Olağanüstü Hallerde Fazla Saatlerle Çalışma

Seferberlik sırasında ve bu süreyi aşmamak şartıyla yurt savunmasının gereklerini karşılayan işyerlerinde fazla çalışmaya lüzum görülürse işlerin çeşidine ve ihtiyacın derecesine göre Bakanlar Kurulu günlük çalışma süresini, işçinin en çok çalışma gücüne çıkarabilir ( İş K. m. 43/1 ).

İstisnai bir nitelik taşıyan bu fazla çalışma, şartları ve uygulaması yönünden olağan ve zorunlu nedenlerle yapılan fazla çalışmalardan oldukça farklı bir yapıdadır. Maddede sözü edilen seferberlik halini ülkenin bütün askeri gücünün barış durumundan savaş durumuna geçirilmesi için yapılan faaliyetlerin tümü olarak tanımlamak mümkündür⁸⁰⁰. Olağanüstü nedenlerle yapılan fazla çalışma ilke olarak hem işçinin hem de işverenin istek ve iradesi dışında, Bakanlar Kurulu tarafından uygulatılan fazla çalışmadır⁸⁰¹. Bakanlar Kurulunun verdiği fazla çalışma kararına, kararın kapsamına giren tüm işyerlerindeki işverenler fazla çalışma yaptırmakla, işçiler de bu fazla çalışmaya katılmakla yükümlüdürler⁸⁰². Seferberlik; 2941 sayılı Seferberlik ve Savaş Hali Kanununun 3. maddesine göre ülkenin tamamı veya bir kısmi için ilan edilebilecektir.

796 Soyer, Fazla Saatlerle, s. 806

797 Güven/ Aydın, s. 231.

798 Akyiğit, Normali Aşan Çalışmalar, s. 8.

799 Şakar, s. 174.

800 Tunçomağ, s. 384- 385.

801 Süzek, İş Hukuku, s. 637.; Güven/ Aydın, s. 231.

802 Ekonomi, İş Hukuku, s. 311; Eyrenci/ Taşkent/ Ulucan, s.227.

Kısmi seferberlik ilan edilmesi halinde zorunlu nedenle fazla çalışma yaptırılacak işyerlerinin seferberlik ilan edilen bölgede kurulu ve faaliyette bulunması şart değildir⁸⁰³. Ayrıca bu işyerlerinin kamu kesiminden veya özel sektörden olması mümkündür⁸⁰⁴. İş Kanununun 43. maddesinde olağanüstü nedenlerle fazla saatlerle çalışma yaptırılacakların yurt savunmasının gereklerini karşılayan işyerlerinde olduğu öngörülmüştür⁸⁰⁵. Yurt savunmasının gereklerini karşılayan işyeri ifadesinden sadece savunma sanayinde faaliyet gösteren işyerlerini anlamamak gerekir. Yurt savunmasının ihtiyaç hissettirdiği mal ve hizmetleri üreten tüm işyerleri bu kapsamda değerlendirilir⁸⁰⁶. Bakanlar Kurulu’nun seferberlik halinde fazla saatlerle çalışma kararını verme yetkisine sahip olduğu gibi seferberlik devam ediyor olsa bile olağanüstü çalışmaya her zaman son verebilme yetkisi de bulunmaktadır⁸⁰⁷. Olağanüstü nedenlerle fazla saatlerle çalışmada işçinin onayı aranmaz ( FÇY m. 9 ). Fakat bu fazla saatlerle çalışmada da sağlığının elverişli bulunmadığı doktor raporu ile belgelenen işçinin fazla çalışma yapması beklenmemelidir⁸⁰⁸. İş Kanunun 71. maddesi hükmü uyarınca çocukların da olağanüstü nedenli de olsa fazla çalışmaya tabi tutulmaması gerekir⁸⁰⁹. Olağan nedenle yapılan fazla saatlerle çalışmanın kanuni sınırı olan yıllık 270 saatlik sürenin hesabında olağanüstü nedenle yaptırılan fazla çalışmalar dikkate alınmaz⁸¹⁰. Olağanüstü nedenle fazla saatlerle çalışma ne günlük ne de yıllık herhangi bir çalışma süresi ile sınırlandırılmış değildir⁸¹¹. Fakat seferberlik hali sona erdiğinde olağanüstü nedenlere dayalı fazla saatlerle çalışma da sona erer ( İş K. m.43/1 ).

İş Kanunun 43. maddesi uyarınca olağanüstü hallerde yapılacak fazla çalışmanın süresi, işçinin en uzun dayanabileceği süredir⁸¹². Maddede anılan işçinin en çok çalışma gücü ifadesi muğlaktır. Fakat olağanüstü nedenle fazla çalışma süresi Bakanlar Kurulu tarafından işlerin çeşidine ve ihtiyacın derecesine göre belirleneceğinden ağır ve

803 Mollamahmutoğlu, s. 702.

804 Ekonomi, İş Hukuku, s. 311.; Narmanlıoğlu, İş Hukuku, s. 501.

805 Süzek, İş Hukuku, s. 637

806 Mollamahmutoğlu, s.702.; Demir, İş Hukuku, s. 145.

807 Akyiğit, Normali Aşan Çalışmalar, s. 7.

808 Ekonomi, İş Hukuku, s. 311; Uşan, s.148.

809 Mollamahmutoğlu, s.702.

810 Soyer, Fazla Saatlerle, s. 807; Eyrenci/ Taşkent/ Ulucan, s. 226; Süzek, İş Hukuku, s. 636.

811 Demir, İş Hukuku, s. 148.

812 Ekonomi, İş Hukuku, s. 312.; Tunçomağ, s. 386.

tehlikeli işlerde çalışan işçilerin daha çok yorulacağı ve sağlıkları göz önünde bulundurularak bu sürenin daha kısa tutulmasının gerekeceği söylenebilir⁸¹³.

