Olağanüstü Varlık Olarak Peri Kızı

Periler, cinlerin diĢileri olarak düĢünülür.30

Aynı zamanda periler, güzellik ve yardımseverlik sembolü olarak da kabul edilirler. Periler, destanlarda ve diğer sözlü türlerde ak kuğu Ģeklinde görünürler ve aya güneĢe benzetilen güzel bir kız olarak karĢımıza çıkarlar. Zaman zaman gerçek hayatta da güzel bir kız tasvir edilirken ―peri gibi güzel‖ söz öbeği kullanılmaktadır. Periler cinler arasında iyiyi temsil etmektedirler. Çok uzak yerlerde yaĢamaktadır. Bu yerler ulaĢılması zor, hayali bir dağ (Kaf Dağı) olabilmektedir (Beydili, 2004: 282). Gaoz Han:

Karasa tuura aldında turat adam, Sürötü adam körör tüsü caman,

Közü kabak sakal, muruttan körünbödü Mınday adam çıkkan caratkandan. Canında kız olturat ay menen kündöy Alısta turat bul adam menen tilge kelbey…

Ugabız Kör uulunun biz dagı atın, Baatırdın kim bilbes asıl zatın, Cezdebiz peri kızdan üç kız algan

Baksa ki karĢısında duruyor adam, Sureti insan fakat görünüĢü fena, Yüzü gözü sakaldan görünmüyor Böyle adam da mı yaratmıĢ yaradan. Yanında kız oturuyor ay ve güneĢ gibi,

Uzakta duruyor bu, insanla

konuĢmadan…

Duyarız biz de Kör Uulu'nun adını, Kim bilmez bahadırın asil olduğunu, EniĢtemiz peri kızından üç kız almıĢtı

29_{Peri, küçük ve olağanüstü bir varlıktır ve bu ölümsüz varlıklar Âdem‘in ilk karısı olarak Lilith‘in} çocuklarındandır (Sarpkaya, 2017: 85).

Kırgız mitlerinde ve efsanelerinde periler Gök Tanrı‘nın kızları olarak kabul edilir. Onlar yeryüzüne ak kuğu ve sulu kız (güzel kız) suretinde inip gökyüzüne yine aynı Ģekilde çıktıkları belirtilir. Kırgızlara göre periler gökyüzünde bulutların hareket etmesini, onların bir araya gelmesini, kararıp görünmesini sağlarlar, bundan uzun zaman geçmeden rüzgârın çıkmasına yağmurun yağmasına neden olurlarmıĢ. Kırgızların ve diğer Türk boylarının inancına göre periler gökyüzünde dururlar, yeryüzünde insanoğlunun hareketlerini, olup biten iĢleri takip ederlermiĢ. Kırgız halk inançlarına göre periler iyi, adil ve kahraman insanlara ve yiğitlere âĢık olurlar; onlar herhangi bir zorlukla karĢılaĢtıklarında onlara yardım ederlermiĢ. Diğer demonik varlıklardan farklı olarak periler halk anlatılarında korkunç ve çirkin olarak tasvir edilmezler. Periler, Türklerin inançlarında ruh, güzellik ve artistliğin temsili olarak iĢlenmiĢtir. Ġslam dini kabul edildikten sonra Türk boyları ve Kırgızlar arasında da periler Müslüman ve kâfir periler olmak üzere iki kategoriye ayrılmıĢtır. Kırgız ve Kazak efsanelerinde güneĢin ortaya çıkıĢı, yeryüzünü ısıtması da peri kızları ile ilgili olarak kabul edilmektedir (ÇeribaĢ, 2013: 180-181). Bununla birlikte, ―Kadınların olağanüstü olanı kullanması cinsel konumlarını görmek açısından dikkat çekmektedir. Bir baĢka deyiĢle, bakire kızlar (peri kızları), evli kadınlar (cadılar) ve yaĢlı kadınlar (kocakarılar) olarak sınıflandırılabilecek kadının yaĢam çevrimi evrelerinde cinsel iĢlev ya da iĢlevsizlikleri, olağanüstü güçleri kullanım biçimlerini de Ģekillendirmektedir. Kadınlar bu üç evrenin ikisinde cinsel olarak aslında iĢlevsizdirler. Bakire kızlar cinsel bir obje olarak görülmelerine karĢın cinselliklerini iĢlevsel olarak kullanamazlar. YaĢlı kadınlar ise cinsel olarak iĢlevlerini tamamlayarak bir anlamda iĢlevsizleĢmiĢlerdir. Cinsel olarak iĢlev ya da iĢlevsiz olma durumu, kadının mekânı kullanma ve algılama biçimini de dolaylı olarak etkilemektedir (Ölçer Özünel, 2006: 79).

