DİVAN-Ü LÜGAT-İT TÜRK

Hicretin 466. yılında (1072-1073) yazılmış olan Divanü Lugat-it Türk, Türk dili, kültürü, medeniyeti ve sanatına ilişkin önemli bir bilgi kaynağıdır. Eser Türk milletinin yüceliğini göstermek ve Araplara Türk dilini öğretmek amacıyla kaleme alınmıştır. Türk kelimelerini Arap usullerine göre sıralayıp anlamlarının anlatıl-dığı bir eserdir. Eser Bağdat’taki Abbasi halifesi Muktedi Biemrillah’ın oğlu Ebu’l Kasım Abdullah’a takdim edilmiştir. Bir nevi Türkçe-Arapça sözlük mahiyetindedir. El yazması nüshası 638 sayfadır ve yaklaşık 9000 Türkçe kelimenin oldukça ayrıntılı Arapça açıklamasını içerir. Eser kendi içinde 8 bölümden meydana gel-miştir. Ayrıca Türklerin tarihine, coğrafi yayılımına, boylarına, lehçelerine ve yaşam tarzlarına ilişkin kısa bir önsöz ve metin içine serpiştirilmiş bilgiler mevcuttur.

Kaşgarlı Mahmud’un, eserinde geçen bir ifadeden hareketle, Kaşgar şehrinde doğduğu tespit edilmiş-tir. Babası Hüseyin ise Barsganlıdır. Eserini Irak’ta yazdığı ihtimaline binaen buraya Kaşgar’dan göç etmiş olmalıdır. Yine eserinin bir başka yerinde atalarının Türkistan Beylerinden olduğunu belirtmek mümkündür.

O devirlerde Irak bölgesi İslâm dünyasında önemli konuma sahip idi. Bu sebeple Irak, siyasal işlerle uğraş-mak, ilim yapmak isteyenlerin geldiği önemli bir merkez idi.

Yine bu dönemde İslâm dünyasının hemen her yerinde Türklerin önemli bir ağırlığı vardır. Bağdat’taki Arap makamları, halifenin sarayı Türklerin nüfuzuna girmiş idi. Ayrıca siyasi ve pek çok sosyal yapının da Türklerin idaresinde olduğu bilinmektedir. Böyle bir ortamda Türkleri tanımak, onlarla beraber olmak, onla-rın dilini öğrenmek insanlar arasında rağbet görmeye başlamıştır. Divan-ı Lügat-it Türk’ün yazılmasının bir ihtiyaçtan doğduğunu, Türkçe öğrenmek isteyenler için hazırlanmış bir eser olduğunu ifade edebiliriz.

Türkçe ve Arapça’yı çok iyi bilen Kaşgarlı Mahmud’un bu eseri sadece Türkçe öğrenmek isteyenler için değil, aynı zamanda Arapça öğrenmek isteyenler için de iyi bir kılavuz eserdir.

Kaşgarlı Mahmud eserini yazmaktaki yöntemi, beklentisi ve adını şu şekilde izah eder; “Kendim Türk-lerin en güzel konuşanlarından, asıl ve nesepçe en ileri bulunanlarından, en iyi kargı kullanan savaşçılarından olduğum halde, Türklerin hemen bütün illerini, obalarını, çöllerini karış karış gezip dolaştım. Türk’ün, Türk-men’in, Oğuz’un, Çiğil’in, Yağma’nın, Kırgız boylarının dillerini, kafiyelerini tamamen zihnime nakşettim, olabilecek en güzel şekilde sıraladım, düzene koydum. İşte bu kitabımı bu kadar uzun inceleme ve araştır-madan sonra en süslü tarzda en düzgün bir üslup üzerine yazdım. Dünyaca, adımı dünyanın sonuna kadar yâd ettirmek; ahirette ise, bitmez tükenmez azık olmak (sevap kazanmak) maksadıyla Cenab-ı Hak’tan inayet dileyerek meydana getirdiğim şu esere “Divan-ü Lugat-it Türk” (Türk Dilleri Kamusu) adını verdim.”

Eser yalnızca bir sözlük olmayıp Türkçe’nin XI. yüzyıldaki dil özelliklerini belirten, ses ve yapı bilgi-sine ışık tutan bir gramer kitabı; kişi, boy ve yer adları kaynağıdır. Türk tarihine, coğrafyasına, mitolojibilgi-sine, folklor ve edebiyatına dair zengin bilgiler ihtiva eden, aynı zamanda dönemin tıbbi ve tedavi usulleri hakkın-da bilgi veren ansiklopedik bir eser niteliği taşımaktadır.

Eser ayrıca Türk kelimesinin “kuvvet, kudret, güç” manasına geldiğini bize bildiren ilk kaynaktır.

