Yardımcı Tip Olarak Kadın

Kahramana bazı konularda yardımcı olmaya, akıl vermeye çalıĢan kadın tipleridir. Kırgız sahası sözlü anlatılarında yardımcı kadın tipleri, ―yaĢlı kadın, yenge ve kız kardeĢ‖tir. Kız Darıyka Destanı‘nda yardımcı kadın tipi bir yaĢlı kadındır. Darıyka genç yaĢında evlenecek kimse olmadığından yakındığı sırada yaĢlı adam ona kendisi gibi bir pehlivan olan Hz. Ali‘yi önerir. Zaten kızın aklındaki kiĢi de Ali‘dir ve ona bir mektup yazar. Mektupta kim kendisini yenerse onunla evleneceği yazmaktadır. Ali bu durum karĢında kızla güreĢmek için kızın yurduna gider. Ali, Darıyka‘nın yurdu Semerkant‘a geldiğinde yolda yaĢlı bir kadın görür ve ona kızın nerede olduğunu sorar. YaĢlı kadın ise kız hakkında Ģunları söyler:

Oo balam, Darıykaday balban kayda, Tappaysız colukkanda andan payda. Alp kuĢtun çengeline karmalgança, Aman soo kaytsañ kantet uĢundayda.

Ey yavrum, Darıyka gibi pehlivan nerede, KarĢılaĢmakla bulamazsın ondan fayda. Alp kuĢun pençesine yakalanacağına, Sağ salim dön vatanına.

(Türker, 2005: 192).

Kadının destanda yaĢı veya kim olduğuna dair bilgi verilmemiĢtir. Fakat kadın Ali‘ye Darıyka‘yı kimse yenemediğini, kendisini pehlivan sayanların dahi hepsini

67 yendiğini belirterek Ali‘nin de yenemeyeceğini düĢünür. Kadın, onun bu konudaki kararından vazgeçirerek yardımcı olmaya çalıĢmıĢtır. Kadının böyle yapmasının sebebi Ali‘nin çocuklarının olduğunu düĢünerek ortada kalacağı korkusudur. YaĢlı kadın burada anası gibi davranmıĢ, Hz. Ali‘yi korumak istemiĢ ve savaĢtan alıkoymaya çalıĢmıĢtır. Fakat yaĢlı kadının o kadar dil dökmesine rağmen vaz geçirememiĢtir.

Hz. Ali‘de Ģu sözüyle de onu ana gibi gördüğü açıktır: Siz ene artık deysiz kızdı menden,

Al özü ataktuudan kimdi ceñgen. …

Rakmat eskeremin ene seni, Tapkandır sizdey azis ene meni …

Apalık bul sözüñüz aytkan akıl, Çın baatır mınday sözgö bolboy makul.

…

Eneke kütö tursañ sabır kılıp,

Mümkün al siz aytkanday keter çıgıp

Ana, kızın benden iyi olduğunu söylüyorsun, O, nam salanlardan kimleri yenmiĢ.

…

Sağ ol, hatırlarım ana seni, Sizin gibi bir ana doğurdu beni. …

Analıktır bu verdiğiniz akıl,

Kabul etmez bunu gerçek bahadır. …

Anacığım, sabredip beklersen, Dediğiniz gibi, belki o yener beni. (Türker, 2005: 193, 196).

Destanda iki yaĢlı kadın yardımcı figür olarak görülmektedir. Ġlk yaĢlı kadın Hz. Ali‘ye yardım etmiĢtir. Ġkinci yaĢlı kadın ise, destanın ilerleyen bölümlerinde Ali‘nin oğlu ġaysılda‘ya yardım eder. ġaysılda bu yaĢlı kadının oğlunu öldürdüğü zaman ortaya çıkar. Destanda ġaysılda yaĢlı kadının oğlunu öldürür. Bu oğlan yaĢlı kadının tek çocuğudur ve evin geçimini sağlamaktadır. Oğlunun ölümüne çok üzülür ve evlat acısıyla ġaysılda‘ya ―babalı yetim‖ diye yüzüne vurur. ġaysılda bu sözü duyar duymaz kadına babasının nerede olduğunu sorar. Kadın babası ve babasının yaĢadığı yer hakkında bilgi verir, yol gösterir (Türker, 2005: 264-266). Böylece ġaysılda‘ya yardımcı olma özelliğiyle destanda yerini alır.

Boston Destanı‘nda görülen KanıĢay‘ın doğumu esnasında gelen ak otağa, ak(beyaz) saçlı bir yaĢlı bir kadının gelip yardım etmesi üzerine doğumu gerçekleĢir. KanıĢay‘ın doğumunun gerçekleĢmesine yardımcı olmasından dolayı yardımcı tip olarak da destanda yerini alır.

