RUS YILLIKLARI

İslâm öncesi dönemde Karadeniz’in kuzeyindeki bozkırlarda uzun süre gerek devlet kurarak, gerekse kavimler halinde yaşayarak varlıklarını güçlü bir şekilde hissettiren Hazar, Peçenek, Uz ve Kuman-Kıpçaklar için İlk Rus Yıllıkları bulunmaz hazinedirler.

IX. yüzyıldan XIII. yüzyılın ilk çeyreğine kadar yani Rusya’nın Moğollar tarafından istilasına kadar yaklaşık 4, 5 asırlık bir zaman dilimi içerisinde, özellikle de Kiev Rusya’sının kuruluşundan Moskova Çarlı-ğı’nın teşekkül aşamasına kadar olan bir dönemde Türk kavimlerinin oynadıkları rolleri ve onlara ait bilgileri veren İlk Rus yıllıkları, ana kaynak olarak değerlendirilmelerine ve bu devir Türk tarihi açısından önemli ol-malarına rağmen günümüze kadar ne yazık ki ilim âleminin bilgisine ve istifadesine sunulamamıştır.

Rus Kronikleri veya Rus vekayinameleri olarak da bilinen Rus yıllıkları, Rusların Hıristiyanlığı kabul etmelerinden sonra Bizans ile aralarında meydan gelen yakınlık sonucu onlardan aldıkları yıllık yazma âdeti neticesinde meydana gelmiştir.

Rus tarihini efsanevi bir şekilde anlatan Rus yıllıklarının ortaya çıkarılması “P.M.Stroyev” adlı bir araştırmacının gayretleri sonucu gerçekleşmiştir. Stroyev Rusya’nın farklı bölgelerindeki manastır kütüpha-nelerinde incelemelerde bulunmuş ve birçok eski nüshayı bir araya getirmeyi başarmıştır. Bu eserler 1841 yılında Rus İmparatorluk Arkeografya Cemiyeti tarafından “Rus Yıllıkları Külliyatı” adı altında çıkarılmaya başlanmış ve Rus İlimler Akademisi Tarih-Arkeografya Enstitüsü tarafından devam ettirilerek 39 cilt halinde

“Eski Rusça” olarak basılmıştır.

Yıllıkların en eski nüshaları korunamamış, ancak XIV. Yüzyılda yazılan çeşitli redaksiyonlar zamanı-mıza kadar gelmiştir.

Eski Rus yıllıklarından istifade ederek Rus yurdunun tarihini, IX. asrın ortalarından XVIII. asra kadar kesintisiz bir şekilde takip etmek mümkün olmaktadır. Ayrıca o bölgede devlet kuran ve Ruslarla bir şekilde münasebete geçen Bulgar, Hazar, Peçenek, Türk (Uz), Kuman, Karakalpak ve Tatarlara dair pek çok ve önemli bilgiler yıllıklar sayesinde bilinmektedir.

XIV. yüzyıldan sonra Rus ülkesinin çeşitli yerlerinde, büyük manastırlar nezdinde pek çok yıllık ya-zılmış, her bir yıllıkçı kendisinin bulunduğu bölgelerde meydana gelen hadiseleri kaydederek 31 adet “yerli yıllıklar”ı meydana getirmişlerdir.

Türk Tarihi hakkında bilgi veren yıllıklar ise şunlardır: Lavrentev, İpatyev, Troits, Gustin, Novgorad ve IV. Novgorad, Pskov, Simenov, Voskresen, Nikonov, Tver, Lvov ve Yermolin yıllıklarıdır. Bu yıllıklardan Nikonov Türkler hakkında en zengin ve geniş kayıtların bulunduğu yıllıktır.

Türk ilim âleminde bu yıllıklardan istifade eden ilim adamları Z.V. Togan ve Akdes Nimet Kurat’tır.

Son dönemlerde ise Mualla U.Yücel “İlk Rus Yıllıklarına Göre Türkler” adlı çalışmasıyla öne çıkmaktadır.

