A Study on Love and Eroticism in Folk-Poesy (Dengbejlik), an Important Cultural Memory Transfer in the Kurds
3. Kültürel Bellek Kapsamında Dengbêjlikte Aşk ve Erotizm İmges
3.4. Kerapete Xaço
Erotizm bağlamında değerlendirilecek olan bir başka klam da Kerapete Xaço’nun seslendirdiği “Zembîlfiroş”tur. Zembîlfiroş, çok zengin bir aileden gelmesine rağmen, şanı şöhreti bırakıp Silvan civarında bir köye yerleşen yakışıklı bir delikanlıdır. Yokluk içinde zor bir yaşamı seçip aynı zamanda yerleştiği köyden fakir bir kadınla evlenip iki de çocuk yapmıştır. Dindar olan Zembilfiroş, aza kanaat getirerek gece gündüz Tanrıya şükredermiş. Gençliğinden ve yakışıklılığından utanıp, sürekli yüzünü poşuyla gizlermiş. Evinin tek gözlü odasında sepetler yapar, şehir şehir dolaşarak
174 Dengbêjlik Kültürü ve Dengbêjler
(Uluslararası Sempozyum Bildirileri)
sepetleri satar, ailesini böyle geçindirirmiş. Günlerden bir gün Zembilfiroş zembillerini yüklemiş Silvan’a doğru yola çıkmış. Bütün sokakları tek tek dolaşarak çok şatafatlı bir sarayın önünden geçmiş. O sırada beyin hanımı Gül Hatun balkondan dışarıyı izliyormuş. Gözü, zembil satıcısına ilişmiş. Tam o esnada sert bir rüzgar Zembilfiroş’un yüzüne sardığı poşusunu açıvermiş. Silvan Beyi’nin eşi Gül Hatun’un gördüğü bu erkek güzelinin karşısında yüreğinin kalkıp göklere yükseldiğini hissetmiş5 Hikaye tam
da bu noktadan itibaren başlamaktadır. Kerapete Xaço’nun seslendirdiği Zembîlfiroş, kadın ve erkeğin birbirleri ile konuştuğu diyaloglar halinde ilerlemektedir. Klamın Kürtçe ve Türkçe metni aşağıdaki gibidir:
Zembîlfiroş zembîla tîne Sepetsatıcı sepetleri getirir
Delalo zembîla tîne Güzel adam sepetleri getirir
Kolan bi kolan digerîne Sokak sokak gezdirir
Nan û dahnê pê distîne Karşılığında ekmek ve tahıl alır
Zarokan pê ditevrîne Çocukları onlarla doyurur
Gava ew zembîla tîne Sepetleri getirdiğinde
Xatûn li bircê dibine Hatun onu burçtan görüyor
Bi eşqa dil dihebîne Bu aşkla gönlü kaynıyor
…”6
Klamın bu bölümünde Mir’in eşi Gül Hatun’un sepet satıcısı adamla olan karşılaşmaları ve Gül Hatun’un Zembîlfiroş’a olan aşkı başlamaktadır. Klamın ilerleyen bölümünde ise kadının sepet satıcısına olan sevgisi arzuya dönüşmekte ve sevgisi erkek tarafından reddedilse de kadın, Zembîlfiroş’u ikna etme girişiminde bulunmaktadır.
…”
Xatûn : Hatun:
Kuro sêlka vir de bîne Sepetleri buraya getir
Mîr dixwaze te bibine Bey seni görmek istiyor
Buha buha ji te bistîne Sepetleri senden pahalıya alacak
Lawiko ez brîndar im Oğlan ben yaralıyım
5 Kaynak:http://www.arsivakurd.org/images/arsiva_kurd/kovar/esmer/esmer_06.pdf Erişim:01.03.2019
175
Kürtlerde Önemli Bir Kültürel Bellek Aktarımı Olan Dengbêjlikte Aşk ve Erotizm Üzerine Bir İnceleme
Serap Aksoy, Sedat Benek
Zembîlfiroş: Zembilfiroş:
Xatûna min a delal e Benim güzel hanımım
Min bîhîstî Mîr ne li mal e Duydum ki Mîr/bey evde değil Bazara’m bi malê helal e Pazarım helal maladır
Xatûnê ez tobedar im Hanım ben tövbeliyim
Delalê ez tobedar im Güzel ben tövbeliyim
Gül Hatun Zembîlfiroş’u eşinin görmek istediğini söyler ve eve davet eder. Gül Hatun Zembîlfiroşu kandırır çünkü eşi evde değildir fakat Zembîlfiroş durumu anlar ve eşinin evde olmadığını bilir ve içeri girmeyi reddeder. Klamda “pazarım helal maldadır” derken Zembîlfiroş’un haramdan korktuğu görülür.
