Zorunlu Nedenlerle Fazla Saatlerle Çalışma

İş Kanununun 42. maddesinin 1. fıkrasına göre gerek bir arıza sırasında, gerek bir arızanın mümkün görülmesi halinde yahut makineler veya araç ve gereç için hemen yapılması gerekli acele işlerde, yahut zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkmasında, işyerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşmamak koşulu ile işçilerin hepsi veya bir kısmına fazla saatlerle çalışma yaptırılabilir. Maddede sayılan durumlar zorunlu nedene dair örneklerdir, bu nedenle örneğin ham maddelerin veya gıda maddelerinin bozulması veya bunlarda üretilecek ürünlerin başarılı olamaması tehlikesi bulunduğu hallerde de zorunlu nedenle fazla saatlerle çalışma yapılabilir⁷⁷⁹. Maddeye göre zorunlu fazla saatlerle çalışmanın işyerinde karşılaşılan acil ve bekleyemez bir durum üzerine yapılan plansız ( düzensiz ) bir fazla çalışma olduğu söylenebilir⁷⁸⁰.

Zorunlu sebeple fazla saatlerle çalışma sadece maddede sayılan sınırlı hallerde ve hiçbir şekilde üretime yönelik olmama koşuluyla; bir arızasının ortaya çıkması veya arızanın mümkün gözükmesi, makineler veya araçlar için hemen yapılması gereken işlerin çıkması gibi bir zorlayıcı nedenle gerçekleştirilebilir⁷⁸¹. Maddeden anlaşılacağı gibi fazla saatlerle çalışmanın mücbir sebep niteliğinde olması şart değildir; hemen giderilmemesi halinde işyerinde can veya mal kaybına neden olabilecek veya faaliyetin durmasına veya aksamasına yol açabilecek nitelikte olması yeterlidir⁷⁸².

1475 sayılı İş Kanunu döneminde 36. maddenin 2. fıkrasında aranan işveren işin niteliğini ve başladığı gün ve saati işin bitiminden başlayarak 48 saat içinde ilgili Bölge Çalışma Müdürlüğüne bildirme zorunluluğu uygulamada bir yarar sağlamadığı için kaldırılmıştır⁷⁸³.

Zorlayıcı nedenin niteliğine göre fazla saatlerle çalışma yaptırılacak işçi sayısı değişebilir. Örneğin bir depremde veya sel baskınında bütün işçilerden fazla saatlerle çalışmaya katılmaları istenebilir, fakat bir makinede ortaya çıkan bir arızanın

779 Tunçomağ, s. 383.

780 Akyiğit, Normali Aşan Çalışmalar, s. 8.

781 Güven/ Aydın, s. 230.

782 Mollamahmutoğlu, s. 700.; Günay, Fazla Saatlerle, s. 58.

783 Günay, Fazla Saatlerle, s. 59.

giderilmesi için sadece bazı işçilere fazla saatlerle çalışma yaptırılabilir⁷⁸⁴. Örneğin işyerinde bir yangının başlaması, buhar kazanında ortaya çıkan arızanın patlamaya tehlikesi taşıması hallerinde müdahale etmesi beklenen işçilerin derhal gerekenleri yapmaya başlaması ve bir yandan da derhal işverene haber vermesi gereklidir. Bu olayların işçilerin günlük çalışma sürelerinin sonlarına denk gelmesi nedeniyle işçilerin olaylara hiç müdahale etmemesi veya günlük çalışma süreleri tamamlanana kadar müdahale etmeleri düşünülemez. Öğretide bir görüşe göre örneğin işyerinin muhasebe bölümünde çalışan bir işçiden bu olaylar karşısında kendisinden beklenebilecek bir iş bulunmuyorsa fazla saatlerle çalışma yapması beklenemez⁷⁸⁵.

Zorunlu fazla saatlerle çalışmalarda işçinin onayının alınmasına gerek yoktur. Bu husus açıkça Fazla Çalışma Yönetmeliğinin 9. maddesinin 1. fıkrasında belirtilmiştir.

Ayrıca İş Kanununun 42. maddesinin 2. fıkrasında zorunlu sebeplerle yapılan fazla saatlerle çalışmalar için 41 inci maddenin birinci, ikinci ve üçüncü fıkraları hükümlerinin uygulanacağı düzenlenmiştir. Fazla saatlerle çalışma için işçinin onayını arayan fıkra 41. maddenin 7. fıkrası olduğundan zorunlu nedenle yapılan fazla saatlerle çalışmalarda işçinin onayının aranmadığı sonucuna bu yolla da ulaşmak mümkündür.

İşçinin onayının alınmasına gerek bulunmasa da, işçinin sağlık durumunun fazla saatlerle çalışma yapmaya elverişli olmaması halinde işçi zorunlu sebeple de olsa fazla saatlerle çalışmaya zorlanmamalıdır⁷⁸⁶. Sağlık nedeniyle veya başka bir haklı nedeni olmadan zorunlu fazla saatlerle çalışmayı reddeden işçinin iş sözleşmesi işveren tarafından İş Kanunun 25/II. maddesinin h bendine göre haklı nedenle feshedilebilir⁷⁸⁷ Zorunlu nedenle fazla saatlerle çalışma ne günlük ne de yıllık herhangi bir çalışma süresi ile sınırlandırılmış değildir⁷⁸⁸. Bunun nedeni olarak zorunlu nedenle fazla saatlerle çalışmanın niteliği itibariyle önceden bir süre ile sınırlandırılması mümkün olmayışını göstermek mümkündür. Fazla saatlerle çalışmaya yol açan nedenin ortaya çıkardığı fazla çalışma ihtiyacına göre süresi değişmektedir⁷⁸⁹. Zorunlu nedenle fazla

784 Ekonomi, İş Hukuku, s. 309.; Eyrenci/ Taşkent/ Ulucan, s. 225.; Süzek, İş Hukuku, s. 636.; Günay, Fazla Saatlerle, s. 58.

