FAZLA SAATLERLE ÇALIŞMANIN SINIRI

1475 sayılı İş Kanununda fazla çalışmaların günde 3 saati ve bir yılda toplam 90 iş gününü aşamayacağı düzenlenmişti ( İş K. m. 35/a,b ). Fazla çalışmanın sınırı Fazla Çalışma Tüzüğünün 2. maddesinde de kanuna paralel şekilde düzenlenmiş ve 1 yıllık sürenin fazla çalışmaya başlandığı günden itibaren hesaplanacağı hüküm altına alınmıştı( FÇT m. 2/ 1-2 ). Bu iki ayrı sınırlandırmanın toplamında işçi yılda 270 saatten fazla çalıştırılamazdı. 4857 sayılı İş Kanununa dair, Bilim Komisyonu tarafından hazırlanan İş Kanunu Tasarısında ve Hükümet Tasarısının Sağlık, Aile, Çalışma ve Sosyal İşler Komisyonu tarafından kabul edilen metinde fazla çalışma süresi sınırlı tutulmuş ve “ortalama çalışma süresi, fazla çalışma da dahil olmak üzere haftada 48 saati aşamaz” hükmü getirilmişti. Bu nedenle haftada en fazla 3 saat fazla çalışma yapılabilecekti. Fakat bu hüküm tasarının TBMM’de görüşülmesi sırasında maddeden çıkarılarak yerine fazla çalışmaların yılda 270 saati geçemeyeceği hükmü getirilmiştir.

Böylece 7 günlük bir zaman içinde ortalama çalışma süresinin fazla çalışmalar da dahil olmak üzere 48 saati geçemeyeceğini düzenleyen 93/104 sayılı Avrupa Birliği Yönergesi’nin 6. maddesinin 2. fıkrası ile uyumsuzluk ortaya çıkmıştır⁸³¹. Bir görüşe göre bu durumun ileride Avrupa Birliği’ne uyum bakımından sorun yaratma olasılığı olmakla birlikte, Türkiye gerçeklerinde fazla çalışmayı haftada 3 saatle sınırlamanın da ne kadar gerçekçi veya faydalı olacağı ayrıca değerlendirilmelidir⁸³².

830 Akyiğit,İş Kanunu Şerhi, s. 1866.

831 Soyer, Fazla Saatlerle, s. 805.; Ulucan, İş Süreleri, s. 7.

832 Alpagut, Ücret ve İşin Düzenlenmesi, s. 21.

Fazla çalışmaya sadece yıllık sınır konulmuş, taslakta yer aldığı halde fazla çalışmaların da dahil olduğu haftalık azami çalışma süresi şeklinde bir süre öngörülmemiştir. Fazla çalışmalar için kanunda sadece yıllık 270 saatin aşılmaması sınırı koyulması, işçinin haftalık azami çalışma süresi sınırı olmadan fazla çalışma yaptırılmasının yolunu açmıştır ki bu durumun iş sağlığı ve güvenliği ilkesine aykırı düştüğü kuşkusuzdur⁸³³. Diğer yandan 7 gün içinde 1 günlük hafta tatili olacağından işçinin geriye kalan 6 günde günlük en fazla çalışma sınırı olan 11 saatten çalıştırıldığı varsayılacak olursak, 1 haftadaki fazla çalışma süresinin 66- 45=21 saati aşamayacağı söylenebilir⁸³⁴.

Fazla çalışmaların da dahil olduğu haftalık azami bir çalışma süresi belirtilmemesi denkleştirme esasının uygulanması halinde önemli bir sorun yaratmaktadır. Örneğin haftanın 6 günü faaliyette bulunan ve iki aylık denkleştirme döneminde bulunan bir işyerindeki işçinin bir haftada çalıştırılabileceği azami sürenin 6x11=66 saat ile 8 haftanın çarpımı sonucu 66x8=528 saat olduğunu görürüz. Sekiz haftalık normal çalışma süresi ise 45x8=360 saattir. Bunun anlamı işçi iki aylık denkleştirme döneminde 8 haftada 528- 360=168 saat fazla çalışmaya tabi tutulabilecek olmasıdır.

