Culture of Dengbejism in Armenian Culture
5. Ermenistan’da Dengbejlik Kültürü
Dengbejlik kültürü denice akla ilk gelen hususlardan biri de Erivan radyosudur. Ermenistan’ın başkenti Erivan’da günümüzde halen çalışmalarını sürdüren Erivan radyosu, Ortadoğu coğrafyasından çok sayıda dengbejin Sovyetler Birliği döneminde farklı nedenlerle gelip sesini duyurduğu bir kurum olmuştur. Başlangıçta Ermenistan’a göç eden Ermeni kökenli Kürt dengbejlerin eserlerinin yayınlandığı bu radyo bir süre sonra diğer coğrafyalarda yaşayan erkek ve kadın dengbejlerin de katılımıyla büyük bir organizasyona dönüşmüştür. Bu kapsamda Erivan radyosunun aslında hem dengbejlerin sesini büyük kitlelere ulaştırmasında hem de diğer coğrafyalardaki insanlara ulaşmasında kilit rol oynamıştır. Erivan radyosundan sesini duyuran isimler arasında “Şeroyê Biro, Karapêtê Xaço, Aram Tigran, Feyzoyê Rıza, Reşidê Baso, Egidê Cımo, Silêmanê Mecîd, Hemîdê Mecîd,Efoyê Esed ve Ayşe Şan, Meryem Xan vb. isimler ilk sırada yer almışlardır.15
Nitekim söz konusu dengbejlerin büyük bir kısmı Sovyet Ermenistan’ında yaşadığı ve orada eserlerini ortaya koymaya çalıştığı bilinmektedir. Özellikle Kürt ve Ermeni toplumunda bir döneme damgasını vurmuş dengbejlerin Erivan radyosu aracılığıyla seslerini topluma duyurdukları ve büyük bir dinleyici kitlesine sahip oldukları bilinmektedir. 16 Erivan
radyosunun dengbejlerini sesini dünyaya duyurması dışında eserlerinin ilk defa burada kayıt altına alınması nedeniyle de Kürt kültür-sanat ve tarihine katkı sunduğunu söylemek mümkündür.17
R. F. Reigle, Brief History of Kurdish Music Recordings in Turkey adlı eserinde Erivan radyosunda Kürtçe dengbej yayınlarının 1955 yılında yayın yapmaya başladığını kaydeder. Irak ve İran radyolarının Kürtçe programlarının da aynı dönemlerde yayın hayatına başladığını kaydeden 14 Deveci Bozkuş, 2011, a.g.m., s.123.
15 Barış Çiçek ve Berivan Bozkaya, “Dengbêjler ve Dengbêjliğin Tarihi Önemi”, mamoste111. blogspot.com.tr/2012/01/dengbêjler-ve-dengbêjligin-tarihi.html , 2012, (E.T.15.03.2019). 16 Deveci Bozkuş, 2011, a.g.m., s.103.
17 Barış Çiçek ve Berivan Bozkaya, “Dengbêjler ve Dengbêjliğin Tarihi Önemi”, mamoste111. blogspot.com.tr/2012/01/dengbêjler-ve-dengbêjligin-tarihi.html , 2012, (E.T.15.03.2019).
111
Ermeni Toplumunda Dengbéjlik Kültürü Yıldız Deveci Bozkuş Reigle, 1955 yılında Erivan radyosunun ise haftalık Kürtçe müzik yayınına başladığını kaydeder ve bu yayının Türkiye’de büyük bir etki yarattığını belirtir.18
Kilamên Yêrêvanê: Emê Gozê. 19
Erivan radyosunda özellikle 1950, 1960 ve 1970’li yılarda Ermeni kökenli olup Kürtçe kılamlar20 seslendiren çok sayıda Ermeninin olduğunu
kaydeden Ozan Aksoy ve Stephen Blum, Kilamen Yerevane adıyla bir eser yayınlamışlardır. Bu eserde özellikle Erivan’da yakından tanınan Qerapete Xaço ve Salihe Kevirbiri ‘nin Erivan radyosunda seslendirdikleri kılamları tek bir cdde toplamışlardır. Erivan radyosunun dönemin Bağdad radyosu gibi dengbejlik sanatı içerisinde ayrı bir yeri olduğunu kaydeden Aksoy 18 Reigle, R. F. (2014). A brief history of Kurdish music recordings in Turkey. Hellenic Journal of
Music, Education and Culture, 4(1).
