Mitik Kadın Tipi Olarak Umay/May Ene

12_{Kırgızlarda Gök Tanrı, yer - su ile beraber bolluğun ve çocukların koruyucu ruhu olarak gördükleri} Umay Ana'ya tapmıĢlardır. Bu mitolojik anlayıĢ"Anaerkil Dönem"de ortaya çıkmıĢtır. Bu inanç günümüzde de varlığını devam ettirmektedir. Kırgızlar, Umay' ı "Umay Ene" Ģeklinde anarlar ve onun koruyucu bir melek veya ruh olduğuna inanırlar. Her Ģeyi koruyan, her Ģeyin piri olduğu gibi kadınların ve çocukların piri de Umay Ene' dir (Dıykanbayeva, 2016: 70-71).

Fuzuli Bayat, Umay/May Ene hakkında Ģunları dile getirmiĢtir: ―Türk Mitolojisinin bütün sahalarında etkili olan ġamanlık, Umay'ı da iki kutba ayırmıĢtır:

A- Etnografik literatürde çocukların, annelerin ve aile ocağının koruyucusu olan Umay. Bu Umay, Orhun-Yenisey abidelerinde Gök Tanrı ile birlikte Türk milletinin ve Türk devletinin koruyucusu gibi iĢlevselleĢmiĢtir.

B- Çocukları öldüren Kara Umay ki, buna bazı Altay kavimlerinde Karay May da denilir.

Türk mitolojisinde iki Umay'ın mevcut olması düalizm anlamına gelmez. Bu sadece mitolojik varlığın tarihi geliĢim sürecinde çeĢitlenmesinden ve kutuplaĢmıĢĢeklinden baĢka bir Ģey değildir. Kötülük kaynağı olması dolayısıyla ġamanlar aileyi korumak için Kara Umay'a kamlık yaparlar. ġamanlar yeni doğan analara Kara Umay'ın sembolik tasviri olan kukla (pala kudu naçak) yaptırırlar ve Umay tutargga diye bilinen merasim düzenlerler. Bu merasimde ġaman, Umay'ı aileye zarar vermemeğe ikna eder. Umay tutargga ritüelinde, hamile kadının kukla aracılığıyla doğum hamisine ulaĢması, onunla iliĢki kurması amaçlanmıĢtır. Kukla, kozmik düzende ilk doğum hamisinin tasviri olup, onun yeniden canlandırılmasıdır. Altay-Sayan halklarının Kara Umay'ı, Müslüman Türklerde (Azerbaycan, Özbek, Türk, Türkmen vs.) Al Karısı, Alarvadı, Albastı demonik varlıklarında yaĢamaktadır. Kara Umay'la Al Kansı arasındaki fark Al Karısı'nın veya Albastı'nın daha çok hamile kadınlara onların ciğerlerini yiyerek zarar vermesi Ģeklindedir. Hemen hemen Türk dünyasının her yerinde görülen Albastı, tıpkı Kara Umay gibi Umay'ın tam tersidir. Albastı üremenin ve çoğalmanın düĢmanı olup yeni doğum yapmıĢ loğusa kadınlara ve yeni doğan çocuklara zarar vermekle yükümlüdür.