Fakat eğer kanuna haftalık çalışma süresinin fazla çalışmalar dahil azami 48 saat çalıştırılabileceği hükmü konulsaydı işçi en fazla 48x8= 384 saat çalıştırılabilecekti.

Böyle bir sınır bulunmadığı için ortaya çıkan fazla çalışma farkı 538- 384= 144 saat olmaktadır⁸³⁵. Bir başka örnek vermek gerekirse, 2 aylık denkleştirme döneminde ilk dört hafta işçi haftanın 6 günü 11 saat çalışırsa, toplam 264 saat çalışmış olacaktır.

Denkleştirmenin sonraki 4 haftasında 8 haftanın normal çalışma süresi 360 saat olduğundan, fazla çalışma yapmadan, normal koşullarda sadece 96 saat çalışma yaptırabilecektir. Fakat haftalık fazla çalışma sınırı bulunmadığı için işveren yılda yaptırabileceği 270 saatlik fazla çalışmanın 264-96=168 saatini iki aylık denkleştirme süresinin ikinci 4 haftalık kısmında yoğun bir şekilde uygulayabilecektir⁸³⁶.

Kanunda fazla çalışmaya dair haftalık bir sınır bulunmadığından yukarıda örnekte görüldüğü gibi denkleştirme sistemi ile sağlanmak istenen, işçilerin yoğun iş günlerinin

833 Süzek, İş Hukuku, s. 627.

834 Güven/ Aydın, s. 226.

835 Soyer, Fazla Saatlerle, s. 805.; Ulucan, İş Süreleri, s. 7.

836 Ulucan, Esnek Çalışma, s. 64.; Ulucan, İş Süreleri, s. 7.

karşılığında dinlenmesine olanak tanıyan ücretli boş iş günlerinin yerini, işverence fazla çalışma yöntemi ile getirilen işgünleri alabilecektir. Kanun koyucu böyle bir amaç taşımamasına rağmen, Kanundaki düzenlemeye göre işverenin denkleştirme süresi uygulayarak bazı haftalarda 45 saatin altında çalışma yaptırması, geriye kalan zamanlarda fazla çalışma yaptırmasına her hangi bir engel bulunmamaktadır⁸³⁷. Görüldüğü gibi tasarıdaki haftalık 48 saatlik sınırın çıkarılması işçiler açısından bu olumsuz sonucu doğurmuştur⁸³⁸.

Yasa koyucunun fazla çalışma için sadece yıllık sınır belirleyerek, hafta ölçeğinde herhangi bir sınır getirmemiş olması öğretide haklı olarak eleştirilmiştir⁸³⁹. Çünkü bu düzenleme nedeniyle yıllık fazla çalışmanın azami sınırın yarısından bile fazla olan 144 saatin iki aylık denkleştirme dönemi içinde yaptırılması mümkün haldedir ki böyle bir uygulama işçinin sağlığının korunmasına aykırı düşmekte ayrıca esnek çalışma kuralları ve uygulamasını tartışılır hale getirmektedir⁸⁴⁰. Şöyle ki, işçinin denkleştirme döneminde hak ettiği boş saatler ve günler, işçinin günde 11 saati aşmamak koşuyla günlük çalışma süresinin üzerinde çalıştırıldığı günlerin karşılığıdır. Diğer bir değişle aslında işçinin boş günü olarak nitelendirilen günleri çalışılmış sayılan değil, daha önce çalışılmış saatleri veya günleridir⁸⁴¹. Gerçekten de esnek çalışma sürelerinin dayanaklarından biri de işçinin denkleştirme döneminde bazı haftalar yoğun şekilde çalışırken, bazı haftalarda daha az süreyle çalıştırılacağı ve bu serbest zamanın da işçi yararına olacağı şeklindendir. Fakat işveren işçinin serbest zamanlarında da fazla çalışma yaptırarak dinlenmesini engellerse, esnek çalışma düzenindeki denge işçi aleyhine bozulacak ve işçi sağlığı açısından olumsuz bir durum ortaya çıkacaktır⁸⁴². Öğretide bir görüşe göre, anılan boş işgünlerinde işçi çalışıyor sayılacağından, o günlerde işçiye herhangi bir isim altında ikinci bir çalışma yaptırılamaz. Bu nedenle ücretinde bir indirim olmadan işçilere sağlanması zorunlu olan bu sürelerde, işçilere fazla çalışma ismi altında çalışma yaptırılması yasaya aykırıdır⁸⁴³. Diğer bir görüşe göre