Xatûn: Hatun:
Ha dil were carek bi coş Ha gönül gel bir seferlik coş Car car vexwe şerbeta xoş Bazı bazı iç hoş şerbeti Dilqinyata Zembîlfiroş Gönül inat etmiş sepet satana …”
Gül Hatun sevdasında ısrarcı davranır ve Zembîlfiroş’a duyduğu aşk ve arzu artar. “Ha gönül gel bir seferlik coş” diyerek Zembîlfiroş’u tahrik etmeye çalışmaktadır. Ayrıca bu konuda ısrarcı olduğunu belirtmektedir. Fakat Zembîlfiroş, hanımın kusursuz güzelliğine rağmen yüreğinin sevdaya kapalı olduğunu belirtmektedir. Kendisi zaten evlidir.
Zembîlfiroş:
Xatûna min a zerîn e Hanımım sen altındansın
Qusur li ser te qet nîne Sende hiçbir kusur yok
Lê dilêm kesî nahebîne Yalnız benim gönlüm kimseyi görmez
Xatûnê ez tobedar im Hanımım ben tövbeliyim
Delalê ez tobedar im Güzel ben tövbeliyim
176 Dengbêjlik Kültürü ve Dengbêjler
(Uluslararası Sempozyum Bildirileri) Xatûn :
Çavên min mîna eynan e Gözlerim ayna misali Biskê min mîna qeytan e Zülüflerim kaytan gibi Diranê min mîna mircan in Dişlerim mercan
Eniya min mîna ferşan e Alnım oval
Berê min mîna fîncan e Önüm fincan gibi
Fîncanên mîr û paşan e Mîr ve paşaların fincanı gibi
Sîngê min mîna zozan e Göğsüm yayla gibi
Zozanên haft eşîran e Yedi aşiretin yaylası gibi …”
Israrını sürdüren Gül Hatun bu sefer fiziksel özelliklerini ön plana çıkarmaya çalışarak Zembîlfiroş’u ikna etme çabasını sürdürür. Fiziksel özelliklerinden övgüyle bahseder (mercan diş, oval alın, ayna göz). Ayrıca göğüslerinin yayla gibi olduğunu söylemektedir. Bütün bu betimlemeler örtük bir erotizm içermektedir. Tüm fiziksel özelliklerini Zembîlfiroş’a sunar. Öyle ki göğüslerini yaylaya benzeterek Zembîlfiroş’a sembolik bir mekân sunar.
…”
Zembîlfiroş:
Lê lê lê, lê lê Xatûnê Ey Hanım
Çavên te mîna zeytûnê Gözlerin zeytin tanesi gibi
Ditirsim ji agirê êtûnê Aşk ateşinden korkuyorum
Ya Xatûn ez tobedar im Hanım ben tövbeliyim
Tobedarê Xaliqê Cebar im Cebbar olan tanrıya tövbeliyim J’ser toba xwe ez nayêm xwarê Tövbemden geri dönemem
Zembîlfiroş Hatun’un tüm bu güzelliğini onaylar ve gözlerini zeytine benzetir fakat ateşe girmekten korktuğunu belirtir. Çünkü kendisi yaratandan ve beşeri aşkın gafletine düşmekten korkar. Ayrıca her iki taraf da evlidir.