Diğer yandan fazla çalışma olağanüstü nedenle yapılıyor olsa bile işçinin normal dinlenmesini sağlayacak sürenin ona tanınması gerekmektedir⁸¹⁴. Bir görüşe göre AB’nin 93/104 sayılı Yönergesinin 6. maddesiyle uyum içinde olan, PHÇY’nin 9.maddesi uyarınca günlük kesintisiz 11 saat dinlenme süresi tanınması hükmünden hareket edilerek varılan işçinin günde en fazla 12 saat çalıştırılabileceği ( 24 saatten 11 saat çıkarıldığında geriye 13 saat kalmakla beraber, 68. madde uyarınca bunun 1 saatlik süresi ara dinlenmesi olarak geçirilecektir ) sonucunda günlük çalışma süresi olan 11 saat aşılmaktadır. Öte yandan İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliğinin 3.

maddesinin 2. fıkrasında ise ara dinlenmelerinin, iklim, mevsim, yöredeki gelenekler ve işin niteliği göz önünde tutularak, yirmidört saat içinde kesintisiz oniki saat dinlenme süresi dikkate alınarak düzenleneceğine hükmedilmiştir. Bu hüküm dikkate alındığında günün geriye kalan 12 saatinin işçinin en çok çalışma gücü olarak değerlendirilmesi gerekir. Bu süreden de 68. madde uyarınca ( 7,5 saati aşan çalışmalarda 1 saat ara dinlenmesi verilir ) 1 saat daha eksiltilmesi gerektiğinden en çok çalışma süresinin net 11 saat olabileceği sonucuna varılır⁸¹⁵.

Olağanüstü nedenlerle yapılan fazla saatlerle çalışmada işçilerin en çok çalıştırılabileceği sürenin günde en fazla 11 saat olabileceğini ifade eden bir başka görüş gerekçe olarak İş Kanununun 63. maddesini öne sürmüştür⁸¹⁶. Fakat daha önce de değindiğimiz ve isabetli bulduğumuz görüşe göre 4857 sayılı kanunun 63. maddesinde yer alan 11 saatlik sınırlamanın sadece normal sebeple yapılan fazla çalışmaları da içine alan bir ölçü olduğunu kabul etmek ve 11 saati aşmama koşulunu zorunlu ve olağan fazla saatlerle çalışmayı ilgilendirmeyen bir düzenleme olarak anlamak isabetli olur. Bu sonuç söz konusu fazla çalışmaların dayanağını oluşturan nedenlerin niteliği ile de uyum içindedir⁸¹⁷.

813 Ekonomi, İş Hukuku, s. 311

814 Narmanlıoğlu, İş Hukuku, s. 501.; Tunçomağ, s. 386.

815 Akyiğit, Normali Aşan Çalışmalar, s. 7.

816 Günay, Fazla Saatlerle, s. 60.

817 Soyer ,Fazla Saatlerle, s. 806.

Anılan nedenle olağanüstü nedenlerle fazla saatlerle çalışmalar için de, İş Kanununun 69. maddesinin 8. fıkrasında ve PHÇY’nin 9. maddesinde öngörülen 11 saat dinlenme sınırı uygulanmalıdır. Böylece olağanüstü nedenlerle fazla saatlerle çalışma halinde günlük çalışma süresi en fazla 13 saat olacak, bu süreden de ara dinlenmesi çıkarıldığında günlük 12 saat çalışma süresine ulaşılacaktır⁸¹⁸.

Seferberlik sırasında ve bu süreyi aşmamak koşuluyla yapılabilecek fazla çalışmalar İş Kanunu yanında 79 sayılı Milli Koruma Suçlarının Affına, Milli Korunma Teşkilatı, Sermaye ve Fon Hesaplarının Tasfiyesine ve Bazı Hükümler İhdasına Dair Kanun⁸¹⁹ da olağanüstü durumlarda fazla çalışmaya ilişkin hükümler getirilmiştir. Kanunun 6.

maddesine göre Hükümet kararıyla iş yerlerinde gündüz ve gece çalışmalarında tatbik edilmek üzere, günlük iş saatleri, işlerin mahiyetine ve ihtiyaç derecesine göre üçer saate kadar artırılabilir. Bu düzenleme İş Kanununun 43. maddesinden daha geniş bir uygulama olanağı sağlamakla beraber, seferberlik süresiyle ve yurt savunmasının gereklerini karşılayan işyerleriyle sınırlıdır⁸²⁰. Ayrıca, 2935 sayılı Olağanüstü Hal Kanununda⁸²¹ benzer bir hüküm bulunmaktadır. Kanunun 8. maddesinin 4. fıkrasında gerekli görülen hallerde çalışılan işyerlerinde gündüz ve gece çalışmalarında günlük iş saatleri, işlerin niteliğine ve ihtiyaç derecesine göre artırılabileceği düzenlenmiştir.