19 Reigle, R. F. (2014). A brief history of Kurdish music recordings in Turkey. Hellenic Journal of Music, Education and Culture, 4(1).
112 Dengbêjlik Kültürü ve Dengbêjler
(Uluslararası Sempozyum Bildirileri)
ve Blum, bu yayınlar sırasında dengbejlerin geleneksel enstrümanlar eşliğinde tamamen Kürtçe kılamlar seslendirdiklerine işaret ederler. Aksoy ve Blum Erivan radyosunun bir yönüyle Bağdat ve İran’daki radyo yayınlarından farklı özelliklere sahip olduğunu kaydeder. Bu farklıklar arasında ilk sırada dil konusunda olduğunu, İran ve Bağdat radyolarında yapılan yayınların büyük oranda Arapça ve Farsça dillerinden ve müziklerinden etkilendiğini ve batılı enstrümanlar kullanıldığına işaret ederler. Bir diğer farkın ise Erivan radyosunda kadın dengbejlerin de eserlerini seslendirme imkanına sahip olmalarıdır. Ancak İran ve Bağdat radyolarında böyle bir durumun söz konusu olmadığı kaydedilir. Bu konuda Erivan radyosunda sesini duyurmuş kadın dengbejler arasında Gulizara Etar ve Zadina Şakir’in ilk sırada geldiğin kaydeden Aksoy ve Blum, söz konusu kadın dengbelerin hem kendi coğrafyalarında hem de bölgedeki diğer toplumlarda oldukça yakından takip edildiğini kaydederler.21
Erivan radyosu hem Kürt hem de Ermeni dengbejler için seslerini duyurma noktasında önemli bir merkez olma özelliği taşımıştır. Konuyla ilgili Prof. Dr. Celile Celil’e yapılan bir röportajda Erivan radyosunda görev almış önde gelen dengbejlerin isimlerine şöyle yer verilmiştir:
“ ... Casime Celil, Nura Egit Polatova, Ordixane Celil, Xelil Muradov, Miraze Evdo, Hamoye Rizgo, Mikayele Resid, Şikoye Hesen, Emerike Serdar, Wezire Eso, Ferike Usiv, Seuaza Evdo, Ezniva Resid, Egite Cimo, Ahmede Goge, Sima Semend, Nura Ceweri, Titali Efo, Cemila Celil, Bariye Mehmud, Kereme Seyad, Hesene Mehmud, Culizera Casim, Lusika Huseyfn, İşxane Eslan, Cemale Usiv...”22
Celile Celil Nubihar dergisinde Erivan radyosuyla ilgili verdiği bir demeçte Sovyetler döneminde Erivan radyosunda ve özellikle Erivan’da dengbejlerin sayılarının ve dengbejlik kültürünün Türkiye’dekine oranla çok ileri bir seviyede olduğuna işaret eder. Özellikle Sovyet dönemindeki Ermenistan yönetiminin dengbejlere sağladığı desteğini bu durumun 21 Aksoy, O., & Blum, S. (2008). Kilamên Yêrêvanê [Tunes from Yerevan]: Way Dil [O Heart!]: Şeroyê Biro & Şebabê Egîd. 2000. KOM Müzik CD 058. Produced by Begali Kurnaz. 2 pp. of notes in Kurmanji Kurdish by Cemîla Celîl, Keremê Seyad, Wezîrê Eşo, and Rojen Barnas. 5 pp. of lyrics. 1 compact disc, 17 tracks (60: 00).-Kilamên Yêrêvanê: Kew Hêlûn [Partridge’s Nest]. 2000. KOM Müzik CD 060. Produced by Begali Kurnaz. 2 pp. of notes in Kurmanji Kurdish by Cemîla Celîl, Keremê Seyad, and Wezîrê Eşo. 5 pp. of lyrics. 1 compact disc, 17 .... Yearbook for Traditional Music, 40, 194-195.