Sözlüğün elde bulunan tek yazma nüshası 1266’da Şam’da temize çekilmiş ve 1915’te İstanbul’da Ali Emiri Efendi (1857-1923) tarafından tesadüfen bulunmuştur. (Ancak daha önceki yüzyıllarda Antepli Ayni ve Katip Çelebi de Divan’dan söz ederler.) Ali Emiri yazması 1917’de Talat Paşa’nın (1874-1921) teşviki ile Kilisli Rıfat Bilge’nin (1873-1953) gözetiminde basılmış hemen bütün dünya Türkologlarının ilgisini çekmiştir. 1928 yılında Türkolog Carl Brockelmann, ayrıntılı notlarla sözlüğün Almanca çevirisini yayımlamıştır.

Besim Atalay’ın modern Türkçe çevirisi 1940’ta Türk Dil Kurumu tarafından basılmıştır. Son yıllarda Dankoff’un Divan-ı Lügat-it Türk çevirisi, yeni bilgiler ışığında önemli yorum değişikliklerine yol açmıştır.

Kaşgarlı Mahmud Divan-ı Lügat-it Türk’te Türklerle alakalı iki hadis rivayet ederek bunları Buhara imamlarından bir zat ve Nişaburlu bir imamdan aldığını belirtir. Fakat bu iki hadisin uydurma hadis olduğu yönünde İslâm âlimlerinin kanaati yüksektir. Bu hadisler şöyledir:

1- “Türk dilini öğreniniz, çünkü onların egemenlikleri uzun sürecektir.”

2- “Yüce Tanrı, benim Türk adlı ordum vardır, onları doğuda oturttum. Kızdığım ulusun üzerine onla-rı saldırttım.” şeklindedir.

Her ne kadar bu hadislerin uydurma olduğu belirtilse de Türk milletinin İslâm kültür ve medeni-yetine olan katkısı, Ortaçağ boyunca Haçlı seferlerine karşı koyması, genel itibari ile insanlık tarihinde eşine az rastlanır adaletli ve eşitlikten yana tavır alması, sömürüye karşı paylaşımcı tutumu, teşkilatlı ve ezilenlerin yanında yer alan konumu itibariyle böyle bir övgüyü hak etmiş olması muhtemeldir.

Divan-ı Lügat-it Türk’te geçen birkaç atasözü ise şöyledir:

1- Dil ile düğümlenen, diş ile çözülmez.

2- Deve yükü aş olsa, aça az görünür.

3-Tay at olunca at dinlenir, çocuk adam olunca ata dinlenir.

SONUÇ

Son haftamızda Türk tarihinin eşsiz ve ana kaynaklarından olan Kutadgu Bilig ce Divan-ü Lügat-it Türk hakkında bilgiler verilmiştir.

KONUYA İLİŞKİN SORU ÖRNEKLERİ

1) Divan-ü Lügat-it Türk hangi dil ile Türkçeyi kıyaslamaktadır?

a- Arapça

b- Farsça

c- Rusça

d- Çince

e- Soğdca

2) Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig’i tamamladığı yıllar hangisinde doğru verilmiştir?

a- 1067-1069

b- 1059-1060

c- 1069-1070

d- 1042-1043

e- 1069-1072

YANITLAR: 1-a, 2-c

BİBLİYOGRAFYA

Baykara, Tuncer, Türk Kültür Tarihine Bakışlar, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları,

An-kara 2001.

Koca, Salim, Türk Kültürünün Temelleri- 1, Damla Neşriyat, İstanbul 1990.

Togan, Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981.

Kafesoğlu, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Ötüken, İstanbul 2007.

Çandarlıoğlu, Gülçin, İslam Öncesi Türk Tarihi ve Kültürü, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2003.

Kafesoğlu, İbrahim, “Tarihte Türk Adı”, Türkler Ansiklopedisi, s. 308-315.

Kafesoğlu, İbrahim, Eski Türk Dini, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1980.

Tanyu, Hikmet, İslamlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, A.Ü.İ.F. yayınları, Ankara 1980.

M. Emin Yolalıcı, Türk Tarihinin Kaynakları, Samsun 2006.

Varis Çakan, Orta Asya Türk Tarihinin Kaynakları, Binyıl Yayınevi, Ankara 2009.

Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2008.

Mualla Uydu Yücel, İlk Rus Yıllıklarına Göre Türkler, TTK, Ankara 2007.

Abdulkadir İnan, Makaleler ve İncelemeler I-II, TTK, Ankara 1998.

Mualla Uydu Yücel, “ Kuman- Kıpçaklar’ın Tarihinde İgor Destanı’nın Yeri ve Önemi”, Belleten, LXX, 258, Ağustos 2006.

Saadettin Gömeç, “ İslam Öncesi Türk Tarihinin Kaynakları Üzerine”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 20/31, 1999-2000, Ankara 2000.

İsmail Mangaltepe, Bizans Kaynaklarında Türkler, Doğu Kütüphanesi Yayınları, İstanbul 2009.

Saim Sakaoğlu- Ali Duymaz, İslamiyet Öncesi Türk Destanları, Ötüken, İstanbul 2003.

Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, çev. Reşit Rahmeti Arat, TTK, Ankara 2003.

Kaşgarlı Mahmud, “Divan-ı Lügat-it Türk Tercümesi”, çev. Besim Atalay, TDK, 1986.

Abdülkadir Donuk, Eski Türklerde Askerî İdarî Unvan ve Terimler, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1989.