68 Ak ordonun içine

Ak saamay kempir kiriptir, Aylanada oturgan

BakĢı-bübü kempirler Añ-tañ bolup kalıptır. Kim ekenin bilinbey, Kirgeni közgö ilinbey Ak saamay kempir KanıĢanı Aylandırıp karadı.

Çök tizelep canına Olturup kaldı aldına Oñ kolun öydö kötörüp lylap catkan KanıĢtın Üç colu için sıladı.

Ak otağın içine

Ak saçlı yaĢlı kadın girmiĢ, Etrafta oturan

BakĢı- bübü, yaĢlı kadınlar ġaĢakalmıĢlar.

Kim olduğu bilinmeden, Girdiği göze çarpmadan

Beyaz saçlı yaĢlı kadın KanıĢa'ya Tepeden tırnağa baktı.

Diz üstü çöküp yanında Oturup kaldı önünde. Sağ elini yukarı kaldırıp Ağlayan KanıĢa'nın Üç kere karnını sıvazladı.

(Akmataliyev; Kadırmambetova, 2009: 32).

Kahramana yardımcı olan yaĢlı kadın tipi Kırgız masallarında da geçmektedir. ―Vezirin Kızı‖ (Obozgerdin Kızı) adlı masalında kahramanı ölümden kurtarmaya yardımcı olmuĢtur. Bilindiği üzere kahraman ne zaman zor durumda kalsa aniden çıkıp ona yardım eden kiĢi yardımcı tiptir. Bu masalda yaĢlı kadının yardımcı olması Ģu Ģekilde geçmektedir: ―Ġki cellat çocuğu iki kolundan yakalayıp baĢını alacaklan yere götürüderken Sıypa kızın buzağı çobanı yaĢlı kadın durumu görüp:"Bunu nereye götürüyorsunuz?" diye sormuĢ. Cellatlar: "Öldüreceğiz" deyince, kocakarı: "Kurban olayım, birazcık bekleyin, ben Sıypa kızdan bunu isteyipalıp buzağı otlattırayım," diyerek koĢup gitmiĢ‖ böylece kahmanı ölümden kurtarmıĢtır (Karadavut, 2006: 317).

Kırgızların ―Akçükö Ġle Kuuçükö‖ (Akçükö Menen Kuuçükö) masalında yaĢlı kadın, Kuuçükö‘ye zor durumunda annelik yapmıĢtır. Kuuçükö: "Giderse gelmez." Yolunda giderken bir ihtiyarla kadına rastlar. O ihtiyarın çocukları yoktur, sadece iki üç keçisi vardır. Çocuk ihtiyara: "Çocuğu olmayanlara çocuk, yavrusu olmayana yavru olmak istiyordum." der. Ġhtiyar: "Bana çocuk ol." der ve çocuk onlarda kalır. Çocuk keçilere bakar, her gün bir keçi satın alarak, keçileri çoğaltır, ihtiyarı zengin eder (Doğan, 2009: 153).

69 Kırgızların ―Cadı Kadın‖ (Cez Kempir) masalında cadı kadın annelerini yedikten sonra iki kız çocuğunu yemek için kovalarken, kızlar gide gide bir adaya gelirler. Adanın öbür tarafında yaĢayan yaĢlı bir kadın görüp yanına giderler ve: ―Nineciğim, bize yardım eder misin?‖ diye sorarlar. YaĢlı kadın ise, kızları alarak evine gitirir. Onlara kendi kızları gibi bakar (Özen, 2008: 306-307).

Yardımcı kadın tiplerinden biri de yengedir. Yenge/gelin genellikle evlilik amacı ile iki taraf arasında haber götürüp getirmektedir. EĢimkul Menen Zuura Hikâyesi‘nde yenge bu görevi üstlenmiĢtir. Hikâyesi‘nde konu Ģu Ģekildedir:

Yenge haber götürüp getirmesinin yanında baĢkahramana da yardımcı olur, yanında durur. Aruuke‘nin yengesi bu özelliğe uymaktadır: ―ÂĢık oldu Kökül'e/ Temirkan'ın bir tanesi./ Kendisi on beĢ yaĢında./ Sevdiği yengesi/ Beraberce yürüyor yanında./ Alaca karanlıkta/ Alıp gitti beraber/ Genç Aydar gibi asile./ Kapısını açıp girdirdi./ Yanındaki yengesi/ Ustalığını gösterdi./ Aruuke'nin güzelliği/ Birçok genci yandırdı.‖ (Çelebi, 2007: 317).

