Fazla Çalışma Ücreti

İş Kanununun 41. maddesinin 2. fıkrası uyarınca bir saat için verilecek fazla çalışma ücreti; işçinin normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenecektir. Aynı hüküm Fazla Çalışma Yönetmeliğinin 4.

maddesinin ilk fıkrasında da tekrarlanmıştır.

Fazla sürelerle çalışma ise, fazla çalışma sayılmadığından, bunlara fazla çalışma ücreti verilmesi mümkün değildir⁸⁵⁹. İş Kanununun 41. maddesinin 3. fıkrasında fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesiyle ödeneceği hüküm altına alınmıştır ( İş K. m. 41/3 )⁸⁶⁰.

855 Süzek, İş Hukuku, s. 628.; Soyer, Fazla Saatlerle, s. 807.

856 Günay, Fazla Saatlerle, s. 117.

857 Akyiğit, Normali Aşan Çalışmalar, s. 10.; Narmanlıoğlu, İş Hukuku, s. 501.

858 Tunçomağ, s. 261.

859 Ulucan, Esnek Çalışma, s. 65.

860 Öğretide bir görüş kanunun fazla çalışmanın niteliğinde bir değişiklik olmamasına rağmen, fazla süreli çalışma yapılması halinde fazla çalışmadan farklı bir zamlı oran öngörmesinin, adeta taraflarca yapılacak sözleşmelerde çalışma süresini 45 saatin altında kararlaştırmamalarını dayatmakta olduğu ileri sürmüştür.

Bu dayatmanın sözleşme yapma özgürlüğünün düzenlendiği anayasadaki 48. ve 53. maddelere aykırılık

Kanunun öngördüğü fazla çalışma ücreti hesaplanma oranı olan %50 fazla çalışma ücreti için getirilen asgari sınırdır. Yasada öngörülen bu fazla çalışma ücreti nispi emredici nitelikte olduğundan işçi yararına olarak, iş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesinde fazla çalışmalar için daha yüksek oranda ücret ödeneceği kararlaştırılabilir⁸⁶¹. Fazla çalışma ücretinin çalışılan saatlerin sayısına göre arttırılacağına dair hükümler de ( örneğin birinci saat fazla çalışma için %50, sonraki saatler için % 60 ) geçerli olacaktır⁸⁶². Fakat kanunun öngördüğü oranın altında, örneğin fazla çalışma ücretinin zamsız veya %30 oranında ödeneceğine dair sözleşmelerde bulunan hükümler geçersiz sayılır. Sözleşmedeki düzenleme işçinin kanuni oranda fazla çalışma karşılığını talep etmesine engel oluşturmaz⁸⁶³.

İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesiyle fazla sürelerle çalışmaların işçi lehine olarak fazla çalışmalar için kanunda öngörülen %50 zamlı ücretin veya fazla çalışma ücretinden de daha yüksek bir ücretin ödeneceğinin kararlaştırılması mümkündür⁸⁶⁴. Sözleşme taraflarının haftalık çalışma süresini 45 saatin altında belirledikten sonra ( örneğin 40 saat ), sözleşmede öngörülen çalışma süresinin üzerinde yapılan fakat 45 saate ulaşmayan çalışmaları da “fazla çalışma” olarak nitelendirmeleri, tarafların fazla çalışma kavramını genişletmeleri olarak değil fakat “ fazla sürelerle çalışma” ücretini arttırdıkları, fazla sürelerle çalışmaya da kanunda fazla çalışma için öngörülen zamlı ücreti ödemeyi kararlaştırdıkları şeklinde değerlendirilmesi gerekir⁸⁶⁵. Nitekim fazla sürelerle çalışmanın uygulama şartları fazla çalışmalardan farklıdır⁸⁶⁶. Kanun fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmayı farklı hüküm ve sonuçlara bağlamıştır⁸⁶⁷. Bununla birlikte tarafların sözleşmede açıkça fazla süreli çalışmaların da fazla çalışmaların şartlarına bağlı ve kapsamında olduğunu kararlaştırabilirler⁸⁶⁸.