Bununla birlikte, Kırgız inanıĢına göre Umay-Ene, ana karnındaki çocuğun: "Kız veya oğlan olmak isterim. " diye ağladığında, Umay onların kız olmak isteyenini oğlan, oğlan olmak isteyenini ise kız yaparak popolarının üzerine bir tokat atar ve çocuğun poposu üzerinde morluk kalır. Kırgız destanlarından da görüldüğü gibi Umay, Türk mitolojik tasavvurunda bebeğin cinsiyetini tayin eden ve onun doğumunu sağlayan belki de kolaylaĢtırmak suretiyle koruyan bir mitolojik varlıktır. Yakut mitolojisinde çocukların hamisi ―Ayıısıt‖tır. Umay ile aynı görevi yapmaktadır. Doğumla ilgili, uygulanan bir dizi merasim ve törenler de Umay ve Ayıısıt'm aynı olduğunu ispatlamaktadır. Nitekim doğumdan sonra Yakut kadınlarının ayıısıt ataarıı adlanan Ayusıt çıkarma teĢyi adlı merasim düzenlemeleri ve doğumun üçüncü günü kazılmıĢ bir çukura ayıısıt'ı (kadın sonu) gömmeleri KaĢgarlı Mahmut'un umay'm "kadın sonu" olduğu hakkındaki fikrini tasdik eder. Kadın sonunun gömülmesinin ritüel-mitolojik anlamı doğadan alman çocuğun kutsal eĢinin yeniden doğaya geri verilmesidir. Altay- Sayan Türklerinden ġorlarda, Hakaslarda, hatta Buryatlarda ımay, umay, may terimleri ile çocuğun göbeği kast edilir. Altay-Sayan Türkleri doğumdan sonra Umay'ı gömerler. Yakut kadınları, doğumun üçüncü günü evin sol tarafında yani kadınlara has kısımda bir çukur kazıp ayıısıt diye adlandırdıkları sonu, yani bebeğin eĢini orada gömerler. Ayrıca Çocukları hasta olan Kırgız kadınları Umay eneye tapınan ve Emci domçular (kadın bakĢılar) olarak adlandırılan ġamanlarını davet ederler ki hasta çocuğu tedavi etsin. Bu ġamanlar hasta çocuğa "benim elim değil, Umay Enenin eli" diye emini yapmaya baĢlarlar ve bununla da küçük çocukların arkasında oluĢan mavi noktalara da Umay Ene'nin dokunduğuna inanıyorlar. Kırgız geleneksel inanıĢında çocukların tedavisi esnasında "benim elim değil Umay Enenin elidir." denirken, bebeğin yüzünün Umay-Ene tarafından yıkandığına inanılır ve çocuk uyurken yalnız bırakılır, çünkü "Umay-Enenin emanetidir". Umay Ene Orta Asya halkının ta önceden beri Kırgız kültüründe yer alan dini inançlarındanbiridir. Em ritüeli bugün de Kırgızların arasında canlılığını korumaktadır. Nitekim "Umay Ene, Kırgız halkının geleneklerinde hala canlılığını koruyan bazı uygulamaların çıkıĢ noktasını oluĢturur. Her evde en yaĢlı kadın, evin annesi veya ninesi, Umay Ene'yi temsil eder. Onun adına em törenleri yapılıp dualar edilir. Hatta duaları bizzat ona yönelik yaparlar. Ayrıca emci domcular (kadın bakĢılar) da bütün iyileĢtirme uygulamalarını, Umay adına yaparlar." Umay'la bağlı merasimlerin bir baĢka Ģekline bugün Kırgızistan' da rastlanmaktadır. Nitekim Kırgızlar Nevruz (Nooruz) bayramında Umay Ana'dan bolluk ve bereket istemek için ritüel düzenlerler. Özellikle bu bayramda en önemli ritüellerden biri Umay'ı temsil eden bir kadının çıkıp Alaslama töreni yapmasıdır. Elindeki tütsüyle dolaĢarak kötülükleri kovar, yılın bolluk ve bereket içinde geçmesi için kalıplaĢmıĢ sözler söyler (Bayat, 2007: 50-75).

143 Kırgızlar, Gök Tanrı, yer - su ile beraber, bolluğun ve çocukların, doğum esnasında kadınların koruyucu ruhu olarak gördükleri Umay Ana'ya tapmıĢlardır. Kırgızlar, Umay'ı "Umay Ene" Ģeklinde anarlar ve onun koruyucu bir melek veya ruh olduğuna inanırlar. Her Ģeyi koruyan, her Ģeyin piri olduğu gibi kadınların ve çocukların piri de Umay Ene'dir (Nazarov, 2006: 24-25).13 Bu mitolojik anlayıĢ "Anaerkil Dönem"de ortaya çıkmıĢtır. Bu inanç günümüzde de varlığını devam ettirmektedir.

Türk kültür yapısında, erken dönemlerden beri varlığını sürdüren Umay/May Ene belirgin bir yere sahiptir. Umay Ana Tanrı ve Iduk Yer-Sub‘la beraber ismi anılmaktadır. Umay, doğumu kolaylaĢtıran ve çocuğun yaratılmasından itibaren onu koruyan ana Tanrıça ya da Mitolojik Ana‘dır.14 Bu açıdan bakıldığında Umay/May Ene bir kahraman olarak destanlarda da yerini bulmuĢtur. ĠncelenmiĢ olan Kırgız Destanlarından Manas Destanı ve Boston Destanı‘nda Umay Ana figürne rastlanır. Manas Destanı‘nda Manas‘ın doğumunda Umay/May Ene yardım etmiĢtir:

Tolgoosu sekiz kün bolgon, Tolgotkon mınday kim bolgon, Tartkandardm baar

TalıkĢıp kolu tim bolgon. Umay ene beriĢte

Urdu kelip balam, Urganıma çıdabay Ucuttu közdöy bargam. "Ak amiri, çık! dedi, Aytkanımdı uk! " dedi. Anda bala munu aytat: "lgı menen ayda- dep, lrıskım menin kayda?" dep. Urup kirdi Umaym,

"Ur!"- degen ufuk kudayım.