30_{Ferit Develioğlu‘na göre peri, ―cinlerin çol güzel ve alımlı olarak farzedilen diĢilerine verilen bir ad‖} Ģeklindedir (Develioğlu, 1964: 340).

192 Kötörgön bul caandan saltanatın.

Çılım tart attan tüĢ Ģaaiz adam,

Düynögö eçkim kelgen emes sizdey adam,

Kız menen alıp kel dep eregiĢti ĠĢiñe kuduretiñe barbı çaarañ. Gaoz han oĢondo kızdan söz suradı Kudayım nasibime keltirdi kez, Kızsıñ kaysıl padıĢanın kaydan cürsüñ Eñ murun uĢulardı tüĢündürçü.

Atabız Kap tuusunda Akmar paĢaa, Biylegen sansız peri eldi kança. Suluunun kündüzündöy tak özümün Bilesiñ menin uĢundayça,

Surasañ bizdin meken Kahy kapta,

YükseltmiĢ idi bu dünyada saltanatını. Nargile iç attan inip Ģehzadem,

Dünyaya hiç gelmedi sizin gibi adam, Kız ile birlikte getir diye çekiĢti Allah'ın iĢine var mı çaren.

Gaoz Han o zaman kızdan söz istedi Allah'ım nasibimi karĢıma çıkardı, Hangi hanın kızısın, nereden geliyorsun En baĢtan bunları anlat bana.

Babam Kap dağında Akmar PadiĢah, Peri ülkesini yıllarca yöneten.

Gündüz gibi güzelin tam kendisiyim Tanıyacaksın beni böyle,

Sorarsan bizim yurt Kahi u Kap'ta, (Egimbayeva, 2012: 99).

Peri kızları ―ak kuğu‖ donuna bürünürler. Bu peri kızları insanlara âĢık olurlar. Azkaza Baatır Destanı‘nda Ģöyle geçmektedir:

KuĢuñdu al ubara bolboy darıyadan Meni berbeyt atabız adamzatka… Badigüldü izdep barıp algan SeyñĢalık. Gaoz han meni izdep cürbödüñüz, KaĢıma çılım tart dese kelbediñiz, Erkekti ayal izdep bargan barbı? Çakırsam bir canıma kelbediñiz. Caraldık ayal bolup biz bir karıp, Turamın oĢonduktan köönüm kalıp, Kunduzday ak kuu kebin kiyip aldı, KaĢına kelbegen soñ açuulandı. Kız emi ak kuu bolup uçup ketti… Eç kimdi bul kız teñine albas

Seni aĢık bolup çakırsa da bir kelbediñ

KuĢunu al, oyalanma derede Babam beni vermez insanoğluna… Badigül'ü arayıp gidip aldı SeyñĢalık. Gaoz Han beni hiç aramadınız,

KarĢımada nargile iç, dedim, gelmediniz, Erkeği kadın arayıp bulur mu?

Çağırdım bir kez yanıma gelmediniz. Yaratıldık biz kadın olarak bir garip, Bu yüzden gönülsüzüm,

Kunduz gibi ak kuğu Ģeklini aldı, Yanına gelmediği için öfkelendi. Kız Ģimdi ak kuğu olup uçup gitti… Bu kız hiç kimseyi dengi görmezdi Sana âĢık olup çağırdı, sen gitmedin DüĢünün bunun suçu sizde,

193 Bul künöö oylosoñuz özüñde emi,

Sokturar cılma kelip esiñdi emi.