oluşturduğu gibi serbest toplu pazarlık sistemine de dolaylı bir müdahale teşkil ediyor olduğu ifade edilmiştir., Şakar, s. 172

861 Soyer, Fazla Saatlerle, s. 801.;Ekonomi, İş Hukuku, s. 307.; Eyrenci, Yeni Düzenlemeler, s. 45., Eyrenci/ Taşkent/ Ulucan, s. 223.; Tunçomağ, s. 263.; Esener, s. 207.; Güven/ Aydın, s. 228.; Süzek, İş Hukuku, s. 632.; Narmanlıoğlu, İş Hukuku, s. 501.

862 Esener, s.207.

863 Demir, İş Hukuku, s. 149.

864 Süzek, İş Hukuku, s. 626.; Demir, s. 144.

865 Eyrenci, Yeni Düzenlemeler, s. 44.; Eyrenci/ Taşkent/ Ulucan, s. 218; Ekonomi, Fazla Çalışma, s. 168.

866 Ekonomi, Fazla Çalışma, s. 168

867 Demir, İş Hukuku, s. 144.

868 Eyrenci/ Taşkent/ Ulucan, s. 218

1.Ücretin Hesaplanması

Fazla çalışma ücretinin belirlenmesinde işçinin normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarı esas alındığından, öncelikle işçinin bir saate düşen ücretinin belirlenmesi gerekir. Bir görüşe göre, ücretin aylık olarak verildiği işyerinde çalışan işçilerin aylık ücretleri bir yıldaki ay sayısı olan 12 ile çarpılır ve daha sonra yine bir yıldaki toplam hafta sayısı olan 52’ye bölünür. Bu yolla işçinin haftalık ücreti elde edilir. Haftalık ücret esasıyla çalışan veya işçinin yukarıdaki yöntemle hesap edilen haftalık ücreti, haftanın yedi gününe bölünerek bir günlük ücret, bir günlük ücretin de günlük normal çalışma süresine bölünmesiyle 1 saatlik ücret elde edilmiş olur⁸⁶⁹.

Ücretin günlük, haftalık veya aylık olarak ödeneceğinin kararlaştırıldığı durumlarda önce işçinin günlük ücreti bulunur. Daha sonra günlük ücret çalışılan saatlere bölünerek işçinin bir saatlik ücreti tespit edilir⁸⁷⁰. Maktu aylıklı işçilerin günlük ücreti aylığın otuza bölünmesi yöntemiyle bulunmalıdır⁸⁷¹.

Görüldüğü gibi ücreti saat esasına göre belirlenenler dışındaki işçiler hangi ücret sistemine göre çalışıyor olursa olsun, fazla çalışma ücretleri hesap edilirken önce saat başına düşen ücret bulunacak, bulunan rakam yüzde elli arttırılmak suretiyle fazla çalışma ücretine ulaşılacaktır⁸⁷².

Ücretin parça başına veya yapılan işin tutarına göre ödendiği işlerde ise işçinin bir saatlik ücretinin nasıl hesaplanacağı Fazla Çalışma Yönetmeliğinin 4. maddesinin 3.

fıkrasında ayrıca düzenlenmiştir. Buna göre parça başına veya yapılan iş tutarına göre ücret ödenen işlerde, fazla çalışma süresince işçinin ürettiği parça veya iş tutarının hesaplanmasında zorluk çekilmeyen hallerde, her bir fazla saat içinde yapılan parçayı veya iş tutarını karşılayan ücret esas alınarak fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma ücreti hesaplanır. Bu usulün uygulanmasında zorluk çekilen hallerde, parça başına veya yapılan iş tutarına ait ödeme döneminde meydana getirilen parça veya iş tutarları, o dönem içinde çalışılmış olan normal ve fazla çalışma saatleri sayısına bölünerek bir saate düşen parça veya iş tutarı bulunur. Bu yolla bulunan bir saatlik parça veya iş

869 Kurucu, s. 230-231,; Mollamahmutoğlu, s. 696-697.

870 Süzek, İş Hukuku, s. 632.; Narmanlıoğlu, İş Hukuku, s. 501.

871 Akyiğit, Normali Aşan Çalışmalar, s. 12.

872 Ekonomi, s. 307.; Çelik, İş Hukuku, s. 336.; Narmanlıoğlu, İş Hukuku, s. 502.

tutarına düşecek bir saatlik normal ücretin yüzde elli fazlası fazla çalışma ücretini oluşturur.