177
Kürtlerde Önemli Bir Kültürel Bellek Aktarımı Olan Dengbêjlikte Aşk ve Erotizm Üzerine Bir İnceleme
Serap Aksoy, Sedat Benek Xatûn :
Zembîlfiroş lawikê feqîr e Zembîlfiroş yoksul bir gençtir
Were ser doşeka Mîr e Gel Mîr’in döşeğine/divanına
Bidim te guliyên herîr e İpek zülüf vereyim sana
Lawiko ez evîndar im Delikanlı ben aşığım
Zembîlfiroş:
Tu Xatûna li birc û van î Sen bu burçların hanımısın Li ser text û li ser seran î Taht üstünde baş üstündesin
Tu ji min re nabî kevanî Bana eş olamazsın
Xwedî zarok û eyal im Çocuk ve eş sahibiyim
Zarok tazî û birçî li mal in Çocuklar evde aç ve çıplak
Xatûnê ez tobedar im Hanım ben tövbeliyim
Gül Hatun erotizmi bir ileri boyuta taşır ve “gel Mîr’in döşeğine sana ipek zülüf vereyim” diyerek Zembîlfiroş’u divana davet eder. Tüm bu çabalara rağmen Zembîlfiroş eşinin ve çocuklarının olduğunu, çocuklarının evde olduğunu ve dünya zevkleri için tövbesinden vazgeçemeyeceğini, tövbeli oldu Gül Hatun’a söyler. Burada göze çarpan şey Hatun’un beşeri aşkı Zembîlfiroş’un ise ilahi aşkıdır. Her ikisi de bu konuda ısrarcıdır. Zembîlfiroş yaratandan korkar ve günah işlemek istemez, Hatun ise sevdasından vazgeçmez. Zembîlfiroş nefis sahibi bir adam ve aynı zamanda dünya malını reddetmiş bir derviştir. Tövbe etmiştir ve Gül Hatun’un çabalarına rağmen inançlarından vazgeçmek istememektedir. Gül Hatun’un güzelliğine, şehvetine ve aşkına rağmen dik duruşunu bozmamaktadır.
Xatûn :
Zembîlfiroş lawikê nenas î Zembîlfiroş sen tanınan biri değilsin
Tena derpî û kiras î Yalnızca don ve gömleklisin
Tu ji destem nabî xelas î Elimden kurtulamazsın
178 Dengbêjlik Kültürü ve Dengbêjler
(Uluslararası Sempozyum Bildirileri) Zembîlfiroş:
Xatûna gerden bi morî Gerdanı boncuklu hanım
Qet nabe bi kotek û zorî Kötek ve zorla olmaz
Tirsa min ji wî Reb ê jorê O yukarıdaki Allahtır korkum
Xatûnê ez tobedar im Hanım ben tövbeliyim
…”
Gül Hatun Zembîlfiroş’un tanınan biri olmadığını, yoksul olduğunu sık sık vurgulamaktadır. Gül Hatun zengin bir kadındır ve klamda sık sık Zembîlfiroş’un yoksulluğunu dile getirir. Gül Hatun Zembîlfiroş’a maddi bakımdan baskı oluşturmaya çalışmaktadır. Ayrıca Mir’in eşi olmasından kaynaklı isteklerinin yerine gelebileceğini düşünmekte fakat Zembîlfiroş her şeyi elinin tersiyle itmektedir. Bu klamda Gül Hatun’un elimden kurtulamazsın demesine rağmen Zembîlfiroş’un bu işlerin zorla olamayacağını belirtmesi, kadın ve erkeğin duygusal mücadelesini de ifade etmektedir. Aşık olduğu adamla birlikte olmayı isteyen evli bir kadın, eşine ve çocuklarına sadık erkek… Bu durum toplumsal yaşam içerisinde olabilecek bir durumdur fakat aynı zamanda gizlenmesi gereken bir durumdur. Çünkü özellikle kadınlara yüklenen görevler, kadınların ne yaptıklarını bilmeleri gerektiği, toplumdaki imajlarını ve prestijlerini kirletecek herhangi bir eylemin yapılmaması gerektiği belirtilmekte fakat klamda bu durum tersine işlenmektedir. Kadının da erkek kadar eşit olduğu, duygularının olduğu ve bunun normal bir olgu olduğu sonucuna varılabilir. Böylece toplumsal kalıplar klamda yapı bozumuna uğratılmaktadır.
Sonuç
Kürt kültüründe sözlü kültürün yeri büyüktür. Kürt dilinin uzun süredir yasaklı olması, Kürtçe eğitim veren kurumların olmayışı vb. gibi nedenler ve Kürtlerin yaşadığı coğrafyanın vermiş olduğu sosyo-politik, sosyo-psikolojik ve sosyo-ekonomik sebeplerden ötürü Kürt kültüründe sözlü kültür gelişmiştir. Dengbêjlik de sözlü kültürün önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Dengbêjler, Kürt toplumun kültür aktarıcısıdırlar. Dengbêjler kolektif belleğin aktarımını sağlayan sesi meslek edinmiş kişilerdir. Dengbêjliğin en önemli özelliği, birey ve toplum arasındaki çatışmayı dile getirmesi, söze dönüştürmesidir. Dengbêjler içinde yaşadıkları toplumla ilgili birçok şeyi ortaya döken kişilerdir, kısacası içinde
179
Kürtlerde Önemli Bir Kültürel Bellek Aktarımı Olan Dengbêjlikte Aşk ve Erotizm Üzerine Bir İnceleme
Serap Aksoy, Sedat Benek yaşadıkları toplumun aynasıdır. Kürt halkının ortak sesi olan dengbêjlerin, klamları aracılığı ile kolektif ve dinamik grup bilincinin tezahürlerini icra ettikleri sanatlarıyla daha iyi duyurabildikleri görülmektedir. Bu yüzden birçok konu hakkında söylenen klamlar mevcuttur. Dolayısıyla insanların en temel ihtiyaçlarından biri olan cinsellik de klamlar arasında açık veya örtük bir şekilde yer almaktadır. Toplum içinde konuşulması çekinilen duygular toplum tarafından önem verilen kültür aktarıcıları aracılığıyla ifade edilir.