113
Ermeni Toplumunda Dengbéjlik Kültürü Yıldız Deveci Bozkuş ortaya çıkmasında etkili olduğuna işaret eden, Celil, Kürtce radyonun yayın hayatına başlamasının ardından bircok Ermeni vatandaşının da Kürtçe müzikleri dinlemeye başladığına işaret eder.23
Sovyetler döneminde Erivan radyosunda dengbejler tarafında Kürtçe olarak yapılan yayınların bu yönüyle sadece Kürt toplumu değil Ermeniler tarafından da ilgiyle yakından takip edildiğini söylemek mümkündür. Bu konuda Eskere Boyik “Radyoya Yerevane u Pesdacuyina Sitranbejya Kurdi” adlı makalesinde en az Kürtler kadar Ermenilerinde sabırsızlıkla Erivan radyosunun Kürtce yayının beklediklerini ifade etmiştir. 24
Karapetê Xaço (Karapet Khachatrian - Xaçaturyan)
Karapet Khachatrian olarak da bilinen Karapete Xaço Ermeni kökenli bir Kürt dengbejdir. Xaço resmi kayıtlara göre 3 Eylül 1900 yılında, dönemin Diyarbekir Vilayetine bağlı Garzan bölgesinde, günümüzde ise Batman merkeze bağlı Bileyder’ (Binatlı)de köyünde Ermeni bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Karacan ve Nayman Xaço’nun resmi olmayan kayıtlara göre 1908 doğumlu olduğunu ve Kamışlı (Qamişlo), Hesekê ve Beyrut’ta uzun yıllar yaşadığını, daha sonra bir dönem Fransız ordusunda da lejyoner olarak görev yaptığını kaydetmiştir. Xaço, 1946 yılında Ermenistan’a gitmiş ve hayatını Erivan’ın Solxoza Çaran (Dördüncü Solhoz) köyünde devam erttirmiştir.25
Xaço’nun dengbejlik noktasındaki çalışmalarının Kürtlerin kültürel ve tarihi geçmişi açısından son derece önemli bilgiler içerdiğini kaydeden Çiftçi’ye göre Xaço tartışmasız dengbejlik sanatının en büyük ustası olarak kabul edilmektedir.26 Erivan’da yayın yapan Êrivan Radyosu
açılmasının ardından radyoya davet edilen ilk dengbejlerden biri olan Xaço, söz konusu dönemde, Bişêriyo, Evdalê Zeynê, Endîwere Paytexte, Edûlê, Zembîlfiroş, Genc Xelîl, Salih û Nûrê, Filîtê Quto, Mîrzikê Zaza, De Xalo vb. dönemin önde gelen çok sayıdaki dengbejleriyle birlikte uzun yıllar Erivan radyosunda Kürtçe eserler seslendirmiştir.27
23 Deveci Bozkuş, 2011, a.g.m., s.111.
24 Boyik, “Radyoya Yerevane 11 Peşdaçuyina Sitranbejya Kurdi”, Avesta, 7 Haziran 2011, http:// www.avestakurd.net/arshiv/avesta68 / eskere%20boyik.htm
25 KARACAN, H., & NAYMAN, R. Dengbêj Salihê Qubînî İle Karapetê Xaço’nun Şarkılarında Aşiret Kavgaları:“Fılîtê Qutoile Elî Etmanki Kavgası”.
26 Çiftçi, T. (2015). DiÇarçoveya Çanda Devkî de Di Nav Civaka Kurdan de Dengbêj û Saziya Dengbêjiyê. İnternational Journal Of Kurdish Studies, (1/116).