785 Şakar, s. 174.

786 Ekonomi, İş Hukuku, s. 309; Uşan, s. 148.; Günay, Fazla Saatlerle, s. 59.

787 Mollamahmutoğlu, s. 700.

788 Demir, İş Hukuku, s. 148.

789 Mollamahmutoğlu, s. 701.

saatlerle çalışmanın sınırı işyerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceye kadar geçecek süredir. İşyeri normal çalışma düzenine girmesini sağlayacak işler tamamlandıktan sonra artık zorunlu nedenle fazla saatlerle çalışma yaptırılamaz⁷⁹⁰. Olağan nedenle yapılan fazla saatlerle çalışmanın kanuni sınırı olan yıllık 270 saatlik sürenin hesabında zorunlu nedenle yaptırılan fazla çalışmalar dikkate alınmaz⁷⁹¹.

1475 sayılı yasa döneminde ortaya atılan bir görüşe göre, o dönemde yürürlükte olan İPTüz’de postaların değiştirilmesinde işçilerin en az 8 saat dinlendirilmeden çalıştırılamayacağına dair düzenlenen hükümde ifade edildiği gibi ( m. 8 ), zorunlu sebeplerle olsa dahi işçinin hiç dinlenmeden çalıştırılması düşünülemeyeceğinden 24 saatlik süre içinde işçilerin en az 8 saat dinlendirilmesi gerekmekteydi⁷⁹². Zorunlu nedenlerle yapılan fazla saatlerle çalışmalar için İş Kanununa 1475 sayılı İş Kanununda bulunmayan bir hüküm getirilmiştir, buna göre fazla çalışma yapan işçilere uygun bir dinlenme süresi verilmesini zorunlu tutmuştur ( İş K. m 42/1 ). Uygun bir dinlenme süresiyle ne kastedilmek istendiği Fazla Çalışma Yönetmeliğinde de belirtilmemiştir.

Gece çalışmaları ve postalar halinde çalışmayı düzenleyen İş Kanununun 69.

maddesinin 8. fıkrası ve PHÇY’nin 9. maddesinde postası değiştirilecek işçinin kesintisiz en az onbir saat dinlendirilmeden diğer postada çalıştırılamayacağı düzenlenmiştir. Öğretide hakim olan görüş bu hükümden yola çıkarak zorunlu nedenle fazla çalışma yapan işçinin de günde en az onbir saat dinlenmesine imkan verecek şekilde çalışmasının sınırlandırılması gerektiğidir⁷⁹³. Bu sonuç Avrupa Birliği’nin çalışma sürelerini düzenleyen 93/104 sayılı yönergesi ile de uyumlu olacaktır⁷⁹⁴. İş Kanununun ara dinlenmesini düzenleyen 68. maddesi uyarınca yedi buçuk saatten fazla süreli işlerde bir saat ara dinlenmesi verilmesi zorunlu olduğundan işçinin günde en fazla 12 saat çalıştırılabileceği söylenebilir⁷⁹⁵. Ayrıca, 4857 sayılı kanunda yer alan günlük 11 saat sınırlamasını sadece olağan sebeplerle yapılan fazla saatlerle çalışmaları da içine alan bir ölçüt olarak kabul etmek ve günlük çalışma süresinin her ne şekilde

790Ekonomi, İş Hukuku, s. 309; Eyrenci/ Taşkent/ Ulucan, s.226.; Süzek, İş Hukuku, s. 636.

791 Soyer, Fazla Saatlerle, s. 807; Eyrenci/ Taşkent/ Ulucan, s.226; Süzek, İş Hukuku, s. 636.

792 Ekonomi, İş Hukuku, s. 310.

793 Eyrenci/ Taşkent/ Ulucan, s.226; Soyer, Fazla Saatlerle, s. 806.; Öte yandan diğer bir görüşe göre 24 saat içinde işçiye en az 12 saatlik kesintisiz bir dinlenme olanağının tanınması uygun düşecektir., Akyiğit, Normali Aşan Çalışmalar, s. 7.

794 Süzek, İş Hukuku, s. 636.; Güven/ Aydın, s. 231; Soyer, Fazla Saatlerle, s. 806.

795 Eyrenci/ Taşkent/ Ulucan, s.226

olursa olsun 11 saati aşamayacağını öngören Çalışma Süreleri Yönetmeliğinin 4.

maddesinin 3. fıkrasını zorunlu nedenlerle yapılan çalışmaları ilgilendirmeyen bir düzenleme olarak anlamak isabetli olacaktır. Bu sonuç, bu tür fazla çalışmaların dayanağını oluşturan nedenlerin niteliği ile de uyum içinde olur⁷⁹⁶.

İşyerinde acil bir durum ortaya çıktığında işçinin işyerinin geleceğini düşünerek fazla çalışmaya katılması beklenmektedir.⁷⁹⁷ Bu nedenle zorunlu fazla çalışma yapması gereken işçiler haklı bir gerekçeleri olmadan fazla çalışma yapmaktan kaçınırlarsa, işveren iş sözleşmesini haklı nedenle ( 25/II-e )derhal feshedebilir⁷⁹⁸. Çünkü işçinin bu davranışı sadakat borcuna aykırılık teşkil etmektedir. İşveren ayrıca uğradığı zararın tazminini de talep edebilecektir⁷⁹⁹.