An Evaluationon Classifications of Genre and Form in Dengbêj
1. Dengbêjlikte Türler Kilam
1.9. Bêlîte/Bêrîte
Bêlîte düğünlerde ve divanlarda karşılıklı olarak, koro şeklinde icra edilen bir türdür. Katar, berdolavi, bariti gibi adlar da verilmektedir. Kısa
48 Dengbêjlik Kültürü ve Dengbêjler
(Uluslararası Sempozyum Bildirileri)
ve hareketli bir yapıya sahiptir. Divan ve düğünlerin dışında herhangi bir işte çalışırken özellikle ekin ekerken ve biçerken icra edilmektedir. Bêlîte icra edilirken makamının hareketli yapısından dolayı işe adapte sağlanır.
Bêlîteler, bir kişinin söyleyip diğerinin ona cevap vermesiyle devam eder. Son kısmına geldiğinde iki kişi ise ikisi, grup ise iki grup beraber söyleyerek sonlandırır. Bazen de bir kişi söyler, ilk kısım nakarat olarak belirlenir, asıl söyleyen kişi yeni bir bend söyler cevap veren kişiler ise sürekli aynı bendi tekrarlar sona yetiştikleri zaman beraberce sonlandırırlar.
1.10. Destan
Dengbêjlik geleneğinde diğer türlere nazaran daha az icra edilen ya da sadece usta dengbêjler tarafından icra edilebilen bir türdür. Destan özü itibariyle tarihsel olayları ve aşkı konu edinir. Sözlü anlatım geleneğinde en çok anlatılan destanlar aşk ve kahramanlık unsurlarıyla dolu olan “Dimdim Kalesi” ve “MemêAlan”dır. Günümüzde hemen her dengbêj bu iki destanın varyantlarından birini bilmektedir. Bu aynı zamanda ustalık göstergesi olarak da kabul edilmektedir.
1.11. Şîn [Ağıt]
Başta ölüm olmak üzere, acı duygusu içeren ayrılık, kaza, doğal afet, askere uğurlama, gelinin evden ayrılması gibi konularda söylenen türdür. Şîn esas olarak bir anonim edebiyat türü olmasına rağmen denbêjler de şîn söylemişlerdir. Kimi yörelerde kadın dengbêjler belli hediye veya ücret karşılığında ağıt yakmaktadırlar. 1858 yılında Mele MahmûdêBayezîdî tarafından kaleme alınan “Kürtlerin Örf ve Âdetleri” adlı eserde taziyelerde belli bir ücret karşılığında ağıtçı kadınların olduğunu ve taziyelerde ağıt söylediklerini belirtmektedir (Bayezîdî, 2010: 110).
Yukarıdan beri anlatılan türlerin bir tabloda gösterilmesi farklılıkların daha kolay ayrılmasına yardımcı olur. Aşağıdaki tabloda ezgi, konu, icra zamanı, şekil ve biçim göz önünde bulundurularak türlerin özellikleri ile ilgili bilgiler verilmiştir. Tabloya göre şekil ile ilgili bir standart söz konusu değildir. Ancak konular, icra zamanları, edaları bakımından çok kolay ayırt edilebilmektedir.
49
Dengbêjlikte Tür ve Şekil Tasnifleri Üzerine Bir Değerlendirme Canser Kardaş Tablo: Dengbêj Edebiyatının Tür Özellikleri
Tür Adı Konu İcra Zamanı Anlatım Tutumu (Eda) Şekil Biçim (Hacim)
Şer Kahramanlar ve Savaşları Divan ÖvmeKoçaklama Ölçüsüz Sınırsız,Sabit değildir
Lawik Aşk, ayrılık, sevgi, güzellik Divan Güzelleme Ölçüsüz Sınırsız,Sabit değildir
Dîlok Aşk, sevgi, güzellik, Ayrılık,
Eğlence
Düğün Güzelleme Ölçülü Beyit/ÜçlükDörtlük
Heyranok Sevgi, doğa ve insan
güzellikleri İlkbahar Güzelleme Ölçüsüz Sınırsız
Payîzok Ayrılık/doğal hayat Sonbahar Güzelleme Ölçüsüz Sınırsız
Şeşbendî Konu sınırlaması
yok Divan Nasihat, Didaktik Ölçülü Altışar mısralı bentlerden oluşur
Bêlîte Konu sınırlaması yok Çalışırken, divan Güzelleme Ölçülü Beyitlerden oluşur/ mısralar oldukça kısa
Destan Kahramanlık, aşk, doğal
afet vb. Divan Nasihat, Didaktik, Yiğitleme Ölçülü Bentler 2/3/4/ 5/6/7 mısradan oluşur
50 Dengbêjlik Kültürü ve Dengbêjler
(Uluslararası Sempozyum Bildirileri) Sonuç
Türlerin belirlenmesinde yapı, icra zamanı, içerik, bağlam, üslup, inanç ve ezgi gibi özelliklerin tamamının göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Sözlü gelenekte her icra bir türü ortaya koyma potansiyeline sahiptir. Türlerle ilgili yapılan çalışmalara bakıldığında tespit edilebilen eksiklikler şu şekilde sıralanabilir.