114 Dengbêjlik Kültürü ve Dengbêjler
(Uluslararası Sempozyum Bildirileri)
Toplumsal bir çok olay gibi özellikle toplum üzerinde büyük etkileri olan konuları da dile getiren dengbejler, 1915 Ermeni Olaylarını konu edinen kılamları da dile getirmişlerdir. Bu konuda Ermeni ve Kürt toplumlarının uzun yılar bir arada yaşamış olmalarının yanı sıra 1915 Olaylarına kadar iki toplum arasında belirgin ciddi bir husumetin olmayışı, toplumsal hoşgörü ortamı ve İmparatorluk sınırları dahilinde farklı etnik grupların birbiriyle olan iyi ilişkilerinin de önemli bir etkisi olduğu söylenebilir. Ancak 1915 Olaylar nedeniyle hayatını kaybeden insanlara yönelik dengbejlerin dile getirdiği kılamlarda yer alan hikayelerde ağırlıklı olarak yaşanan toplumsal acı ve üzüntülerin de dile getiriliyor olması nedeniyle bu konunun da dengbejler tarafında dile getirildiği görülmektedir.28
Halk ozanları olarak da kabul edilen dengbejlerin oldukça iyi bir tarihsel hafıza ve kültürel altyapıya sahip kişilerin olduğunu söylemek mümkündür. Kürt toplumunda olduğu gibi Ermeni toplumunda da erkek dengbejlerin daha ön planda olduğu yada daha fazla bilindiğini söylemek mümkündür. Bu noktada özellikle Karapetê Xaço’nun hem Ermeni hem de Kürt toplumunda yakından tanındığını söylemek mümkündür. Her ne kadar dengbejlik sanatında erkek figürler ön planda olsa da çok kadın dengbej de bu alanda adından söz ettirmiştir. Bu kadınlar arasında döneme damgasını vuran isimler arasında Meryem Xan, Gulizera Etar, Susika Simo, Şibliya Çaçan, Werda Semo, Fatma isa, Asa Evdile, Xana Zaze, Naza Kokil, Zadina Sekir ve Eyse San ilk sıralarda yer almaktadırlar.29
Susika Simo (1925-1977)
Ermenistan’da öne çıkan bir diğer kadın dengbej de Susika Simo’dur. 1910 yılında Elegez-Mirekeda’da dünyaya gelen Simo bir süre sonra Ermenistan’ın Gümrü şehrine taşınmıştır. Soğuk Savaş döneminde Gümrü’de hem dengbejlik sanatıyla hem de tiyatroyla ilgilenen Yezidi kökenli Simo da Erivan’daki diğer dengbejler gibi sesini Erivan radyosu aracığıyla topluma duyurabilmiş bir kadın dengbejdir. Simo’nun hayatı ve eserlerinden bahseden kaynaklar arasında kendisinin bir dönem Erivan radyosunda tercümanlık yapan Wezire Eşo kadın dengbej Simo için “Kürt sanatını dillendiren kadın” ifadelerini kullanmıştır. Simo Erivan radyosunun Kürtçe yayınlar bölümünde profesyonel olarak çalışan
Kavgaları:“Fılîtê Qutoile Elî Etmanki Kavgası”. 28 Taş, 2015, s.57.
115
Ermeni Toplumunda Dengbéjlik Kültürü Yıldız Deveci Bozkuş tek Kurt kadınıdır ve de Ermenistan’da Kürt kültürü ve Kürt müziğinin tanıtımına ciddi katkı sağlamıştır.30
Şeroye Biro
Ermenistan’da öne çıkmış bir diğer dengbej de Şeroye Biro’dur. 1915 yılında Serhad bölgesinden Kafkasya’ya göç eden bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Biro, başkent Erivan ve Tiflis’te yaşamış, aynı zamanda davuluyla da nam salmış bir dengbejdir. Erivan Radyosu’nda farklı ülkelerden gelen dengbejlerle birlikte sanatını icra etmiştir. Şeroye Biro’nun kendinden sonraki kuşaklara üzerinde de etkisi olduğunu kaydeden Özağaçhanlı, Biro’nun öne çıkmış Hemide Medd ve Feyzoye Riza adlı iki ünlü iki dengbejin de amcası olduğunu kaydetmiştir. Tiflis’in bir köyünde çalışarak hayatını devam ettiren Biro, burada 80 yaşında hayatını kaybetmiştir.31
Zadineya Şekir
Zadineya Şekir’iın doğuştan bir dengbej olduğunu ifade eden Eskere Boyik, Zadine’nin gerek stranlarıyla ve sesiyle gerekse de düğünlerdeki performansıyla tam bir dengbej olarak doğduğuna işaret eder. Susika Sirno gibi Yezidi bir Kurt kadın dengbeji olan Şekir de Erivan radyosuyla sesini duyurmuştur. Bir dönem sahne sanatçılığı da yapan Şekir de hemcinsleri gibi hayatı boyunca ciddi sorunlar yaşamıştır. Diğer dengbejler sanatları dolayısıyla toplumda ötekileştirilirken, Şekir hem dengbejlik hme de Ermeni bir eş seçmiş olması nedeniyIe toplum tarafından ciddi eleştirilere maruz kalmıştır. Uzun süren baskılara dayanamayan Şekir bir süre sonra eşinden ayrılmak zorunda kalmıştır. Daha sonra Sovyetler Birligi döneminde Egide Cimo’yla birlikte bir orkestra kurmuştur.32
Fatma İsa (1934-2010)
Erivan radyosunda sesini topluma duyuran bir diğer kadın da dengbej Fatma İsa olmuştur. 1934 yılında Erivan’a bağlı Arazdage köyünde dünyaya gelmiştir. Sovyetlerin Birliği’nin dağılmasını ardından Ermenistan yönetimi tarafından Krasnodar’a sürgün edilen Fatma İsa’nın 30 Deveci Bozkuş, 2011, a.g.m., s.114.
