî‟yi referansları arasında göstermiĢlerdir. Örneğin Muhammed Seyyid Tantâvî (ö. 2010), et-Tefsîru‟l-Vesît li‟l-Kur‟ân‟i‟l-Kerîm ismindeki 15 ciltlik meĢhur tefsirinin bir çok yerinde Vâhidî‟den rivayette bulunmaktadır. Ayrıca Tantâvî‟nin, söz konusu eserine isim verirken, Vâhidî‟den esinlendiği kuvvetle muhtemeldir. Tantâvî‟nin, ondan yaptığı nakiller, genellikle kelime izahı ve nüzul sebepleri ile ilgilidir.266

Diğer taraftan Ebû‟l-Fedâil Ahmed b. Abdillatîf et-Tebrizî Mecmau‟l-Eltâf

fi‟l-Cem‟i beyne Letâifi‟l-Basît ve‟l-KeĢĢâf isimli bir eser telif etmiĢ ve isminden

anlaĢıldığı kadarıyla bu eserde Vâhidî‟nin el-Basît‟i ile ZemahĢerî‟nin el-KeĢĢâf‟ını dil merkezli derinlikli izahlar açısından, karĢılaĢtırmalı bir Ģekilde ele almıĢtır.267

Ġsimlerini veremediğimiz bir çok eski ve yeni müfessir vardır ki Vâhidî‟nin etkisinde kalmıĢ ve ondan çeĢitli konularda nakillerde bulunmuĢlardır. Ancak tezimizin sınırlarını aĢacağı kaygısı ile yukarıda isimlerini saydığımız Ģahsiyetlerle yetinmeyi uygun görmekteyiz.

1.2.6. 2.Vâhidî‟nin Etkisinde Kalan Kur‟ân Ġlimleri Yazarları

Kur‟ân ilimleri ile ilgili eser telif etmiĢ âlimlerden bir çok kiĢi Vâhidî‟nin etkisinde kalıp onu referansları arasında göstermiĢtir. Örneğin bu alanın öncülerinden olan ZerkeĢî (ö. 794/1392), el-Burhan fî „Ulumi‟l-Kur‟ân isimli çalıĢmasında Vâhidî‟nin tespitlerini önemsemekte ve eserinin bir çok yerinde onu referans göstermektedir.268 Ayrıca Suyûtî, bu alanda telif edilen önemli eserlerden biri olan

el-Ġtkân fi Ulumi‟l-Kur‟ân isimli eserinde önemli ölçüde Vâhidî‟den nakillerde

bulunmuĢtur.269

264 _{Âlûsî, a.g.e., XII, 214-XIII, 60-XV, 119-XXIV, 104-XXIX, 157-XXX, 33-XXX,202.} 265

Âlûsî, a.g.e., XII, 215.

266 _{Örnek için bkz. Tantâvî Muhammed Seyyid, et-Tefsîru‟l-Vesît li‟l-Kur‟ân‟i‟l-Kerîm, Kâhire,} 1987, I,104-531-II, 431-III, 167- V-43-223.

267

Hadiye Ünsal, Ebû‟l-Hasan el-Vâhidî‟nin Hayatı, Eserleri ve Tefsir Târîhindeki Yeri, Çukurova Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, c.13, sayı, 1, s. 135-164.

268 _{ZerkeĢî, a.g.e., I, 45-394-365-513-II, 47-48-162-187-288-293.}

52

Suyûtî, konuyla ilgili baĢka bir eseri olan Lubâbu‟n-Nukûl fi Esbâbi‟n-Nuzûl isimli çalıĢmasında da Vâhidî‟nin görüĢlerinden müstağni kalamamıĢtır. Suyûtî, söz konusu eserinin mukaddimesinde nuzûl sebepleri alanında en meĢhur eserin, Vâhidî‟nin konuyla ilgili eseri olduğunu belirtmektedir.270 Ayrıca Suyûtî, bu konuda Vâhidî‟den bir çok rivayette bulunmaktadır.271 Bununla birlikte Suyûtî, kimi yerde Vâhidî‟den yaptığı rivayetleri diğer rivayetlerle karĢılaĢtırmakta ve tercihini diğerlerinden yana kullanmaktadır.272

Nevevî (ö.676/1277), et-Tibyân fî Âdâbi Hameleti‟l-Kur‟ân isimli eserinde, Vâhidî‟nin görüĢlerini nakletmiĢtir.273 Ġbn Hacer el-Askalânî (ö. 852/1449), el-

„Ucab fî Beyâni‟l-Esbâb isimli eserinin hemen her yerinde Vâhidî‟nin rivayetlerini

zikretmektedir.274 Ayrıca zamanımızın önemli ilim adamlarından olan Menna„ b. Halîl el-Kattân (ö. 1999) da Mebâhisu fi „Ulumi‟l-Kur‟ân isminde bir eser kaleme almıĢ ve bu eserinde Vâhidî‟nin nüzul sebeplerinin önemi ile ilgili görüĢlerine yer vermiĢtir.275

Vâhidî‟den etkilenen alîmler elbette ki bu saydıklarımızdan ibaret değildir. Zira farklı ilim Ģubelerinden de onun görüĢlerini eserlerinde referans olarak ele alanlar vardır. Ancak sözü fazla uzatmamak adına bunlarla iktifa edeceğiz.