KONUYA İLİŞKİN SORU ÖRNEKLERİ
B) TÜRK HÜKÜMDARLARININ TAŞIMASI GEREKEN ÖZELLİKLER
İslâm öncesi ve sonrası dönemlerde, hatta günümüzdeki evrensel değerler de göz önünde tutulursa, toplumlar idarecilerde bir takım özellikler aramışlardır.
Kaynaklar incelendiğinde Türk milletinin hükümdarından istediği vasıflar, açık bir şekilde belirtilmiş-tir. Bu vasıfları taşıyan hakanlar başarılı, bu vasıfları taşımayan hakanlar ise başarısız kabul edilmişbelirtilmiş-tir. Nite-kim vasıfsız hakanların millet veya meclis eliyle görevden uzaklaştırıldığı malumdur.
Bu vasıfların tek bir insan da toplanması veya bulunması mümkün mü? Elbette mümkün değildir.
Ancak burada ideal bir lider profili çizilmiştir. Arzu edilen vasıflar sıralanmış, istenmeyen özellikler vurgula-narak, Hakan olan şahsın bu çerçevede hareket etmesi hedeflenmiştir.
1- Bilge olmalıdır
Siyaset ve idarede hâkim olan kişiye “Bilge” sıfatı verilmiştir.
“İlteriş Kagan bilge olduğu için, cesur olduğu için, Çin’e karşı 17 defa savaştı…” Tonyukuk II, Güney, 5.
2- Akıllı ve Bilgili olacak
“Dünyaya hâkim olmak ve onu idare etmek için, pek çok fazilet, akıl ve bilgi lazımdır.” Kutadgu Bilig, 281.
“Bey halkı bilgi ile elinde tutar, bilgisi olmazsa, aklı işe yaramaz.” Kutadgu Bilig, 1933-1934
3- Cesaretli, kuvvetli ve kahraman olmalıdır
“Bey cesur, kahraman, kuvvetli ve pek yürekli olmalıdır” Kutadgu Bilig, 1949
“Bilge kagan imiş, cesur kagan imiş...” Kül Tigin, Doğu, 3.
4- Asil soydan gelmelidir.
“Beylik için insanın ilk önce asil soydan gelmesi gerekir” Kutadgu Bilig, 2169.
“Kimin soyu babadan temiz ise, ondan memlekete iyilik ve fayda gelir” Kutadgu Bilig, 5810-11.
Mo-tun (Mete) Hunların Tu-ku adlı aile veya kabilesine mensuptur. Gök-Türklerin soyu da Aşina aile-sinden Asya Hunlarına bağlanmaktadır.
5- Dürüst olmalı, doğruluktan ayrılmamalı
“Beyleri de milleti de doğru imiş. Onun için İli öylece tutmuş. İli tutup töreyi düzenlemiş...”Kül Tigin, Doğu, 3.
“Ben işleri doğruluk ile hallederim, insanları bey veya kul olarak ayırmam” Kutadgu Bilig, 809.
6- Fazilet sahibi olmalıdır
“Bu cihana hâkim olmak için pek çok fazilet gerek...” Kutadgu Bilig, 284-285.
“Hayatı boşuna geçirme, iyilik yap...” KB, 1333
“Bey bütün faziletlerde herkesten üstün olmalı...” KB,
Hayatını Türk Milletinin birlik ve refahına veren Bilge Kağanın ölümü Çin kaynaklarında saygı ile yer almıştır. Bilge Kağan Çin imparatoru gibi saygı değer, bilgili ve faziletli bir hükümdar olarak görülüyor ve böyle kabul ediliyordu.
7- Sözünde duracak ve verdiği sözden dönmeyecek
“Beyin dili dürüst ve kalbi doğru olmalı..” KB, 2012
“Sözünde durmayan beye ümit bağlama, ömrün boşuna geçer ve perişan olursun” KB, 2013.
8- Hasîs değil, eli açık olmalı
“Ey hükümdar, hasis olma, cömert ol…” KB, 2050.
“Bey gönlünü alçak tutmalı, eli açık olmalıdır” KB, 2073.
9- Yumuşak huylu, alçak gönüllü, himmet ve hayâ sahibi olacak
“Bey türlü iyiliğe el uzatmalı, hayâ sahibi, yumuşak huylu ve asil tabiatlı olmalıdır” KB, 325.
“Bey mütevazı ve alçak gönüllü olmalıdır” KB, 2121.
“Gurur ile insan göğe yükselmez..” KB, 2120
“Tanrı kime hayâ ve iz’an vermişse, ona devlet ile birlikte bütün şerefleri vermiş demektir” KB, 2007.
10- İhtiyatlı olup, gafil olmamalı
“Bey ihtiyatlı ve uyanık olmalı, beyler ihmalkâr olurlarsa, bunun cezasını başkaları çeker” KB, 2014
“Bey ihtiyatlı olursa, memleketine el dokundurmaz, eğer dokunursa, o bu tecavüzü akıl, fikir ve bilgisi ile karşı-lar” KB, 2029.
“Ey bey memleketin korunmasını istersen, her tarafta ihtiyat tedbirleri al” KB, 2020.
Bilge Kağan, Türk kavimlerine şöyle öğüt veriyordu: “Çin milletinin sözü tatlı, ipek kumaşı yumuşak imiş. Tatlı sözle, yumuşak ipek kumaşla aldatıp uzak milleti öylece yaklaştırmış. Ondan sonra kötü şeyler düşünürmüş.”
“O yere doğru gidersen Türk milleti öleceksin! Ötüken yerinde oturup, kervan ve heyetler gönderir-sen, hiçbir sıkıntın olmayacaktır. Ötüken ormanında oturursan, ebediyen il tutarak oturacaksın”
11- Uyanık olmalı
“Sen bu kadar halkın yükünü yüklenmiş bulunuyorsun; uyanık ol, gafil bulunma ve düşünerek hareket et” KB,
5210.
12- İhmâlkâr olmayacak
“Bey iki şey ile kendi beyliğini bozar; bunlardan biri zulüm, biri ihmalkârlıktır. Bu ikisi ile bey memleketini harap eder” KB, 2023.
13- Aceleci değil, sabırlı olmalı
“Sabır ve sükûnet bey için bir ziynettir, bunlar beyliğin başta gelen meziyetleridir” KB, 1988.
“Acelecilik, zevzeklik ve hiddetli mizaç bunlar bilgisizlik alametleridir”. KB, 1997.
14- Zalim olmamalı
“Eğer her iki dünya beyliğini istiyorsan: Harama karışma, zulüm etme, insan kanı dökme, düşmanlık besleme ve kin gütme” KB, 1432-1434.
15- Merhametli ve şefkatli olmalı
“Halk koyun gibidir, bey onun çobanıdır, çoban koyunlara karşı merhametli olmalıdır” KB, 1412.
16- Yalan söylememeli ve yalandan hoşlanmamalı
“Yalancı insanlar vefasız olur, vefasız kümseler halkın hayrına uygun olmayan işler yaparlar” KB, 2039.
“Ey devletli hükümdar, en kötüsü beylerin adının yalancıya çıkmasıdır” KB, 2037.
17- Siyasette mahir olmalı
“Bey memleket ve kanunu siyaset ile düzene koyar, halk hareketini onun siyasetine bakarak, tanzim eder” KB, 2128.
“Kötü insanlara karşı siyaset yürütmeli, halk arasında kargaşalığı siyaset yatıştırır” KB, 2131.
18- Yerine göre suçluları affetmeli
“Bey mütevazı ve alçakgönüllü olmalı, suçlu kimselerin de suçunu affetmelidir” KB, 2122.
19- İnatçı olmamalı
“Bir bey için fena olan şeylerin dördüncüsü inatçılıktır” KB, 2062.
“İnatçılık insan için ağır bir yüktür, inatçılıktan kendini kurtar ve onunla savaş” KB, 2066.
20- Temiz olmalı
“Bu beylik mukaddestir, temizlik ister, halkın da temiz ve uyanık olması lazımdır” KB, 1960
“Bey takva sahibi ve temiz olmalıdır, aslı temiz olan daima temizlik ister” KB, 1985.
21- Takva sahibi olmalı
“…takva sahibi hataya düşmemek için, diama titiz davranır, böyle titiz hareket eden beyler doğru iş görürler”
KB, 1985.
22- Dili yumuşak (Tatlı dilli) olmalı
“Bey olmak için yumuşak huylu, tatlı dilli, akıllı ve bilgili olmak gerekir” KB, 326
“Beyin sözü kapalı gönülleri açar, Beyler kula iltifat ederlerse, kul bunu hayatı boyunca unutmaz” KB, 3182.
23- Mağrur ve kibirli olmayacak
“Bey mağrur, kabadayı ve kibirli olmamalı, gurur insanı doğru yoldan çıkarır” KB, 2115.
“Asık suratlı, kaba sözlü, kibirli ve mağrur insan herkesi kendisinden nefret ettirir ve işini yoluna koyamaz” KB, 2077.
24- Tok gözlü olmalı
“Bey tok gözlü olmalı, gözü aç olana bütün dünya nimeti kafi gelmez; aç gözlülük, ilacı ve devası bulunmayan bir hastalıktır, aç gözlü adamın açlığı ancak ölümle nihayete erer” KB 200-204.
25- Gönlü temiz ve kalbi doğru olmalı
“Beyin gönlü, dili ve tabiatı düzgün olmazsa, saadet o memlekette dolaşmaz, kaçar” KB, 2012.
“Tanrının yarattıklarına karşı iyi ol ve temiz kalple muamele et” KB, 5194.
26- Anlayışlı olmalı
“Dünyayı elde tutmak için, insan anlayışlı olmalıdır. Dünyayı elinde tutan, onu anlayış ile tuttu; halka hükme-den bu işi bilgi ile yaptı” KB, 217-218.
27- Misafirperver olmalı
“Yabancının kusurunu bağışla, onu yedir ve içir; ey âlim hâkim, misafire iyi muamele et” KB, 495.
28- Nefsine hâkim olmalı
“Vücut arzusuna tâbi olan insan nefsinin esiridir; onun esiri olma, olursan da kendini kurtarmaya bak” KB, 1438.
“Heva ve hevesini yenerek, akıl ile ona hâkim ol, bilgi ile nefsin başını ez; vücudun doğru olmasını istersen, heva ve hevesin boynunu ez, heva ölürse, vücudun eğriliği düzelir” KB, 5472-5475.
29- Harama el uzatmamalı
“Harama karışma, el uzatma, haram yiyenin yeri cehennemin dibidir; ey hükümdar, iyi bil ki, haram gönlü ka-rartır” KB, 1433.
30- Allah’a kulluk-ibadet etmeli
“Ölüm gelmeden, sen ölüme hazırlan; hayatta iken Tanrı’nın emirlerini yerine getir, ibadette kusur etme” KB, 1370.
“Ey hükümdar temiz kalple Tanrı’ya ibadet kıl” KB, 5301.
31- İçki içmemeli, kumar oynamamalı ve fesattan uzak durmalı
“Şarap içme, fesattan uzak dur, ondan kaç; bunlar daima mülke ve saltanata halel veren şeylerdir; bu ikisi köşk, saray ve kaleleri yıkar” KB, 1334, 1337, 2104, 5263.
“Bey içki içmemeli ve fesatlık yapmamalıdır” KB, 2096-2099.
32- Kan dökmemeli, düşmanlık besleyip kin gütmemeli
“Ey hükümdar başkasının malını alma ve kan dökme; ölüm döşeğinde insan bu iki günah yüzünden inler” KB,
1395, 5260.
“Eğer her iki dünya beyliğini istiyorsan, harama karışma, zulüm etme, insan kanı dökme, düşmanlık besleme, kin gütme” KB, 1432-1433.
33- Kılıcını elden hiçbir zaman bırakmamalı
“Beyler kılıç ile memleketine hâkim olurlar; kılıçsız gafil bey memleketine sahip olamaz” KB, 2139-2140
“Kılıç kımıldadığı müddetçe düşman kımıldayamaz; kılıç kınına girerse, beyin huzuru kaçar” KB, 2143-2144.
34- Dünya malına değer vermemeli, dünyaya kanmayıp kendisinin fani olduğunu bil-meli
“Bu dünya saadetine pek güvenme, onun tabiatı dönektir, ona inanılmaz. Ey hükümdar bu köşk, bu saray, bu taht senin için dikkat et, ancak bir durak yeridir. Senden evvelkiler oraya uğrayıp geçtiler; menzilde yerleşmediler ve önceki-leri takip ederek, göçtüler” KB, 5175-5177, 5927.
“Ey hükümdar uzun emellere kapılma, burası uzun kalınacak yer değildir” KB, 5346.
35- Güler yüzlü, yakışıklı, saçı-sakalı düzgün ve orta boylu olmalı.
“Bey güler yüzlü, tatlı sözlü, saçı-sakalı düzgün, yakışıklı olmalı” KB, 2072, 2083, 2090.
“Yüzünü gören herkes, bakınca onu sevmeli; memleketi ve halkı ona bakıp, güvenle yaşamalıdır” KB, 2084.