Berer bolsa Temirkan Cönötsün meni karmabay Berse kızın kamınsın Kara küçkö küyöö dep CaĢ balaça aldabay Eki kündün içinde Berer bolsa cönötsün Meni beker baylabay UĢul sözdü aytıp bar CakĢı ceñe kanına. …

Oylogon saym büt küyüp Kabarçı kelin cönödü Közünün caĢın Ģıpırıp Ar nerse ketip oyuna Aynektey öñü buzulup Aruukege bardı emi

Verecek ise Temirkan Yollasın beni tutmadan. Verirse kızını hazırlansın Yalandan, damat deyip Genç bala gibi aldatmadan. Ġki gün içinde

Verecekse yollasın Beni boĢuna tutmadan. Bu sözü söyleyip git Güzel yenge hanına. …

DüĢündükçe tamamen yanıp. Haberci gelin yola çıktı. Gözünün yaĢını silip, Her Ģey gelip aklına,

Cam gibi parlak rengi bozulup Aruuke'ye gitti hemen.

70 Yardımcı rolündeki kadınlar destanlarda önemli yere sahip olmakla birlikte, temel karakterlere yardım eden, destanda aktif olarak yer almayan kadın tipleridir. Kozuke ve Bayan Hikâyesi‘nde arabulucu rolünde ―Anar Yenge‖ bulunmaktadır. Arabuluculuk, araları bozuk olan ya da bir türlü birleĢemeyen iki sevgili veya ailelerin arasını bulan, birleĢmelerine yardımcı olan kiĢilere denmektedir. Destan da Ģu Ģekilde yer almaktadır:

Anar köyde genç bir kadındı. Bayan‘ın ise, sır arkadaĢıdır. Kozuke Bayan‘ı almak için Bayan‘ın köyüne gelir ve kendini gizler. Bu sırrı Anar yenge öğrenir. Fakat bunun yanında Bayan‘ı baĢka biri daha sevmektedir. Bu kiĢinin ismi ―Godolkul‖dur. Bayan‘ı Kozuke‘den ayırmayı düĢünür. Anar yenge de Kozuke ile Bayan‘ı birleĢtirmek üzere arabuluculuk rolünü üstlenir.

Kozuke Bayankanga kelbeyt ele. Ortodo can küygüzöt Anar ceñe. Kız üçün kızmat kılat dalay ceñe. AdaĢkan öz carıñdan kalbagın dep, Ata-eneñ aytkan colgo barbagın dep, TeñtuĢuñ Kozukeden kalbagın dep, Torgoydu cakĢı barktap saktagın deyt. Godolkul teñtuĢ emes, baspagın deyt, Bu sırdı baĢka eç kimge aytpagın deyt. Kozuke süyörüñdü maktagın deyt, Baskanıñ kız biykeçim el bilbesin, Bul sırdı ata-eneñ teñ bilbesin, Bir-birin körüĢmökkö zar eki âĢık. Eki caĢ köñüldöĢü teñ güldösün, Ketkeniñ alım, cakın el bilmesin, Sen ketken kiyin bilip el dürböĢsün. Sen kongon konuĢuña sel cürbösün, Ortodon katık Ģamal cel cürbösün.

KozukeBayankan'a gelmezdi. Arada üzülüyor Anar yenge. Kız için epey uğraĢıyor yenge.

Yolunu ĢaĢırmıĢ olan, kendi yârini kaybetme diye, Anne baba söylediği yola gitme diye,

EĢin Kozuke'den mahrum kalma diye, Tarla kuĢuna iyi hizmet edip koru, der. Godolkul sana eĢ değil, gitme der, Bu sırrı baĢka kimseye söyleme der. Kozuke sevgilini öv der,

BuluĢtuğunuzu hanım kız, halk bilmesin, Bu sırrı annen ve baban bilmesin,

Birbirini görmeğe can atıyor iki âĢık. Ġki genç sevgilinin gülleri açsın,

Göz nurum, gittiğini ya kındakiler bilmesin,

Sen gittikten sonra öğrenip halk ĢaĢkınlığa kapılsın. Senin gecelemek için kaldığı yere sel gelmesin, Arada sert rüzgârlar esmesin.

(Akmataliyev vd. , 2007: 175-177).