Dümdüz eder gelip aklını. (Egimbayeva, 2012: 99).

Boston Destanı‘nda da kuğu görülmektedir. Cezbilek‘in Boston‘a gönderdiği mektup ve niĢan simgesi olan yüzüğü bu kuğu sayesinde olmuĢtur. KadamıĢ Han‘ın kızı Cezbilek‘in gönderdiği bu kuğu aslında bir peri kızıdır. Peri kızı Bozton‘a âĢık Cezbilek‘in gönderdiği hediyeleri ak kuğu donunda gelerek Boston‘un kardeĢi Kara Çaç‘a verir, Kara Çaç‘tan aldığı haberleri de Cezbilek‘e götürür (ÇeribaĢ, 2013: 182).

Sözü edilen Azkaza Baatır Destanı‘nda anlatılan peri kızı davranıĢları erkek gibi, burunları insan kokusunu hemen sezebilen ve ıĢıklarıyla karanlıkları aydınlatabilen özellikleri vardır: Koku geliyor burnuma, insan kokusu,/ Yanında yabancı biri mi var./ Burnuma insan kokusu geliyor/ Benden kaçıp gizlice evlenerek,/ Koydun mu iĢini yoluna./ Efendim diyerek kapıyı açtı kıza sevinçle/ Ey dostum yok baĢka insan./ Aydınlattı karanlık evi içeri girip/ Baktı kırk kız hepsi yerinde,/ Ak kuğu bilgece bir söz söyler/ KonuĢunca sözü bilgece, ağzından bal damlar/ IĢık yakmadan oturup konuĢtular,/ Periler karanlık evi aydınlattılar./ Ondan daha güzeline rastlanmaz.‖ (Egimbayeva, 2012: 113-114). Bununla birlikte peri kızı altın tahta oturmaktadır. Gaoz Han düĢman saldırısına uğraması üzerine çaresiz kalır ve peri kızın kendine verdiği saçı yakar, bunun üzerine peri kızı anında altın bir tahtın üzerinde gökten iner. ―KarĢısında kırk kız var kuğu gibi/ Güçlü nağme vermiĢti bunlara da/ Göz yumup açana kadar ġelzade/ Gökten altın taht ile yetiĢip geldi‖ (Egimbayeva, 2012: 122).

Azkaza Baatır Destanı‘nda Gaoz Han‘ın ikinci hanımı peri kızıydı. Kurmanbek Destanı‘nda da Teyitbek‘in ilk hanımı peri kızıdır.31

―Murunku ceti katındın uluusu

31_{Türk halklarının mitolojik düĢüncelerinde kaldığı mekân Kaf Dağı olarak gösterilen, bazen acıklı,}

bazense hayırsever gibi betimlenen ruhlara verilen genel ad. "Peri", evrensel bir varlık gibi halk kültürü ve mitolojik sistemde geniĢ yayılmıĢ bir motiftir. "Köroğlu" efsanesinin kahramanı kansını periler ülkesinden getirir. Dede Korkut Oğuznamelerine göre de Ģeytani güçleri temsil eden Tepegöz, kanat kanata bağlayıp uçan ve pınara konan su ruhlarının peri kızıyla olan evliliğinden doğmuĢtur. Efsanevi halk kültürü metinlerinde ve Ģamanmitolojisinde adlarına sık sık rastlanan periler, değiĢken tabiatlılar ve güvercin, Ģahin veya yılan gibi hayvanların kılığına girebilirler. Giydiklerinde görünmez olduklarısihirli gömlekleri var. ĠnanıĢa göre gökleri dolaĢabilirler. Ġnsanları kaçırıp götüren bu varlıklardan iyiliksever olanlar güzel kız, acıklıları ise ihtiyar karı görünümünde betimlenir. Perilerin olduğu yerlerde cinlerin görünmeye bile cesareti olmaz. Bir Kazak bahĢısının tambur çalıp okuduğu, "ġeytan baĢka, cin baĢka peri baĢka, cin baĢka-her birisi bir baĢka" sözlerden de görünüyor ki, en güçlü BahĢılar, cinleri ve Ģeytanları perilerden ayırırlardı. "Peri" bazen de sadece acıklı ruh gibi anlamlandırılmıĢtır. Bazı mitolojik metinlerde Albastıbile peri olarak veriliyor. "Periler" aynı zamanda