Özetle Türkler hakkında bilgi veren yıllıklardan bazıları şöyledir:

a- Povesti Vremennıh Let: Geçmiş Yılların Hikâyesi (Nestor Yıllığı) Kiev’de tertip edi-len Yıllık Dergileri’nin ortak ismidir. XII. Yüzyılın başına kadar olan hadiseler ile XIV-XV. Yüz-yıldaki Yıllık Dergileri’nin başlangıç kısımlarını ihtiva etmektedir. Bu yıllığın a- Nestor Nüshası b- Silvester Nüshası

c- 1118 tarihli nüsha olmak üzere üç nüshası bulunmaktadır. Bu yıllığın konularını şu şekilde sıralayabiliriz:

a-Tufandan sonra yeryüzünün Nuh’un oğulları arasında bölünmesi b- Babil kulesi yapılırken insanların Tanrı tarafından dağıtılmaları c- Slavların Tuna’ya yerleşmeleri ve buradan başka ülkelere gitmeleri d- Kiev Şehrinin kurulması

e- Doğu Slavlarının yerleşmeleri ve komşuları olan Fin kavimleri f-Hazarların Slavlar üzerindeki hakimiyetleri

g- Slavların bir kısmının Varegler’e bir kısmının da Hazarlar’a vergi vermeleri

h-Bizans’la Kiev arasında yapılan antlaşmalar ve Rusların Hıristiyanlığı kabul etmeleri.

b- İpatyev Yıllığı

Bu yıllık XIV veya XV. asırda Kostroma şehrindeki İpatyev manastırında yazıldığı için bu isimle ad-landırılmıştır. Bu nüshayı Pskov’da bulan N.M. Karamzin olmuştur. Yıllık da anlatılan konular iki bölüme ayrılabilir:

a-Geçmiş yılların hikayesi ile başlamakta ve 1198 yılına kadar gelmektedir.

b- Büyük Knez Rurik Rostislaviç ve Büyük Knez Roman Mstislaviç’in ölümlerinden sonra Gü-ney-Batı Rusya’da cereyan eden olaylar anlatılmaktadır.

c- Lavrentev Yıllığı

Rahip Lavrentev’in ismiyle anılan ve Rus yıllıklarının en eski ve en önemlisi olan bu yıllık; 1377 yılın-da Büyük Suzyılın-dal ve Nijegorod Knezi Dmitri Konstantinoviç’in emriyle ihtiyar bir yıllıkçıyılın-dan, rahip Lavrentev tarafından istinsah edilmiştir. Yıllık 1305 yılına kadar olan hadiseleri ihtiva etmektedir. Ancak yıllıkta bazı yıllara ait olaylar eksiktir. Yıllığın verdiği bilgiler dört ana başlıkta toplanabilir:

a- Geçmiş yılların hikayesi, başlangıçtan dini düşüncenin oluşmaya başladığı 1111 yılına kadar olan kısım

b- Suzdal Yıllığı 1111’den 1205’e kadar olan kısım

c- Suzdal Yıllığı’ndaki Rostov haberlerinin üstünlüğü ile 1206’dan 1239’a kadar devam eden kısım d- Suzdal Yıllığı’nın bundan sonra Ortak-Rus Yıllıkları ile birleşerek 1240’dan 1305 yılına kadar olan hadiselerin verildiği kısım.

d- Radzivilov Veya Kenigsberg Yıllığı

Bu yıllık XVII. yüzyılda hüküm süren Knez Radzivil’e aittir. 1671 yılında Knez Yanuşa Radzivil’in yıllığı, Kenigsberg Kütüphanesine verdiği bilinmektedir. Bu yıllık, içinde minyatür olan tek Rus yıllığıdır.