31 Zelal Özağaçhanlı, “Kürtlerde Sözlü Kültür ve Hikaye Anlatıcılığı: Dengbejlik Geleneği”, Kimlik,
Kültür ve Değişim Sürecinde Osmanlı’dan Günümüze Kürtler, Uluslararası Sempozyumu, 6-8 Eylül
2012, Bingöl, s.802-803.
116 Dengbêjlik Kültürü ve Dengbêjler
(Uluslararası Sempozyum Bildirileri)
ailesinin Krasnador’daki Kürt toplumu içinde saygın bir stütüye sahiptir. Fatma İsa diger kadın hemcinsleri gibi dengbejlik üzerine herhangi bir eğitim almamış olup doğutan müzik kulağıyla dengbejlik sanatını devam ettirmiştir. 33
Kubara Xudo (1935-1975)
Sovyet Ermenistan’ında sesini duyuran bir diger kadın dengbej de 1935 yılında Ermenistan’ın Elegez bölgesinde dünyaya gelen Kubara Xudo’dur. Axbaran’e köyünde dünyaya gelen Kubara Xudo’nun diğer kadın dengbejlerden farklı olarak Erivanda, Ermeni Dili ve Edebiyatı eğitimi aldığı görülmektedir. 34
Nura Cewari (1941- ... )
Ermenistan’in baskenti Erivan’da 1941 yılında dünyaya gelen Nura Cewari Kafkasya’daki Kurt kadin dengbejler arasında ayrı bir yere sahiptir. Kendisiyle yapılan bir röportajda hayat hikayesini ve dengbejlige olan ilgisinin nasıl oluştuğunu ifade ederken, dengbej bir ailede dünyaya geldiğine dikkat çeker. Evlerine gelen misafirleri için kılam söylemeyi çok sevdiğini dile getiren Cewari ilerleyen zamanlarda eserlerinde zaman zaman kılamlara da yer verdiğini ifade etmiştir. Yaz tatillerinde ailece gittikleri Elegez dağlarında ilk defa davul ve zurna seslerini duyduğunu kaydeden Cewari, hem yükseköğrenim eğitimi hem de müzik eğitimi alan bir kadın dengbejdir. 35
Cewari’nin diğer Kürt kadın dengbejlerden farklı olarak Cemila Celil’le birlikte konservatuar eğitimi almış olmaları bu konuda çalışmalarını da olumlu yönde etkilemiştir. Özellikle Ermenistan’daki Ermeniler arasında yaygın olarak bilinen anonim parçaları derleyerek bunları notalandırmışlardır. Bu onktada Ermenistan’da özellikle dengbejligin bir sanat olarak bilim dalına dönüşmesinde Cewari’nin çalışmalarının ayrı bir yer olduğunu söylemek mümkündür. Cewari sadece dengbejlik yaparak degil aym zamanda stran ve kılamların toplanması, derlenmesi ve bunların konularına ayrılması hususunda da ciddi çalışmalar yapmıştır. 36
Cewari’nin konservatuar eğitimi sırasında müzik alanında önde gelen 33 Deveci Bozkuş, 2011, a.g.m., s.117-118.
34 Deveci Bozkuş, 2011, a.g.m., s.122-123. 35 Deveci Bozkuş, 2011, a.g.m., s.123-124. 36 Deveci Bozkuş, 2011, a.g.m., s.124.