194 Zulayka perinin kızı eken, ar kaysını oylonup oturup arman kılıp iylay baĢtap;"men Teyitbektin suluuluguna cana nuruna kızıgıp kelip tiydim ele, tuubagandıgımdan üstümö on üç katın aldı, baardıgıbız da tuubadık"-dep arman kılıp cürdü.‖(İlk hanımı

Zulayka peri kızıymış. Ben, Teyitbek'in çekiciliğine ve nuruna âşık olarak evlenmiştim. Çocuk doğuramadığımdan benim üzerime on üç kuma getirdi. Ama hiç çocuğu olmadı, diyerek ağlamaya başlar.) (Mukasov, 2013: 19).

Kırgız Türk destanlarında peri kızları ile evlenme durumu da söz konusudur.32

Peri kızların çoğu, doğaüstü mekânları, büyüsel nitelikler taĢımayan sıradan erkeklerle evlenerek terk etmelerine karĢın, evliliklerinin ilk evresinde özellikle kocaları zor durumda kaldığında büyü yoluyla onlara yardım ederler. Bu konumları, peri kızlarını olağanüstü öğeleri kullanabilen bakire kızlar olarak tanımlamayı da mümkün kılar. Peri kızları tüm bakire kızlar gibi nihai amaçları olan doğru erkeğe ulaĢtıkları zaman olağanüstü özelliklerini gene ailenin bütünlüğünü korumak ve kocaya yardım amaçlı kullanırlar (Ölçer Özinel, 2006: 80).

Gaoz Han‘ın hanımı peri kızını kendine eĢ almasına razıdır: Geciktirmez buluĢtururum sevdiğinle/ Aslında hizmetimi unutup,/ Geçirme ömrümü kaygı zar ile/ Yaratan ömür verirse bana,/ Sen han olursun kadına./ El sıkıĢıp Cıldız Ay ile anlaĢıp.‖ Bütün bunlara razı olması eĢine olan sevgi ve bağlılığından dolayıdır (Egimbayeva, 2012: 114).

Al emi eki âĢıktın catkan ceri, KoĢulup berekege batkan ceri.

Ġki aĢığın buluĢtuğu yer, Birlikte mutlu olduğu yerdir.

sakral özellikler taĢırlar. Orta Asya ġamanist türlerinin inanıĢlarında bazen "periler", en iyi ruhlar olarak sayılmıĢlar. Türkistan Ģamanları kamlık yaptıkları zaman yardım etsinler diye, beyaz giyimli olarak düĢündükleri bu cisimsiz varlıkları, yani perileri çağırırlardı. Orta Asya'nın Türkmen-Özbek Ģamanlarının taĢıdıkları adlardan biri de "Perihan" adıydı ve acıklı ruhlarla mücadele eden Ģamanlara verilirdi. AraĢtırmacılar bu adı, "peri" sözcüğüyle ilintilendiriyorlar. Onun anlamı "perileri çağıran" demektir. Uygurlarda da Ģaman seansına "peri oynatma" adı verilirdi (Beydili, 2004: 469-470). 32 _{Dede Korkut Kitabı‘nda da sarı çoban peri kızı ile birlikte olur. Bunun üzerine peri kızı hamile} kalır. Tepegöz bu peri kızından doğmuĢtur. Destanda Ģu Ģekilde geçer: ―Oğuz bir gün yaylaya köçdi. Aruzuñbir çobanı var-idi, adına Koñur Koca Saru Çoban dirler-idi. Oğuzuñ öñinçe bundan evvel kimse köçmez-idi. Uzun Bıñar dimek-ile meĢhur bir bıñar var-idi. Ol bıñara periler konmıĢ-idi. Nagihan‘dan koyun ürkdi. Çoban irgece kakıdı ilerü vardı. Gördi kim peri kızları kanat kanada bağlamıĢlar uçarlar. Çoban kepenegini Üzerlerine atdı, perri kızınuñ birini tutdı. Tama‘ idüp derhal cima‘ eyledi. Koyun ürkmege baĢladı, çoban koyunuñ öñine segirtdi. Perri kızı kanat urup uçdı, aydur: Çoban yıl tamam olıçak, mende amanatuñ var, gel al didi. Amma Oğuzuñ baĢına zavalgetürdüñ didi. Çobanuñ içine korhu düĢdi amma kızuñ derdinden beñzi Ģarardı.‖ (Ergin, 2004: 207). Köroğlu Destanı ' nda, Köroğlu'nun ilk dört karısı peri kızlarıdır; her birini kahraman, bir yerden kaçırmıĢtır. Bu perilerden birinin kanatları da vardır. Destanın bir yerinde, Kaf Dağı‘na gitmek için kanatlarını düzeltip uçmağahazırlanır (Demirel, 1995: 112).