Radzivilov Yıllığı muhteva bakımından iki bölümden oluşmaktadır:

a- Başlangıçtan 1111 yılına kadar olan kısım ki rahip Silvester’in nüshasıyla bitmektedir b- 1111’den 1206 yılına kadar olan bölüm.

e- Troitski Yıllığı

Troits’deki Manastırda Karamzin tarafından bulunan bu yıllığın temelinde Geçmiş Yılların hikâyesi vardır. Troits Yıllığı’nda başlangıç hadiseleri ile 906-1176 yılına kadar olan hadiseler Lavrentev Yıllığı’ndan aktarılmış; 1177-1390 yılı hadiseleri Simennov, 1391-1408 yılı hadiseleri ise Rogoj, Simenov, Nikonov, 1480 yılı Moskova Dergisi, Voskresen ve Tver Yıllıkları’ndan alınmıştır. Son olarak Tver Dergisi notlarına göre Tver’de 1413 yılı civarında tamamlanmıştır. XV. Yüzyılda Moskova’da yazılan bu eser, 1409’da Timur’un kumandan-larından Edige’nin Moskova’ya yaptığı akını tasvir eden olaylarla sona ermektedir.

f- Nikonov Yıllığı

Yıllık ismini Rahip Nikon’a ait olan nüshadan almış olup, XVI. yüzyılın ikinci yarısında tanzim edil-miştir ve 1559 yılına kadar olan hadiseleri aralıksız olarak vermektedir. Türklerle ilgili en çok bilgi veren yıl-lıktır.

g- Moskova- Akademi Yıllığı

Muhafaza edildiği Moskova Devlet İlahiyat Akdemisi Kütüphanesi’nin ismi ile adlandırılmıştır. XV.

yüzyılın ikinci yarısında kaleme alınmıştır. 1419 yılına kadar olan hadiseleri ihtiva etmektedir.

h- Hlebnik Yıllığı

XVI. yuüzyılda Güney Rusya’da ve Güneybatı Galits’de bulunan eski orjinalinden ve İpatyev yıllığın-dan bilgiler ihtiva etmektedir. İpatyev yıllığı ile aynılık göstermektedir.

i- Gustin Yıllığı

Hlebnik, Kiev ve Polonya yıllıklarından alınan bilgileri ihtiva etmektedir.

j- Preyaslav (Suzdal) Yıllığı

Nüshası XIV. yüzyılda yazılmış olmasına karşın elimizdeki nüsha XVI. yüzyıla aittir. Başlangıç kısım-ları Nestor yıllığından alınmıştır ve 1213 yılına kadar olan hadiseleri ihtiva etmektedir.

k- Birinci Sofya Yıllığı

İki adet nüshası vardır. Yıllık, Rus Yıllıkları Külliyatı’nın V. ve VI. ciltlerinde 1851’de ve 1953’te neşre-dilmiştir. Eski nüshası 1418 yılındaki olaylar ile son bulurken yeni nüshalar 1456 ylına kara olan olaylar hak-kında bilgi vermektedirler. Temelde Novgorad Yıllığı’na benzemektedir.

l- İkinci Sofya Yıllığı

Rus Yıllıkları Külliyatı’nın VI. cildinde 1853’te neşredilmiştir. 1534’e kadar olan olayları ihtiva etmek-tedir.

m- Birinci Novgorad Yıllığının Sinodal Nüshası

XIV. yüzyılda yazılmıştır. Başlangıçtan yazıldığı yüzyıla kadar olan olayları vermektedir. 1888’de P. İ.

Savvaitov tarafından redaksiyonu yapılmış son baskısı çıkarılmıştır.

n- Birinci Novgorad Yıllığının İlk Nüshası

Komisyon, Akademi ve Tolstov nüshaları vardır. 1016’dan 1333’e kadar olan hadiseler Sinodal nüshası ile hemen hemen aynıdır. 1446 yılında son bulmaktadır.

o- İkinci Novgorad Yıllığı

Bilinen tek nüshası XVI.-XVII. yüzyılın başında yazılan ve A. Malinov’a ait olan nüshasıdır. 911 yılın-dan başlayarak 1576 yılına kadar devam etmektedir.