Sancısı sekiz gün sürdü, Böyle sancı görülmedi. Çekenlerin hepsinin Elleri yoruldu.

Umay anne meleğimiz, Gelip çocuğa vurdu, Tokatına dayanmayıp

Doğumun gerçekleĢmesine yaklaĢtı. "Artık gerçekten, çık!" - dedi, Dediğimi dinle! Dedi.

O zaman çocuk Ģunları der. Yoluyla gönder, diye, "Rızkım benim nerde?" der. Umaya söyledi.

"Söyle! Dedi büyük Allah 'ım.

13 _{Kırgızlarda Umay-Ene evin, çocukların, ocağın himayecisidir. Ayrıca Umay Ene kültü, Kırgızların} en eski dini anlayıĢında kadın Tanrısı ve çocukları koruyan Tanrı olarak bilinmektedir (Nazarov, 2006: 25).

14 _{Umay Ana en eski yazıtlardan olan Göktürk Yazıtlarında da geçmektedir. Yazıtta Ģu Ģekilde yer} almaktadır:

―(D31) Umay teg ögüm katun katıña inim Kül Tigin er at buldı… (Umay gibi annem hatunun devletine küçük kardeĢim Kül Tigin er adını aldı.)‖. (Ergin, 2011: 20-21).

144 ―lnskıñ calgan cayda- dep,

Ildamdap suurup ayda- dep, Tar kursakka talaĢıp,

Tappaysıñ mndan payda- dep, Talaaga sıybayt ırıskıñ

Barsañ calgan cayda!‖ dep. Balaga mükil periĢte ―Batım bolgun ayda!‖- dep, Çındatpadı mlanik.

Çıguuga bala oylodu Çıbıktayın tolgondu,

―Rızkın yalan dünyada diye Çabuk çekip gönder diye, Dar karında tartıĢarak Bundan sana fayda olmaz, Bozkıra sığmaz rızkın

Gidersen yalan dünyaya!‖ diye Çocuğa göz kulak olan melek, ―Çabuk gönderin‖, diye, Acele ettirdi onu

Çocuk çıkmayı düĢündü, Ġçindekini zorlayayım.

(Musayev, Akmataliyev, 2007: 95-97). Umay, Kırgız kültüründe önemli bir yere sahiptir. Günümüzde dahi Umay ile ilgili inançlar ve uygulamalar mevcuttur. ĠyileĢtirme uygulamalarında Umay‘ın adını anarlar. Destanda da görüldüğü üzere Umay doğum esnasında çocuğun doğumunu kolaylaĢtırmıĢ ve doğmasını sağlamıĢtır. Bu olaydan sonra destanın bir sonraki dizelerinde çocuğun doğduğunu görüyoruz. ―Çıkmaya baĢlayınca Çıyırdı/ Dayanamayıp bağırdı,/ Gerilip duran gelini/ "Çekin, haydi belimi"/ On iki kadın sıkı tuttu,/ "Rastgetir Allah'ım! " diye çekti./ Torbacık suyu döküldü,/ Çocuğun sesi duyuldu,/ Karnını sertçe tepti/ Ġki avuç dolusu / Kan avuçlayarak düĢtü‖ (Musayev, Akmataliyev, 2007: 97).

Manas Destanı‘nda Manas‘ı doğumuna yardım eden Umay Ene, Bostan Destanı‘nda da ―Ak saçlı kadın‖ olarak Boston‘un doğumu esnasında KanıĢa‘ya yardımcı olur. Destanda büyük arayıĢ ve dualarla hamile kalan Buuba Han‘ın eĢi KanıĢ‘a zorlu bir doğum süreci baĢlar. Üç gün boyunca acısını çeker. Tüm hizmetçiler, BakĢı-bübüler yardım etmesine rağmen doğum yapamaz. Bunun üzerine,

Ak ordonun içine

Ak saamay kempir kiriptir, Aylanada oturgan

BakĢı-bübü kempirler Añ-tañ bolup kalıptır. Kim ekenin bilinbey, Kirgeni közgö ilinbey

Ak otağın içine

Ak saçlı yaĢlı kadın girmiĢ, Etrafta oturan

BakĢı- bübü, yaĢlı kadınlar ġaĢakalmıĢlar.