195 Adamdı peri menen kuday koĢup,

Irıskı bir-biri menen tapkan ceri. Kız berdi Gaoz hanga ıklastı, Teñebey peri zatka aziz baĢtı, Bir künü amandaĢıp elge kayttı BaĢınan culup berip bil tal çaçtı. Sözümö Gaoz baatır kulak salsañ Açkança közdü cumup kelsem kerek, Tutantıp bul çaçımdı otko salsañ. Peri kızı amandaĢıp ketip kaldı.

Tanrı insanı peri ile birleĢtirip, Rızkları birbirini buldukları yer. Kız, Gaoz Han'a özen gösterdi, Peri olduğunu göz ardı ederek. Bir gün vedalaĢıp yurduna döndü, BaĢından koparıp bir tel saç verdi Yiğit Gaoz sözüme kulak ver, Göz yumup açana kadar gelirim. TutuĢturup bu saçımı ateĢe atarsan. Peri kızı vedalaĢıp gitti.

(Egimbayeva, 2012: 115).

Ġlerleyen kısımlarda Gaoz Han düĢman saldırısına uğraması üzerine çaresiz kalır ve peri kızının kendine verdiği saçı yakar, bunun üzerine peri kızı anında altın bir tahtın üzerinde gökten iner (Egimbayeva, 2012: 122). Ernazarbek Gaoz Han‘ın yurduna gelir ve babası Kör Uulu‘ya müjdeyi verir: ―Üç peri ile birlikte geliyor gelinin./ Dinlerseniz Gaoz Han çocuğunuza,/ Oğlunuza çok hizmet ettim ben,/ Sonunda karar verip muradıma yettim ben./ Gaoz ile ahiretlik dost olup,/ Ġsteyince kızı verip gittim ben./ PadiĢahın kızıdır yıldız gibi,/ Peri gibi, güneĢ gibi Kunduz Ay,/ Kız kardeĢim Zeynepkül'ü verdim ben.‖ (Egimbayeva, 2012: 125).

Peri kızı ile evlenme Kırgızların ―Hanın Çocuğu‖ (Handın Balası) adlı masalda da görülmektedir. Masalda çocuk eve döndüğünde kız kardeĢi: "Yanımda birisi yok, sıkıldım. Peri padiĢahının kızı Külanda güzeli alıp gel, bana yenge yap." diye ağabeyini zorlar. Ağabay yola çıktığın ölmüĢ olan üvey babasının mezarına gider. Babası oğluna peri Ģehrine nasıl gideceğini söyledikten sonra çocuğuna ―Gevher tahtın üstünde Külanda güzel uyur. Onun saçını kesip uyandır. O zaman seninle evlenir."der. Oğlan babasının dediğini yaptıktan sonra Uyuyan Külanda güzelin saçını keserek onu uyandırır. Kız kalkarak: "Benim nikâhım sana kısmetmiĢ." diye çocuğa yemek ve içecekverip onu misafir eder. Sonunda da peri kızıyla evlenir (Doğan, 2009: 213-214).