117
Ermeni Toplumunda Dengbéjlik Kültürü Yıldız Deveci Bozkuş Ermeni akademisyenlerden de eğitim aldığını kaydeden araştırmacılara göre Erivan radyosunun Cewari üzerindeki etikleri şöyle ifade edilmiştir;
“...Nûra Cewarî, konservatuarda Prof. Robert Atayan, Prof. Gayane Çebotaryan ve Georgi Budagyan gibi işlerinin ehli hocalardan ders alırken, 1964’te halay şarkılarından oluşan ikinci kitabını yayınlattı. 1966’da konservatuarı ‘Kürt Halk Şarkıları’ teziyle başarıyla bitirdi. Ama daha öncesinde, 1964 ve 1965’te, ‘Komitas ve Kürt Müziği’ adlı bilimsel makalesinden û Kürt müziği üstüne yayınlanmış iki kitabından dolayı, konservatuardan iki ödül aldı. Bu arada da, 20. yüzyılda oradaki Kürtlerden hemen hemen herkesin yolunun düştüğü Erivan Kürt Radyosu’nda, 1965-1967 yıllarında, Müzik Bölümü’nün başkanlığını yaptı. Bu radyo yılları sayesinde Kürt müziğini ve onun yaratıcılarını daha yakından inceleme ve anlama fırsatına kavuştu. Buradaki tecrübesi, doktorasında ve sonraki çalışmalarından çok işine yaradı. Ayrıca, konservatuar yıllarında Kürt folklorundan devşirdiği ve piyano için yeniden yazıp yorumladığı birkaç eseri, hala radyo arşivindedir ve hala arasıra yayınlanmaktadır. Gene, 1966-1967’de, T. Çuhacıyan Müzik Okulu’nda müzik teorisi dersleri verdi...”37
Cewari dönemin önemli dengbejleriyle bir arada çalışmış olmasının büyük bir şans olduğunu kaydeden araştırmacılara göre, Erivan radyosu yıllarında Xelîl Mûradov ve Casimê Celîl, Aramê Dîkran, Serhat-Bayîzd, Seyadê Şamê, Sûsika Simo, Garapêtê Xaço ve Mihemedê Mûsa gibi döneme damgasını vurmuş Kürt-Ermeni dengbejlerle de çalışma imkanı elde etmiştir.38
Sovyetler Birliği döneminde devletin sınırlarının çok güçlü bir biçimde korunduğunu, Ermenistan’da Kürt toplumunun dini, kültürel ve etnik yapıları üzerinde ciddi bir izolasyonun olduğunu da vurgulamıştır. Bu açıdan Kafkasya’da Kürt müziğinin de nasıl geldiyse aynı şekilde korunduğunu ve bugüne ulaştığını aynı zamanda kürt toplumunun da Kafkasya’da kendi kültürel kimliklerini korudukları ve komşu kültürlerle
37 Kawa Nemir, “Notaya çekilen bir ömür Nûra Cewarî”, http://kawanemir.blogspot.com/2011/01/ notaya-cekilen-bir-omur-nura-cewari.html (E.T.15.03.2019).
38 Kawa Nemir, “Notaya çekilen bir ömür Nûra Cewarî”, http://kawanemir.blogspot.com/2011/01/ notaya-cekilen-bir-omur-nura-cewari.html (E.T.15.03.2019).