Müzikte erotizm bazen imalarla örtük bir şekilde verilirken, bazen de söylenmek istenen her ne ise dolaysız bir şekilde ifade edilir. Dengbêjlerin söylediği klamlarda da bu doğrultuda bazı erotik söylemlerle karşılaşılmıştır. Dengbêjlikte aşk ve erotizm adlı çalışma, aynı zamanda dengbêjlikte söylenen klamların içeriğiyle ilgili yorumsal bir sorgulama girişiminde bulunuyor. Bu çalışma, günlük hayatta bastırılmış görünen aşk ve arzunun klamlarda nasıl dışa vurulduğunu algılamak açısından önemlidir. Geleneksel toplumlarda aşk meselesi çoğu kez gizlilikle ele alınır. Özellikle kırsal yapının ağırlıklı olduğu alanlarda bu durum daha belirgindir. Erotik sohbetler genellikle sınırlıdır. Ancak insanlar en nihayetinde duyguları sosyal varlıklardır ve cinsellik de her canlıda bulunan bir içgüdüdür. Toplumsal ve dinsel normlar tarafından gizlenmesi istenen bu durum kendini açığa çıkartacak meşru bir zemine ihtiyaç duymaktadır. Bu durumda sanat devreye girer. Bilindiği gibi erotizm çeşitli sanat dallarında belirgin bir şekilde kendini gösterebilir. Kürtlerde de sözlü kültür gelişmiş olduğundan ve dengbêjler de toplumun ortak sesi olduğundan klamlarında erotizmi kullanmalarına şaşırmamak gerekir. Bu durum aynı zamanda dengbêjlerin kendilerini, başkalarını ve toplum algısını deşifre etme girişimidir. Yukarıda incelenen klamlardaki erotizm, aşk ve kadın bedeni tanımlamaları günlük yaşamda konuşulamayan çeşitli temalardır. Klamlarda göze çarpan bu öğeler, toplumsal normların ve değer yargılarının müzik aracılığıyla nasıl ters yüz edildiği hakkında daha titiz bir araştırma yapılması gerektiğini göstermektedir.
Dengbêjlikte erotizm, cinsel arzuları ve duyguları ifade etmek için şiirsel bir dille işlenmektedir. Evlilik zamanına kadar saklı tutulmaya çalışılan cinsel sınırlar ve duygular herhangi bir kısıtlama olmaksızın hem erkekler hem de kadınlar tarafından klamlarda açığa çıkarılmaktadır. Günlük yaşamda sosyal yaptırımları olan cinsellik, klamlarda herhangi bir sosyal yaptırım olmaksızın rahatlıkla dile getirilebilir. Bu açıdan
180 Dengbêjlik Kültürü ve Dengbêjler
(Uluslararası Sempozyum Bildirileri)
dengbêjlik aynı zamanda bu tür konuların dillendirildiği meşru bir alanı da içermektedir.
Kaynakça
Assman, J., 1997, Kültürel Bellek Eski Yüksek Kültürde Yazı, Hatırlama ve Politik Kimlik, Ayrıntı Yayınları, İstanbul.
Bataille, G., 1986, Erotism Death& Sensuality, City Lights Books, San Francisco.
Bayraktar, G., 2017, Bireysel ve Kolektif Bellek Aralığında Sanatta Kimlik Okumaları, Hacettepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Resim Anasanat Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Çalışması), Ankara. Cebe, R., 2012 “Dengbêjlik ve Melizma Tekniği”, Batman University
International Participated Science and Culture Symposium, 18-20 April 2012 Batman, Turkey.
Cömert, M., 2010, Araştırma ve Uygulama Sürecinde Heykelde Erotizm, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Heykel Anasanat Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Çalışması), Ankara.