Diğer bir ifadeyle parça başına çalışan işçinin kural olarak her bir çalışma süresi içinde yaptığı çalışmalar ayırt edilerek, bu saatlere ilişkin fazla çalışma ücreti ayrı ayrı hesaplanır. Örneğin; parça başına ücretin 5 YTL olduğu çalışmada işçi ilk fazla çalışma saati içinde 4 adet, ikinci fazla çalışma saati içinde 2 adet parça üretmişse, fazla çalışma ücreti ilk saat için 5x 4 + ( 5x 4 : %50 ) = 30 YTL, ikinci saatte yaptığı fazla çalışma için ise 5x 2 + ( 5x 2 : %50 ) = 15 YTL alacaktır. Böylece toplam fazla çalışma ücreti 45 YTL olur⁸⁷³. Bu örnek yönetmelikte düzenlenen ilk hesaplama yöntemine ilişkindir.

Yönetmelikte düzenlenen her bir fazla çalışma saatinde yapılan iş miktarının belirlenmesinde zorluk çekilen hallerde tercih edilebilecek hesaplama yöntemini ise şu örnekle açıklamak mümkündür: Haftanın 5 günü günde 10 saat çalışan işçi bu süre içinde toplam 50 adet parça üretiyor ve 150 YTL ücrete hak kazanıyorsa bu kişi bir saat içerisinde 150: 50 ( 5x 10; haftada çalıştığı toplam süre ) = 3 YTL kazanmaktadır. Bu

işçinin bir saatlik fazla çalışma ücreti de 3+ ( 3x % 50 ) = 4,5 YTL olarak hesap edilir.

Yargıtay kararlarına konu olan birçok olayda⁸⁷⁴; parça başına çalışan işçi fazla çalışma ücretini talep ederken, zaten normal çalışma karşılığını almış olduğu için kendilerine sadece fazla çalışma için geçerli olan %50 ücret artırımı ödenmesine karar verilmiştir.

Örnekte de eğer işçi normal çalışma ücretini önceden almışsa, haftalık çalışma süresi olan 45 saati aşan 5 saati fazla çalışma olarak sayılacağından işçiye toplam 1,5x 5= 7,5 YTL ödenecektir.

Fazla Çalışma Yönetmeliğinin 4. maddesinin son fıkrasında yüzde usulünün uygulandığı işyerlerinde fazla çalışma ücretinin, 4857 sayılı İş Kanununun 51.

maddesinde öngörülen yönetmelik hükümlerine göre ödeneceği belirtilmiştir. 51. madde uyarınca çıkarılan Yüzdelerden Toplanan Paraların İşçilere Dağıtılması Hakkında Yönetmelik⁸⁷⁵ uyarınca fazla çalışma yapan işçilerin fazla çalışma saatlerine ait puanları, normal çalışma puanlarına eklenir. Yüzdelerden ödenen fazla çalışmanın

873 Uşan, M. Fatih; İş ve Sosyal Sigorta Hukuku Uygulamasında Parça Başına Ücret, Seçkin Yayınları, Ankara, 2003, s.132- 133.

874 Yrg. 9. H.D. 21.05.1991, E. 1991/ 7331, K. 1991/ 8784., Uşan, Parça Başına, s. 134.; Günay, Fazla Saatlerle, s. 128., Yrg. 9. H.D. 27.06.2000, E. 2000/ 6607, K. 2000/ 9854, Günay, İş Kanunu Şerhi, s.

1795.

875 R.G. 28.04.2004- 25387