Peri kızı masallarda sıklıkla geçen bir olağanüstü varlıktır. Kırgızların ―En Küçük Çocuk‖ (Kence Bala) adlı masalında peri kızı görülmektedir. Masal da hanın üç oğlu vardır. Han rüyasında gözünden yaĢ yerine mercan akan bir kuĢ görmüĢ. Oğlanlar bu kuĢu bulmak için üç farklı yol varmıĢ. En küçük çocuk çıkmaz yollara girmiĢ. Yolda

196 gidereken saçları dağınık yaĢlı bir adam çocuğu geyiğe çevirmiĢ. Çocuk sekerek geyiklere karıĢıp gitmiĢ. Daha sonra altından, gümüĢten ve gevherden büyük bir evin içine girmiĢ. ―Çocuk hayran kalıp iç eve girse ki, ay dese nazlı, gün dese kıymetli, peri gibi bir kız oturuyormuĢ. Perizat Ģöyle bir dönerek gözünü açıp:"Kahrolası anam ey, daha gencecik, nazlı bir delikanlıyı geyiğeçevirmiĢsin, seni taĢ yürekli," demiĢ içinden mırıldanarak. Ağaç kovadakisuya ak taĢ koyup kara taĢı çıkarmıĢ. Yedi defa okuyup üfleyerekçocuğu eski haline getirmiĢ‖ (Karadavut, 2006: 193). Burada görüldüğü gibi peri kızı sihri-büyüsel özelliklere sahiptir.

Kırgızların ―Yetim Oğlan‖ (Cetim Bala) adlı masalında peri kızı güvercin kılığında görülmektedir.33

Masal da periler diyarına giden yetim çocuk, orada bir ihtiyarla karĢılaĢır. Ġhtiyar çocuğu evlat edinir ve evinin altı odasının bütün anahtarlarına çocuğa verir. Ġhtiyar sadece bir odaya girmemesi için uyarır. Fakat çocuk ihtiyarı dinlemez ve o odaya girer. ―Ġnsanoğlu buraya geleme,‖ der küçük güvercin de gülerek. Sonra da üstündeki güvercin elbisesini sıyırıp atar ve güneĢ gibi parlayan güzel bir kız olur. Diğer iki güvercin orada kendilerini izleyen bir çocuk olduğunu fark ederler vehemen kanatlanıp uçarlar ama göle giren güvercin kız kaçamaz. Çaresiz kalangüvercin kız gölden çıkar ve oğlanın yanına gelerek:―Yiğit, sen benim tenimi de yüzümü de gördün. Artık bana insan kokusubulaĢtı, demek benim nasibim senmiĢsin, nikâhım sana düĢmüĢ.‖ der. Daha sonrada peri kızı, periler padiĢahı olan babasına bu durumu söyler. Fakat baba çocuğu zorlu sınavlardan geçirir. Çocuk bütün görevleri peri kızı sayesinde yapar. Sonun da ikisi de ölür (Özen, 2008: 372- 377). Burada olduğu gibi peri kızının güvercin donunda görülmesi motifi, ―Abılay Yetim‖ (Abılay Cetim) masalında da görülmektedir. Abılay, yolda karĢılaĢtığı ihtiyarın dediği yere gelir oraya bir çukur kazar ve içine girip gizlenir. Ġki gün geçtikten sonra gökyüzünü güvercinler kaplar, güvercinler tepeye inerlerve anında insan kılığına bürünürler. Abılay, orada beklerken yanından geçen bir periyi kimseye bellietmeden çekince diğerleri anında güvercine dönüĢerek göğe uçar. Korkudan uçan periler tekrar kendi dünyalarına döner (Özen, 2008: 278-279).

Peri kızlarının sihirsel özellikleri çoktur. ―Abılay Yetim‖ masalında Abılay karĢılaