Yazmacılıkta kullanılan boyalar doğal ve kimyasal boyalar olmak üzere ikiye ayrılır. Doğal boyaların yapımında bitkisel ve hayvansal kaynaklar kullanılırken, Kimyasal boyalar taş kömürü ve petrol kaynaklarını ile elde edilmektedir (Kaya, 1974).
2.6.1. Bitkisel Boyalar
Bitkisel boyalar bitkilerin kökleri, kabukları, dalları, tohum ve çiçekleri kullanılarak elde edilmektedir. Kullanılan ağaç ve bitkiler şunlardır (Kaya, 1974; Erkan, 1990; Türker, 1996, Ferahoğlu, 2007; Ok, 2015):
Armut Ağacı: Ağacın yaprakları kahverengi elde etmek için kullanılmaktadır. Türkiye’nin her bölgesinde bulunan bir ağaçtır.
Aspir: Akdeniz Bölgesinin doğusunda yetişen bu bitkinin çiçekleri kırmızı renk elde etmek için kullanılmaktadır.
Ağlayan Söğüt: su kenarlarında yetişen bir ağaçtır. Kabukları kırmızı ve kahverengi elde etmek için kullanılır.
Bağ (Üzüm) Yaprağı: Yeşil renk boya elde etmek için kullanılmaktadır.
Bakam Ağacı: Bu ağaç yerli bir bitki olmayıp Amerika ve Antil bölgelerine özgü bir ağaçtır. Bu ağacı ülkemizde çok azda olsa Adana ve Tokat da görmek mümkündür. Boya yapımında ağacın odun kısmı kullanılır. Bu ağaçla elde edilen renkler farklı mordanlar katılarak özellikle yazmacılıkta kullanılır.
Mordan: Renk tonu vermekte kullanılan katkı maddesidir. Tablo 1.
Mordanların verdiği renkler
Mordan Renk
Tanin Kırmızı
Sap Kırmızı sarıdan menekşeye geçer.
Krom Sapı Mavi, kırmızı
Krom Sülfat Koyu mavi
Demir 2 sülfat Kırmızı menekşe
Cehri: Boya elde ediminde tohumların kullanılan bir ağaçtır. Türkiye’nin birçok bölgesinde yetişmektedir. Cehri sarısı çok parlak ve tatlı bir sarı olması dışında boya sabitleme özelliğine de sahiptir. Işığa ve kirece karsı dayanıksız olan cehri; günümüz boyaları karşısında eski yerini koruyamamıştır.
Ceviz Ağacı: Cevizin kabuğu, yaprağı kullanılarak sabit koyu kahverengi boya elde edilmektedir. Ceviz özü, ceviz kabukları ve yaprağı sapla kaynatılırsa açık kahverengi renk elde edilir.
Çivit Otu: Çin’de Yemen’de, Hindistan’da yetişen çivit otu bitkisine Türkiye’de Ankara-Çubuk deresi ve İstanbul Çengelköy’de rastlamak mümkündür. Mavi renkli bitkisel toz boyadır. Fakat kırmızı, sarı, yeşil olanları da vardır. Yazmacılar tarafından da özellikle tercih edilmektedir.
Ebe Gümeci: Yurdun her yerinde kolayca rastlanabilen bir bitkidir. Yaprakları yeşil boya elde etmek için kullanılmaktadır.
Haşhaş Çiçeği: Çiçeğinden eflatun renk boya elde edilir.
Hava Cıva Otu: Akdeniz bölgesinde yetişen, kökünün kabuğu mora yakın kırmızı olan bitki, kırmızı boya elde etmek için kullanılmaktadır.
Ihlamur Ağacı: Kabuklarından açık ve koyu kahverengi bir boya elde edilmektedir. Sap ve çam kabukları ile kaynatıldığında ışığa ve yıkanmaya karsı çok dayanıklı boya elde edilmiş olur.
Karadur Ağacı: Türkiye’nin kimi bölgelerinde bulunan bir ağaçtır. Mor renk elde etmek için kullanılır.
Kestane Ağacı: Yapraklarından siyaha yakın kahverengi elde edilmektedir.
Kızıl Ağaç: Kuzey yarım kürenin ılıman iklimli yerlerinde yetişen kayıngillerden olan kısa boylu bir ağaçtır. Erkek ve dişi çiçekleri bulan bu ağacın kabuğu sarı ve kırmızı boya elde ediminde kullanılmaktadır.
Kitre: Baklagillerden olup, birden fazla çeşidi olan bir bitkidir. Salkım biçiminde beyaz, sarı, mor ve fes rengi çiçekler açar. Anayurdu Anadolu, İran ve Ermenistan’dır. Kitreden bir çeşit zamk elde edilmektedir.