837 Alpagut, Ücret ve İşin Düzenlenmesi, s. 21.

838 Ulucan, Esnek Çalışma, s. 64.

839 Soyer, Fazla Saatlerle, s. 805.; Çelik,İş Hukuku, s. 334.; Mollamahmutoğlu, s. 696.

840 Soyer, Fazla Saatlerle, s. 805.;Ulucan, İş Süreleri, s. 8.

841 Ulucan, İş Süreleri, s. 8.

842 Ekonomi, Fazla Çalışma, s. 167.

843 Ulucan, İş Süreleri, s. 8

ise denkleştirme süresi içinde işçiler bazı haftalarda günlük 11 saat sınırı aşılmamak koşuluyla günlük çalışma sürelerinin üzerinde çalıştırılacağı için; bu işçilerin aynı dönemde tabi tutulacağı fazla çalışmaların sınırlı tutulması hedef alınmalıdır. Yılda 270 saatle sınırlama şekli haftalık işgünlerine bölünemeyen çalışma süreleri tüzüğünün 10 maddesinin 3. fıkrasından aynen alınmıştır. Ancak bu düzenleme genel fazla çalışmalara uymadığı gibi denkleştirme esasının uygulandığı hallerde de uygun düşmemektedir⁸⁴⁴. Aynı görüş Fazla Çalışma Yönetmeliği yürürlüğe girmeden önce, denkleştirme esasının özelliklerine uygun olarak sürenin sınırlandırılması, tasarıda daha önce yer alan ortalama haftalık çalışma süresine eklenecek 3 veya 4 saat gibi bir süreyle sınırlanması ya da denkleştirme süresinde belirli günlerle sınırlanmak üzere en çok 2 veya 3 saat süreyle fazla çalışma uygulanacağına ilişkin hüküm getirilmesi isabetli olacağını ifade etmiştir⁸⁴⁵.

Bu şekilde denkleştirme dönemi içinde yoğun çalışılan günlerin karşılığı olarak işçinin ücret aldığı halde boş geçireceği günlerde işçiye fazla çalışma yaptırılması halinde, işçi tatil günlerinde çalışmış gibi, çalışmadan hak etmiş olduğu ücret yanında, çalıştırıldığı için ek bir günlük ücret alacak ve bu çalışma fazla çalışma olacağı için

%50 zamlı şekilde alacaktır⁸⁴⁶.

Diğer bir sakınca, işveren; işçiye fazla çalışma yaptırmak için yıllık 270 saat dışında bir sınır getirilmediğinden; denkleştirmenin sonucu olarak boş geçirmesi gereken saatler ve günlerde fazla çalışma adı altında işçiyi çalıştırabileceği kabul edilirse ve sözleşmede fazla çalışma ücretinin belirli aylık ücret içinde olduğu kararlaştırılmışsa, 8 hafta sürekli olarak 11 saat çalıştırılan işçiye aslında fazla çalışma ücreti de ödenmemiş olacağıdır⁸⁴⁷. İş Kanununun 41/8 maddesine düzenlenen “fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda ikiyüzyetmiş saatten fazla olamaz” hükmünün fazla çalışmaya ilişkin bir sınır olduğu açıktır. Yılda 270 saatlik sınırlamaya fazla sürelerle çalışılan süreler dahil değildir.