Deveci Bozkuş, Y., 2011 “Kürt Toplumunda Kadın Dengbêjler” Kültürlerarası İletişim Bağlamında İnsana Dair Duygular ve Ritüeller (Ed.Mora, N.,) içinde, Nobel Akademik Yayıncılık, Ankara, 99-132. Doğu, T., Varkal Deligöz, M., 2017 “Hafıza Kutusu: Bir Kentsel Kolektif
Bellek Deneyi (mi)”, Megaron, Sayı: 12, s.545-552
Gençel, H., 2006, “Türk Edebiyatında Erotizm Teması Üzerine”, Hayal, Sayı: 19, s.2-7
Halbwachs, M., 2018, Kolektif Bellek, Pinhan Yayıncılık, İstanbul.
Karacan, H., Nayman, R., 2014 “Dengbêj Salihê Qubînî ile Kerapetê Xaço’nun Şarkılarında Aşiret Kavgaları: “Filîtê Quto ile Elî Etmanki Kavgası”
Kaynak: https://www.researchgate.net/publication/283569896_ DENGBEJ_SALIHE_QUBINI_ILE_KARAPETE_XACO’NUN_SARKILARINDA_ ASIRET_KAVGALARI_FILITE_QUTOILE_ELI_ETMANKI_KAVGASI_Tribal_ Conflicts_in_The_Song_Of_Dengbej_Singer_Salihe_Qubini_And_Karapete_ Xaco_The_Fight_Of Erişim: 08.04.2019
Murtezaoğlu, S., 2012 “Kültürel Belleğin Ritüel Yoluyla Kuruluşu”, Motif Halkbilimi Dergisi, Sayı: 2, s.344-350
181
Kürtlerde Önemli Bir Kültürel Bellek Aktarımı Olan Dengbêjlikte Aşk ve Erotizm Üzerine Bir İnceleme
Serap Aksoy, Sedat Benek da Metinlerarasılıkla Yeniden Kurulan Geçmiş: Buket Uzuner ve Su Romanı Örneği”, Türkbilig, Sayı: 30, s.129-136
Özağaçhanlı, Z., 2012 “Kürtlerde Sözlü Kültür ve Hikaye Anlatıcılığı: Dengbêjlik Geleneği”, Kimlik, Kültür ve Değişim Sürecinde Osmanlı’dan Günümüze Kürtler Uluslararası Sempozyumu 6-8 Eylül 2012 (Ed.Yıldız, C.,), s.788-807
Özgenç, N., 2002, Resim Sanatında Cinsellik ve Erotizm, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Resim Anasanat Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Çalışması), Eskişehir.
Özmeral, Ö., 2006, Cemal Süreya Şiirlerinde Kadın ve Erotizm, İstanbul Kültür Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilimdalı Yeni Türk Edebiyatı Bilim Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Çalışması), İstanbul.
Öztürk, S., 2014, Di Tradîsyona Dengbêjiya Kurdî de Şakiro (Jiyan û Berhem), Zanîngeha Mardîn Artukluyê Enstîtuya Zimanên Zindî yên li Tirkiyeyê Şaxa Makezanista Ziman û Çanda Kurdî (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Çalışması), Mardin.
Şeker, C., 2015 “Yahudilikte Evlilik ve Cinsellik Anlayısı/Ahlakı”, İLTED, Sayı: 44, s. 247-271
Taş, F., 2015, Dengbêjlik Geleneği ve Dönüşümler, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Halkbilim Anabilim Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Çalışması), Ankara.
Taylor, J., 2011, “Taking It in The Ear: On Musico-Sexual Synergies and The (queer) Possibility That Music is Sex” Journal of Media and Cultural Studies, Sayı: 10, s.1-13
Uygar, Y., 2009, Kültürel Bellek ve Dengbêjlik: Doğu Anadolu’daki “Dengbêjlik” Geleneğindeki Bellek Üretimi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı Genel Sosyoloji ve Metodoloji Programı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Çalışması), İstanbul.
Uzun, M., 2015, Dengbejlerim, İthaki Yayınları, İstanbul.
Yüzbaşı, R., 2012, Mezopotamya’da Dengbêjlik’ten Sinemaya Anlatı Sanatı “Miras”, Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Sinema Televizyon Ana Sanat Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans çalışması), İstanbul.
182 Dengbêjlik Kültürü ve Dengbêjler
(Uluslararası Sempozyum Bildirileri)
http://www.arsivakurd.org/images/arsiva_kurd/kovar/esmer/ esmer_06.pdf
https://www.youtube.com/watch?v=u_v23aVAr3M https://www.youtube.com/watch?v=zDRqQdOJZwc