1
CİHAT GÜNEY
*2
KEMAL EROL
**Kurte: Heta pêvajoya bajarvaniyê ya vê dawiyê di hemû jiyana
kurdan de çandeke zargotinî serdest bû. Di van berên zargotinî de meriv di derbarê bîr û bawerî hizr û raman û kevneşopiya wê civakê de rastî gelek agahiyên girîng tên. Zanista zargotinê ligel bîr û bawerî û kevneşopiya wê civakê; li ser hin berên wek dastan, çîrok, efsane, mamik, zûgotinok, gotinên pêşiyan, biwêj û stranên gelerî jî dixebite. Ji vana dastan, hin çîrokên lawiran, helbesta gel û stran ji bo ku herikabar be û bêtir di hişê mirov de bimîne weke manzûm tên vegotin. Di zargotina kurdan de saziya dengbêjiyê cih û erkeke xwe ye pir girîng heye. Bi sedhezaran salan yên ku ev mîrateya çandî bilêvkirine û gihandine roja me ya îroyîn dengbêj in. Dengbêj wek pira pêwendiya navbera nifşan e; ku hemû çand û afirîneriyên civakê ji nifşekî radigihînin nifşekî din. Herwiha ew di nava gelê kurd de weke hiş û wîjdana hevpar ya civakê hatine peşirandin û wisa jî qedrê wan hatine girtin.
Bi sedsalan li erdnîgariya Mezopotamyayê cihê ku kurd jî lê dijîn saziya dengbêjiyê hebûna xwe heta roja îro berdewam kiriye. Stranên ku ji alî dengbêjan ve tên vegotin bi gelemperî li ser qehremaniyê bin jî, li ser evîn, xerîbî, bûyer û bobelatên dîrokî û xwezayî û li ser nelihevkirinên êl û eşîran bi awayekî pexşan û helbestkî hatine vegotin. Berên ku dengbêj dibêjin bi gelemperî gelêrî bin jî, hinek ji wan jî bi taybetî ji alî dengbêjan ve jî tên afirandin. Ev afirîneriyên dengbêj bi lêv dikin di zargotina kurdan de cihekî geleki girîng digirin.
Di kilamên ku dengbêj vedibêjin de di derbarê bîr û bawerî,
* MEB, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Yaşayan Diller Enstitüsü, Yüksek Lisans Öğrencisi, jehatrojhilat@gmail.com
122 Dengbêjlik Kültürü ve Dengbêjler
(Uluslararası Sempozyum Bildirileri)
kevneşopî û çanda gel de gelek agahiyên girin hene. Bi gelemperî dengbêj kilamên xwe bê enstruman vedibêjin. Dengbêj hunermend û rewşenbîrên gele xwe ne. Herwiha ew wek hoste û sêrbazên zimanê gel jî tên binavkirin. Dengbêj bi stranên xwe, ji alî hest ramanan ve bandorek gelek mezin li ser guhdaran dihêlin. Li ser van bingehan dengbêj, an bûyer û bobelatên dêrîn yên ku ji mêj ve hatine serê civakê bibîr dixe; an jî di hinek mijaran de civakê hişyar dike. Ji ber van egeran civak qedr û qîmeteke pir mezin dide dengbêjan.
Di stranên ku dengbêj vedibêjin de ji ramanan bêtir hest li pêş in; hêza xwe ji deng rîtm û dubarekirinê digirin. Li gor her heremê rêbaza strîna dengbêjan jî diguhere. Herwiha Cûreyên stranên ku dengbêj disrtrênin jî cûr be cûr in. Ew wek lawje, lawik payîzok, lorîk, narînk, heyranok û dîlok tên binavkirin.
Armanca vê xebatê di zargotina kurdan de diyarkirina cihê saziya dengbêjiyê û bandor û erka wê ya li ser kevneşopiya gel e.
Peyvên Sereke: Zargotina Kurdan, Kevneşopî, Dengbêjî, Stranên
gelêrî.
Özet: Kürt halkının kırsaldaki yaşamına kentleşme sürecine
varıncaya kadar sözlü bir kültür egemendir. Kırsal alanlarda oluşturulan sözlü anlatılar, halkın duygu ve düşünce dünyasının; örf, adet ve geleneklerinin, sahip olduğu coğrafyanın izlerini taşır. Sözlü kültür mahsullerinden oluşan “Kürt Halk Edebiyatı”, hikâye, masal, atasözü, bilmece, anı, efsane, türkü ve destan gibi birçok anlatı türlerini barındırır. Bunlardan bazıları (ilahi, mesnevi, destan, kilam vs.) akılda kalması bakımından şiirsel özellikler taşır. Kürt Halk Edebiyatında şiirsel anlatılardan beslenen dengbêjlik kurumunun önemli bir yeri ve işlevi vardır. Kültürel bir miras olarak asırlar boyu sürdürülen bu mesleği icra edenlere de dengbêj denilir. Halkın kültürel değerlerinin taşıyıcısı ve nesilden nesile aktarıcısı olan dengbêjler, zengin bir kültürel geleneğe sahip Kürt toplumunun ortak hafızası ve vicdanı konumunda itibar görmüşlerdir.
Dengbêjlik, Kürtlerin yaşadığı Mezopotomya’da asırlar boyu devam etmiş bir ozanlık geleneğidir. Çoğu epik nitelikte olmak üzere aşk, tabiat, gurbet ve özlemi; tarihsel olaylar ve aileler arasındaki amlaşmazlıkları konu edinen manzum/mensur anlatılardır. Pek çoğu anonim olmakla birlikte ozanlar tarafından irticalen (doğaçlama) inşa edilen örnekleri de çoktur. Bunlar, Kürt halk edebiyatı kapsamında sözlü mahsullerin önemli bir cephesini oluşturur. Kendine has bir üslup ve ezgi ile bazı folklorik öğeleri anlatma esasına dayanır. Halkın kültürüne, dinî/ahlakî değerlerine ve örfüne ayna tutan halk türkü sözleri, sanatçılar tarafından bir çalgı aleti olmadan “kılam” diye icra edilir ve daha çok uzun hava tarzında seslendirdirilir. Kürtlerin ses sanatçıları olan dengbêjler, aynı zamanda halk dilinin sihirbazları ve toplumun entelektüelleri
123
Di Zargotina Kurdan De Erka Saziya Dengbêjiyê: Kürt Halk Edebiyatında Dengbêjlik Kurumunun İşlevi Cihat Güney, Kemal Erol olarak da tanımlanır.
Halkın büyük ilgi gösterdiği dengbêjler, seslendirdikleri türkülerle dinleyici hedef kitle üzerinde düşünsel ve duygusal bağlamda büyük tesir oluştururlar. Bu temelde dengbêjlik mesleği, ya halkın geçmişte yaşadığı trajik olayları hatırlatmaya veya çeşitli konularda toplumsal duyarlılık inşa etmeye hizmet eder. Okunan parçalar, fikirden çok duygu yüklüdür; gücünü ses, ritim ve tekrardan alır. Dengbêjlerin söylediği halk türkülerinin makamları ve türleri bölgelere göre farklılık gösterir. Bunlar, kısaca lawje, lawik payîzok, lorîk, narînk, heyranok û dîlok ve iş şarkıları olarak adlandırılırlar. Bu çalışmada amaç, dengnbêjlik kurumunun Kürt halk edebiyatındaki yerini ve halkın geleneksel kültürü üzerinde işlevsel etkilerini belirlemektir.
Anahtar Kelimeler: Kürt Halk Edebiyatı, Geleneksel kültür,
Dengbêjlik, Halk türküleri.