Fazla sürelerle çalışmanın sınırı aslında kendi özünde bulunur. Gerçekten de fazla sürelerle çalışmanın haftalık normal çalışma süresi olan 45 saate kadar yapılan çalışmalar olduğundan sınırı da doğal olarak taraflarca 45 saatin altında belirlenen süre

844 Ekonomi, Fazla Çalışma, s. 167.

845 Ekonomi, Fazla Çalışma, s. 167.

846 Ulucan, Esnek Çalışma, s. 65.

847 Ulucan, İş Süreleri, s. 8.

ile 45 saate kadar olan süre arasıdır⁸⁴⁸. Fakat taraflar fazla sürelerle çalışmayı fazla çalışma sınırlamalarına tabi tutmalarına herhangi bir engel bulunmamaktadır. Bu durumda yıllık 270 saat sınırlaması fazla sürelerle çalışma hakkında da uygulanır⁸⁴⁹. Fazla Çalışma Yönetmeliğinin 5. maddesinin 1. fıkrasına göre fazla çalışmanın 270 saatlik sınırı, işyerlerine veya yürütülen işlere değil, işçilerin şahıslarına ilişkindir.

İşçilere yıllık fazla çalışma sınırı getirilmesinin nedeni işçilerin sağlığının korunması ve istihdam politikası ile ilgilidir. Bu nedenle işyerinde farklı işçilere yaptırılan fazla çalışma sürelerinin bir yılda toplam 270 saati geçmesi mümkündür⁸⁵⁰. Yılık 270 saatlik fazla çalışma sınırı işçi lehine sözleşmelerle kısaltılabilir veya yıl içindeki dağılımı sözleşmelerle düzenlenebilir⁸⁵¹.

Bir görüşe göre 270 saatlik sınır her işçi için ayrı ayrı hesap edileceğinden, 270 saatlik sürenin hesabında bir takvim yılı değil, işçinin çalıştığı bir yıl içindeki fazla çalışma süreleri toplamı esas alınır⁸⁵². Diğer bir görüşe göre ise Kanunda düzenlenen 270 saatlik sınırda öngörülen 1 yıllık süre takvim yılı itibariyle uygulanacaktır. 1475 sayılı Kanun döneminde yürürlükte bulunan Fazla Çalışma Tüzüğünün fazla çalışmaların sınırına ilişkin 1 yıllık süre 2. maddenin 2. fıkrası uyarınca fazla çalışmaya başlandığı günden itibaren hesaplanmaktaydı. Fakat 4857 sayılı Kanun uyarınca çıkarılan Fazla Çalışma Yönetmeliğinin işçiden her yılbaşında onay alınmasını öngören 9. maddesinin 2. fıkrası karşısında artık takvim yılının esas alınacağı söylenebilir⁸⁵³. Yine yönetmeliğin 5. maddesinin 2. fıkrasına göre “fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sürelerinin hesabında yarım saatten az olan süreler yarım saat, yarım saati aşan süreler ise bir saat sayılır. Bu düzenleme uyarınca tam yarım saat süren fazla çalışmalar 1 saat değil, yarım saat olarak değerlendirilir⁸⁵⁴.

Kanunda fazla çalışmalar için öngörülen yıllık 270 saatlik sınır uygulamada ihlal edilmekte, işçiler 270 saatin de üzerinde çalıştırılmaktadır. Yasaya aykırı yapılan bu çalışmalara da iş hukukunda iş ilişkisinin niteliği ve işçinin korunması ilkeleri gereği

848 Ekonomi, Fazla Çalışma, s. 169.; Soyer, Fazla Saatlerle, s. 807.

849 Soyer, Fazla Saatlerle, s. 807.

850 Eyrenci, Yeni Düzenlemeler, s. 45.; Eyrenci/ Taşkent/ Ulucan, s. 223; Süzek, İş Hukuku, s.

627.;Soyer, Fazla Saatlerle, s. 807.

851 Soyer, Fazla Saatlerle, s. 807. ;Eyrenci/ Taşkent/ Ulucan, s. 223

852 Demir, İş Hukuku, s. 148.

853 Soyer, Fazla Saatlerle, s. 806.;Eyrenci/ Taşkent/ Ulucan, s. 223.

854 Soyer, Fazla Saatlerle, s. 801.

hukuki sonuç bağlanacak, yapılan çalışmanın karşılığı olan fazla çalışma ücreti istenebilecektir⁸⁵⁵.