p- Üçüncü Novgorad Yıllığı

1673 yılı civarında bitirilmiştir ve genelde kiliselerde geçen hadiseleri anlatmaktadır.

q- Dördüncü Novgorad Yıllığı

Yıllığın Golits, Tolstov, Stroev, Sinodal ve Frolov olmak üzere beş nüshası bulunmaktadır. 1974 yılına kadar olan hadiseler başlangıç yıllığı ile aynıdır. 1119 yılına kadar olan hadşseler ise Nestor Yıllığı’ndan alın-mıştır. Metni ise I. Sofya yıllığının metni ile paralellik göstermektedir.

r- Beşinci Novgorad Yıllığı

Dördüncü yıllığa çok benzediği için bu şekilde adlandırılmıştır. Pogodin ve Akademi nüshaları vardır.

s- Ermitaj Yıllığı

Ermitaj Devlet Kütüphanesi’nde bulunduğu için bu adı almıştır. İhitva ettiği bilgiler I. Sofya ve Mosko-va yıllıklarına benzemektedir.

t- Vaskresen (Pazar) Yıllığı

Aslı Vaskresen Manstırı’nda rahip Nikonov tarafından yazılmıştır. Beş nüshası bulunmaktadır.

u- Tver Yıllığı

A. F. Bıçkov tarafından 1863’te yayınlanmıştır. XVI. Yüzyıla kadar olan bilgileri ihtiva etmek-tedir.

v- Rogoj Yıllığı

Bu yıllık N. P. Lihaçev tarafından Rogoj Manstırı’nda bulunduğu için bu isimle anılmaktadır. XV. Yüz-yılın sonuna kadar olan hadiseleri Tver Yıllığı ile yakınlık göstererek anlatmaktadır.

w- Pskov Yıllığı

İlk defa 1837 yılında üç nüshası ile birlikte neşredilmiştir. Daha sonra Rus Yıllıkları Külliyatında 1848 yılında sekiz nüshası ile birlikte yayınlanmıştır.

x- Avraam Yıllığı

Rahip Avraam tarafından yazıldığı için bu isimle anılır. Başlangıçtan XV: yüzyıla kadar olan hadiseleri vermektedir.

y- Rostov Yıllığı

Başlangıçtan 1480 yılına kadar olan hadiseleri verir. Bu tarihten sonraki hadiseler ise Vaskresen (Pazar ) ve IV. Novgorad yıllıklarından alınmıştır.

z- Lvov Yıllığı

N. A. Lvov tarafından neşredilmiştir. Beş bölümden oluşur fakat sadece ilk bölümü 1533 yılına kadar olan hadişeleri vermektedir.

aa- Simenov Yıllığı

Neşredenin ismi ile anılmaktadır. 1177 yılından başlamakta ve 1479 yılına kadar olan olayları vermek-tedir.

ab- Psikopos Pavla Yıllığı

Metni Avraam ve Rogoj yıllıklarına benzemektedir. Novgorad’da yazıldığı için Novgorad ile ilgili ha-berleri XVI. Yüzyıla kadar getirmektedir.

ac- Yermolin Yıllığı

XV. yüzyılda yazılmış olan yıllık olayları 1481 yılına kadar getirmektedir.

ad- Nikanorov Yıllığı

XVI. yüzyılda rahip Nikanorov tarafından yazılmıştır. 1423 ile 1472 yılları arasındaki olayları Rus Yıl-lıkları Külliyatında yayınlanmıştır.

Rus yıllıkları Türkler hakkında çok önemli bilgiler vermektedir. Ayrıca 858’de Bulgarların Rus Çarı ile anlaşma yaptıklarını, Peçeneklerin ilk defa 915 yılında Rus topraklarına geldiklerini, 902 yılında Çar Leon’un Bulgarlara karşı Macarları kiraladıklarını ve Bulgarları topraklarına kattıklarını Rus yıllıklarından öğreniyo-ruz.