Kim olduğu bilinmeden, Girdiği göze çarpmadan

145 Ak saamay kempir KanıĢanı

Aylandırıp karadı. Çök tizelep canına Olturup kaldı aldına Oñ kolun öydö kötörüp lylap catkan KanıĢanın Üç colu için sıladı. Kolun tartıp alganda Bala tüĢtü bakırıp. Aylananı çakırıp Dagı için sıladı, Cerge tüĢüp balası lñaalap bala ıyladı Öydö turup ak saamay Közdön kayım bolgonu. …

Söz ayta albay akıldap Bul ak saamay baybiçe Umay ene eken dep Tamaktarı takıldap. Umay ene keliptir, Kuday bizge beriptir, KanıĢanı saktadı. Mına eki bala catkanı, Biri uul, biri kız. Közübüzgö körünö Umay ene saktadı.

Beyaz saçlı yaĢlı kadın KanıĢa'ya Tepeden tırnağa baktı.

Diz üstü çöküp yanında Oturup kaldı önünde. Sağ elini yukarı kaldırıp Ağlayan KanıĢa'nın Üç kere karnını sıvazladı. Elini çektiğinde

Çocuk doğdu bağırarak. Etrafındakileri çağırıp Yine karnını sıvazladı, Yere düĢüp balası

"lnga" diye bağırarak ağladı. Ayağa kalkıp a k saçlı Gözden kayboldu. …

Söz söyleyemeyip, akıl ederek Bu ak saçlı baybiçe

Umay Ana imiĢ diye BoĢuna çene çalıyorlar. Umay Ana gelmiĢ, Hüda bize bağıĢlamıĢ, KanıĢa'yı korudu. ġimdi iki bala yatıyor, Biri oğlan, biri kız. Gözümüze görünen Umay Ana korudu.

(Akmataliyev; Kadırmambetova, 2009: 32-33).

Destanda da görüldüğü üzere, Umay doğum yapan kadını ve yeni doğacak olan çocukları korumak için gelmiĢtir. ÇeĢitli kehanetler gösterip, birden gözden kaybolmuĢtur.

146 Umay Ana, Cezbilek‘in doğum yaptığı esnada da gelir. Cezbilek bir türlü doğum yapamaz, çok acı ve eziyet çeker. BahĢılar, bübüler, tabipler gelip tedavi etmeye çalıĢsa da doğum gerçekleĢmez. Tam o sırada ak saçlı Umay Ana yetiĢir:

On eki kün degende, Ölö turgan bolgondo, Asa karmap koluna, Tespe salıp moynuna, Appak kiyim kiyingen, Ak çaç kempir kelgeni. Umay ene ekenin, Eç kim bilbey kalganı. Cezbilekke cetkeni, Körgöndördün baarısı, TañdanıĢıp kalganı. Umay ene ekenin, Bular emi bilgeni. Umay ene koldoyt ko Esen aman töröyt ko, Bala cerge tüĢöt ko, Dep oyloĢup turganı. Umay ene karasañ,

Kudayım özün kolda dep, Ġçin sılap koygonu, Üç colu sılap baĢınan El köçüp catat tur dedi Enekeñdi kıynabay, Tezireek cerge tüĢ dedi Umay ene dedi da,

Közdön kayım cok boldu.

On iki gün olduğunda, Ölecek gibi olduğunda, Asa tutup elinde, Tespih asıp boynuna, Bembeyaz giysi giymiĢ, Ak saçlı kocakarı geldi. Umay Ana olduğunu, Hiç kimse anlamadı. Cezbilek'in yanına vardı, Görenlerin hepsi,

ġaĢıp kaldı.

Umay Ana olduğunu, Bunlar o zaman anladı. Umay Ana kollamaz mı ki? Sağ salim doğurtmaz mı ki? Bala doğmaz mı ki?

Diye düĢünüp durdular. Umay Ana'ya bakacak olursan Hüda'm sen kolla diye,

Karnını sıvazladı,

Üç kere sıvazlayıp baĢını El göçüyor kalk, dedi, Anacığına eziyet etmeden, Çabucak doğ, dedi.

Umay Ana bunları dedi de, Gözden kayboldu.

(Akmataliyev; Kadırmambetova, 2009: 415-416).

147