Kök Boya: Boyacı Kökü olarak da bilinen kök boya Ankara, İstanbul Büyük Ada, Bayburt, Niğde, Batı Anadolu ve Orta Anadolu Bölgesi Bursa-İnegöl civarında yetişir. Kök boya Türkiye’nin önemli bitkilerindendir. Kökten elde edilen kırmızı renk en iyi cinsten olmasının yanı sıra güneş ışığı ve yıkamaya karşı da oldukça dayanıklıdır. Mordan olarak sap ile kullanımını yanı sıra, kumaşları zeytinyağına batırarak da parlak kırmızı elde edilmektedir.
Tablo 2.
Kök boyada kullanılan mordanlar
Mordan Renk
Sap Güzel kırmızı.
Tanin Kırmızı
Demir sülfat Esmer kırmızı
Nar Ağacı: Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde bulmak mümkündür. Nar kabuğu ve is kaynatarak koyu sarı bir boya elde edilmektedir.
Nevruz Otu: Türkiye’de çok çeşitlileri olan bir bitkidir. Nevruz otunun çiçekleri sap veya paslı çivilerle kaynatıldığında kırmızı boya elde edilmektedir.
Palamut: Türkiye’de bolca bulunan bir bitkidir. Meyveleri küçük birer fındığa benzeyen bu bitki boyalarda katkı maddesi olarak kullanılmaktadır.
Safran: Önceleri Safranbolu ve çevresinde yetiştirilen bu bitki artık Türkiye’nin birçok bölgesinde yetiştirilebilmektedir. Safranda bulunan sarı boya maddesi, sülfürik asit ile karıştığında açık mavi, nitrik asitle ise yeşil bir renk vermektedir.
Saman: Saman rengi (saman sarısı) elde edilir.
Soğan: Kabuğunun kaynatılması sonucu açık kahverengi renk elde edilir.
Şeftali Ağacı: Şeftali yapraklarının suda kaynatıldığında sarı ile yeşilimsi bir renk elde edilir. Mordan olarak bakır sülfat (göz taşı) kullanılmaktadır. Güneş ışığına ve yıkanmaya karşı oldukça dayanıklı bir boya elde edilmiş olur.
Tetri: Gül kadar büyük bir bitkidir. Kekik bitkisine benzer bir görünümü olan Tetri, Alizarin boya ile birlikte kullanılmaktadır.
2.6.2. Hayvansal Boya (Kırmız)
Kırmız böceğinden elde edilir. Bu boyanın bileşiği “Acide Carminiq”dir. Alkolde, suda ve eterde erir. Rengi lâl kırmızıdır. Kırmız boyasından parlak kırmızı ve koyu kırmızı olmak üzere iki tonda kırmızı renk boya elde edilir. Hayvansal boya olan kırmız, yazmacılıkta daha çok Cochinilla1 adı ile bilinmektedir (Kaya, 1988; Ferahoğlu, 2007).
Şekil 30. Kırmız Böceği
Öz (2006) hayvansal boyalarla ilgili olarak “Eskiden hayvanlardan elde edilen doğal boyalar da bulunmaktaymış. Kırmız böceğinden parlak ve koyu kırmızı olmak üzere iki tonda kırmızı elde edilir ve yazmacılık sanatında kullanılırmış. Bir çeşit sümüklü böcekten elde edilen purpurdan da kırmızı menekşe renginde çok değerli bir boya elde edilirmiş. Ayrıca maden bileşenlerinden elde edilen boyalarda boyacılıkta kullanılırmış” açıklamasını yapmaktadır.
2.6.3. Kimyasal Boya
Günümüzde sayıca azalmış olan yazma ustaları artık kök boya veya bitkisel boyalardan elde edilen boyaları kullanmayı tercih etmemektedir. Fakat boyacı bitkilerden elde edimi kolay olan ceviz ve benzeri bitkilerden yararlanıldığı da görülmektedir. Ülkemizde sentetik boya1880’lerdekullanılmaya başlamıştır. Alizarin ve Analin’in ülkemize girmesi Sentetik boyaların hem elde edilme kolayı hem de kök boyaya oranla çok daha fazla renk seçeneğinin olması kökboyaların yerini sentetik boyaların almasına neden olmuştur (Türker, 1996).
2.6.4. Akremin Boya
Serigrafik baskı için hazırlanan ve kitre -Alginat patı, Gazyağı, Binder, Üre, su, Akrefiks, DiamunyumFosfat, Demilgatör, Mavi sabun, Gresilin yağ, Amonyak maddelerinin belirli oranlarda ki karışımından meydana gelen hazır ve kimyasal serigrafi boyalarının kullanılarak renklendirilen ve günümüz yazmacılığında da yaygın olarak kullanılan bir boya türüdür (Ferahoğlu, 2007).