KocacaĢ Destanı‘nda ġabır adındaki yardımcı rolündeki kadın, erkek ile kızı birleĢtirme hususunda arabulucu rolünü üstlenmiĢtir. KocacaĢ Destanı‘nda köle ġabır, KocacaĢ‘la görüĢmesi için Zulayka‘ya tavsiyelerde bulunmaktadır: ġabır ―Ne

71 zaman söyledim ben sana / Haber ile geldikten sonra,/ Bunu da insan olarak görünüz./ HoĢuna gitmezse bırakırsın,/ Kötü mü bu sözümüz?/ Bu da birinin tek yavrusu,/ Oturduğu evin arkasından,/ Zulayka gizlice gidip baksana./ HoĢuna giderse var avcıya.‖ der. Daha sonra, ―Zulayka yerinden kalktı isteksizce:"/ ġabır köle över fakiri,/ Utanmaz kıza ne diyeyim,/ Odun alıp ateĢ yakan,/ Çöpçatan olup kalmıĢtır,/ Uzaktan gelen avcıyı/ Ak çadırda göreyim./ Kalbimi çalmazsa,/ Geri gelip ġabır'ın,/ Cezasını vereyim.‖ (Akmataliyev; KırbaĢev, 2007: 41, 43).

Kurmanbek Destanı‘nda KanıĢay‘ın yengesi Batıyma yardımcı kadın tiplerinden biridir. Bu kadın, kız ve oğlanın arasını bulmada aracı olarak rol alan kiĢidir. Batıyma, KanıĢay‘a yardımcı olmaya çalıĢmaktadır. KanıĢay, babasının ortaya koyduğu Ģartları yerine getirmesinden dolayı görmediği, bilmediği Kurmanbek‘e vermesini üzerine, KanıĢay, ―Ağalarım olmazsa da,/ Bacılarım olsaydı tek,/ Kurban olayım yengeciğim/ Ġçime bir kor düĢtü./ Yalnız kanat, yalnız can,/ Dertlerle mi yaratıldı?/ YaĢlanıp da anne, babam,/ Oğulsuz geçecek canlar mıydı?/ Yaratan çok acımasız,/ Bir erkek çocuk vermedi,/ DoğuĢtan yalnız kız olup/ Bahtı bağlı ben miyim./ Geçim sıkıntısını çekip,/ Bazılarında on çocuk,/ Sağı solu düĢünüp,/ Acısını çekiyorum,/ Esen misin abla, diye,/ Hatır soracak kardeĢ nerde?‖ Ģeklinde bahtsızlığına ve kardeĢi olmayıĢına yakınır (Mukasov, 2003: 84). Bunun üzerine ―KanıĢay'ın sözünü dinleyip yengesi Batıyma "Bu kız her Ģeyi düĢünerek ağlamaya baĢladı. Destek çıkıp keyfini yerine getireyim, damattan bahsederek güldüreyim" diye düĢünür. Batıyma Ģöyle konuĢur: Keçi doğurur ikiĢer,/ Ġki senede sekizi,/ Hiç duymadım hanım kız./ Derdi olmayan birisini./ önemsiz bir iĢ için/ Kendini üzersen iyi mi?/ Kendini yıpratarak,/ Üzülme boĢu boĢuna,/ Kendini periĢan etme,/ Olmayacak iĢe kafa yorma./ Han çocuğu güzel kız,/Gidecek zaman yaklaĢtı./ AkĢam oldu güzel kız,/ Damat tarafına gidelim,/ Örtüyü çekip bakalım,/ DıĢarıdan kopuz çalalım,/ Görünmeden gidip sınayalım/ Damat olacak o genci./ HoĢuna gitmezse, o yiğit,/ O zaman kıyamet koparalım‖ Ģeklinde öğüt verir ve yol gösterir (Mukasov, 2003: 84-85).

Bazı destanlarda yardımcı kadın rolünde baĢkahramanların kız kardeĢleri olmaktadır. Ağabeylerine yardımcı olur, bazı durumda yol gösterir, akıl verir. Er Tabıldı Destanı‘nda da Er Tabıldı‘nın kız kardeĢi ağabeyine çok bağlı biridir ve merhametlidir. Kardıgaç kahramanlık gösterip, at üstünde kılıç ve mızrak kullanıp savaĢmasa da ağabeyine yardımcı olmaya çalıĢır. Ağabeyini döven Kalmuklulara

72 gidip ağabeyini bırakmaları için annesi ile yalvarırlar. Daha sonra da düĢman Çalkalmak‘ın kaçırdığı Tabıldı‘nın atını ağabeyine getirmek için uğraĢır:

Kardıgaç ağabeyine laf gelmesini istemez. ġu sözleri dile getirir: ―Götürüp benim gibi zavallıyı/ AĢçı, hizmetçi yapmasın/ Kalmuk‘a kendisi gitti diye/ Halkımın diline düĢmesin./ KardeĢini kaybederse,/ Han ağabeyime söz gelmesin.‖ (Namatov, 2001: 72).