- Tür ve şekillerin belirlenmesinde kullanılan ölçütler esas alınarak hazırlanmış ve standartlaşmış bir tasnif söz konusu değildir. - Her araştırıcı tarafından oluşturulan tasnif, yöntemi konusunda
bilgiler yeterince verilmemiştir. Bu durum önerilen/verilen tür isimlerinin tasnif edilmesinde büyük zorluklar çıkarmaktadır. - Araştırmacıların,dengbêjlerin tür konusundaki görüşlerini
yeterince irdelenmemiş olması tür tasniflerinde farklı bir eksikliği ortaya çıkarmaktadır.
- Tür adlandırmalarında araştırmacının yaşadığı veya araştırma yaptığı bölgeyi esas alması aynı türün farklı tür gibi algılanmasına yol açmıştır.
Şekil özelliklerine bakıldığında da kimi özellikler standartlaşma özellikler taşıdığı görülmekte ancak ölçü, birim gibi özellikler bakımından aynı klamlarda büyük farklılıklar görülmektedir. Dengbêjlik geleneğinde kullanıldığı tespit edilen şekillerle ilgili özellikler şu şekilde sıralanabilir:
- Dengbêjlik ürünlerinde dîlok, şeşbendî, bêlite ve destan kimi kusurlar olsa da büyük oranda hece ölçüsüyle söylenmektedir. Şer, lawik veşîn gibi ürünlerde ölçü söz konusu olmayıp dengbêjin nefesi mısraların uzunluğunu belirlemektedir.
- Dengbêj edebiyatında sabit bir şekil bulunmamaktadır. Kimi klamlardabirimler 2/3/4/…7 dizeye kadar değişiklik göstermektedir. Şer gibi yoğun bir söyleyişe sahip olan klamlarda ise yazıya aktarıldığında mısradan ziyade bazen bir paragraf boyutunda uzadığı görülmektedir.
- Dengbêjlik ürünlerinde şekil açısından en sağlam özellik kafiyedir. Gelenekte bulunan bütün türlerde başta yarım kafiye olmak üzere kafiyenin her türlüsü kullanılmıştır. Yine ahenk unsurlarından olan redifin de kullanımı yaygındır.
51
Dengbêjlikte Tür ve Şekil Tasnifleri Üzerine Bir Değerlendirme Canser Kardaş Yukarıda sayılan özellikler esas alındığında dengbêjlik geleneğinde icra edilen ürünlerle yapılacak bir tasnif tamamen türlerden oluşmalıdır. Genel itibariyle gelenekte bir şekil özellikleri bulunmakta ancak sabit bir şekilden söz etmek mümkün olmadığından dengbêjlik geleneğinde kolaylıkla şekil yoktur tür vardır denilebileceği kanaati taşımaktayım. Kaynakça
Aça, Mehmet. Türk Halk Edebiyatında Tür ve Şekil Bilgisi, Başlangıcından Günümüze Türk Edebiyatında Tür ve Şekil Bilgisi, (Edt. Mehmet Aça, vd.), Kesit yayınları, İstanbul, 2012.
Allison, Cristine, Yezidi Sözlü Kültürü,Avesta Yayınları, İstanbul, 2007. Bayezîdî, Mele Mahmûdê, Adat û RasûmatnameêEkradîye [Kürtlerin Örf ve
Adetleri], Nûbihar Yayınları, İstanbul, 2010.
Bayrak, Mehmet, Kürt Müziği, Dansları ve Şarkıları, C. 1-2-3, Özge Yayınları, Ankara, 2002.
Ben-Amos, Dan. Halk Bilimi Öğreniminde Tür Kavramının Konumu, (Çev. Meriç Kurtluş), Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 4, (Yay. Haz. M. Öcal Oğuz, Zeynep Safiye Baki, Güzide Tekin), Geleneksel Yayıncılık, Ankara, 2014.
Boratav, Pertev Naili. Folklor ve Edebiyat –I, Adam yayınları, İstanbul, 1982. Canım, Rıdvan. Divan Şiirinde Türler, (3. Basım), Grafiker yayınları,
Ankara, 2012.
Goyan, Seyda,Stranên Folklorik ÊnBotanê, Do Yayınevi, İstanbul, 2007. İzady, Mehrdad R. Kürtler Bir El Kitabı, (Çev. Cemal Attila), Doz Basım
Yayın, İstanbul, 2004.
Kardaş, Canser. Aşığın Sazı Dengbêjin Sesi, Eğiten kitap, Ankara, 2017. Kurnaz, Cemal ve Çeltik, Halil. Divan Şiiri Şekil Bilgisi. H yayınları, İstanbul, 2011. Mutlu, Erol, “Kürt Müziği Üzerine”, Kürt Müziği,Avesta Yayınları, İstanbul, 1996. Nezan, Kendal, Kürt Müziği, Avesta Yayınları, İstanbul, 1996.
Öz, Süleyman, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Sözlü Kültüründe Hikâye Anlatıcılığı,Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2003. Propp, Vladimir. Folklor Teri ve Tarih, Avesta Yayınları, İstanbul, 1998.