118 Dengbêjlik Kültürü ve Dengbêjler
(Uluslararası Sempozyum Bildirileri) karışmadıklarını ifade etmiştir.39
Cemila Celil
Sovyet coğrafyasında öne çıkan bir diğer dengbejde Cemila CeIil’dir. Ermenistan’da konservatuar okuduktan sonra Kürt müziğiyle ilgilenmeye başlayan Celil, özellikle folklorik müzik üzerine yoğunlaşmış bir dengbejdir. Halkın arasından topladığı anonim eserleri bir araya getiren Celil, bu eserleri daha sonra notalandırarak büyük kitlelere ulaştırmaya çalışmıştır. 40
Aslika Qadir (1945- ... )
1945 yılında Ermenistan Eleges’de dünyaya gelmiştir. Ailesinin Erivan’a taşınmasının ardından ilköğrenimini Erivan’da tamamlamış, ve daha sonra Erivan Devlet Üniversitesi Dolgu Bilimleri Fakültesinde eğitim görmüştür. Ermenistan’ın ilk devlet başkanı olan Levon Ter-Petrosyan ile aynı dönemde eğitim alan Qadir, Fars Dili ve Edebiyati eğitimi almıştır. İleri düzeyde Ermenice bilen Aslika Qadir, Erivan’da 22 yıl boyunca Ermeni Dili ve Edebiyatı dersleri vermiştir. Sovyetler Birliği’nin dağılasının ardında Erivan yönetiminin ülkedeki Kürtlere yönelik politikaları nedeniyle Ermenistan’dan ayrılan Aslika Qadir Avrupa’ya gitmiştir.41
Sonuç
Sonuç olarak dengbejlik kültürü ve sanatı kapsamında Türkiye’nin yanı sıra İran, Ermenistan, Irak, Rusya, Gürcistan ve Suriye’nin önemli bir yeri olduğunu söylemek mümkündür.42 Kafkasya genelinde Gürcistan
veya Ermenistan’daki kadın erkek dengbejlerin ağırlıklı olarak Yezidi Kürtlerden oluştuğunu söylemek mümkündür. Bu noktada Türkiye’den veya başka coğrafyalardan Eremnistan’a göç eden dengbejler arasında Kürtve Ermeni kökenli dengbejlerin de büyük bir çoğunluğu oluşturduğu gözlenmektedir. Bunun yanı sıra Erivan radyosundaki çalışamaların hem dengbejlik sanatının günümüze kadar ulaşmasında hem de sesini daha büyük kitlelere duyurmak isteyen dengbejler açısından da önemli bir kurum olmuştur.
39 Deveci Bozkuş, 2011, a.g.m., s.125. 40 Deveci Bozkuş, 2011, a.g.m., s.125. 41 Deveci Bozkuş, 2011, a.g.m., s.125-126. 42 Deveci Bozkuş, 2011, a.g.m., s.104.
119
Ermeni Toplumunda Dengbéjlik Kültürü Yıldız Deveci Bozkuş Dengbejlik sanatının sözlü icra edilen bir sanat olması nedeniyle bu konudaki çalışmaların oldukça sınırlı olduğunu söylemek mümkündür. Gene itibariyle günümüzde tarihsel süreçte Kürt ve Ermeni toplumuna diar önemli toplumsal gelişemelrin dengbejler aracılığıyla günümüze kadar aktarıldığını söylemek mümkündür. Bu konularla ilgili olarak gerek Türkiye’de gerekse uluslararası literatürde dengbejlik kültür ve saantı üzerine daha fazla araştırma ve çalışmaların yapılmasının teşvik edilmesi gerekmektedir.
Dengbejlik kültürü ve sanatı tarihsel özellikleri göz önünde bulundurulduğunda bu coğrafyada ortaya çıkmış ve bu toprakların insanları tarafından günümüze kadar ulaştırılmış sözlü bir gelenektir. Bu kapsamda gerek Türkiye ve Ermenistan’da gerekse de Irak ve İran’da bu konuda dengbejlerin sanatlarını icra etmiş olmaları bu durumun en önemli göstergelerindendir.
Sovyetler Birliği döneminde Erivan radyosunda yapılan yayınların dengbejlik kültürü açısından son derece önemli bir yeri olduğunu söylemek mümkündür. Bu noktada gerek Kürt ve Ermeni dengbejlerin seslerini kitlelere ulaştırmasında gerekse de dengbejlik sanatının devamlılığını sağlanmasında kilit bir rol oynamıştır. Erivan radyosunun Kürt toplumu ve dengbejlik sanatına sundugu belki de en önemli katkı döneme dair seslerin be kılamların kayıt altına alınmasını sağlayarak günümüze ulaştırdığı arşiv kayıtları olmuştur. Nitekim günümüzde birçok dengbejin hayatı ve eserleriyle ilgili özellikle de kadın dengbejlerle ilgili neredeyse yok denecek kadar az bilgi ve beIge bulunurken, Erivan radyosunun onlann sesini kayıt altına almaş olması konuyla ilgili ciddi ve zengin bir arşivin günümüze ulaşmasında sağlamıştır. 43