Kardıgaç aslında tam alplık özelliği göstermese de kısmen kahramanlık yapmıĢtır. Ağabeyinin atını tek baĢına korkusuzca düĢman Kalmuklardan getirmiĢtir. Kardıgaç tek baĢına at sürüsünü Kalmuklardan kurtarınca Tabıldı ĢaĢırır ve kız kardeĢini Ģu sözlerle över:

―Hey kurban olduğum her Ģeyim Kız da olsa tek güvencim

Aramıza katıldı Kardıgaç Kırk kısrak bulup veririm Kızdan yardım geleceğini Tek baĢına kalmıĢ umudum, Kardıgaç benim her Ģeyim Her Ģeye kadir Allah Kız da olsa bunu,

Aldıña salıp Çalkalmak, Attardın baarın kuugansıñ Aybandıgıñ bolboso, Akılıñ artık bir malsıñ Agaday sıylap barçu elem Ayrılıp ıylap men kalbadım, Aybanda bolsoñ bilseñçi Aylanıp kayra kelseñçi Amalım ketip turganda, Arnagan cemiñ ceseñçi Atadan calgız abama, Alparıp seni bersemçi.

Çalkalmak, önüne katarak Atların hepsini kaçırmıĢ Hayvan olduğun halde Aklı fazla bir canlısın

Sen ağabeyim gibi sevmiĢtim. Ayrıldım, Ģimdi ağlıyorum ben Hayvansın ama anlasana, Dönüp de geri gelsene Ümitlerim kaybolduğunda Sana ayırdığım yemi yesene, Biricik ağabeyime,

Seni götürüp verseydim. (Namatov, 2001: 71).

73 Bize armağan vermiĢsin,

Kız da olsa desteğim,

Kötü günde dayanağım.‖ (Namatov, 2001: 79).

Türk destanlarının genelinde kız kardeĢ çokta da aktif bir konumda değildir. Kız kardeĢler çok fedakârdırlar ve bazı durumlarda savaĢa giden ağabeyine yardım eder ve ağabeyi için hazırlıklar yapar. Boston Destanı‘nda Boston‘un kız kardeĢi Kara Çaç ağabeyi yola çıkacağı zaman onun tüm ihtiyaçlarıyla ilgilenmiĢtir: ―Seçip insanın yaptığı,/ Alpın giyeceği tolgayı,/ AltmıĢ usta toplanıp,/ Aylar sonra zor bitirmiĢ./ Kara Dağ'ın tepesinden/ Dağ koçunu seçip vurdurup,/ Elbiseye layık olsun diye/ Aldırıp dağ koçu derisini/ Mayaya koydurup/ Pehlivanlara sepiletmiĢ/ Önü arkası kuvvetli olsun diye,/ Mızrak saplansa geçmesin,/ Kılıç değse kesmesin,/ Yay oku delmesin (diye),/ Göğsü ile omzuna,/ Belli yerlerin hepsine/ Zırh gömleği kaplatmıĢ/ Elbisesini böyle yaptırmıĢ,/ Alp Baston için hazırlatmıĢ/ Akıllı doğan Kara Çaç/ Pantalonu kendisi biçmiĢ,/ Paçasını iĢletip,/ Ustalara nakıĢlatmıĢ… Kendi eli ile Kara Çaç/ Okunu atıp gitsin diye/ NakıĢlarla bezeyip sadak yapmıĢ,/ Alp ağabeyi Boston'a / Süsleyip onu bağıĢlamıĢ…‖ (Akmataliyev; Kadırmambetova, 2009: 60, 62).

Kız kardeĢ bazı durumlarda ağabeyinden daha düĢünceli davranıp, ağabeyine akıl verdiği görülmektedir. Boston Destanı‘nda, Boston‘un kız kardeĢi Kara Çaç, ağabeyi yola çıkacağı zaman ona akıl verir:

Aylanayın akebay, Kalın eliñi çogultkun, Kan atañdın san cılkı, Semizin soyup toy bergin, Alduu-küçtüü cigitten KaraĢtırıp tandagın, TamaĢanı baĢtagın, EñiĢtirip taĢtagın, Eñgenderin tandagın. KüröĢtürüp baĢtagın, Cıkkandarın tandap al. Cigitke dep kamdap al…

Kurban olayım ağabey, Kalabalık halkını topla,

Han babandan sayısız yılkı (iste), Semizini soyup toy ver,

Kuvvetli-güçlü yiğitlerden AraĢtırıp seç,

Eğlenceyi idare et, YeniĢtirip ayır, Yenenleri seç. GüreĢtirip idare et, Yıkanları seçip al.

Yiğit olarak hazırlayıp al…

74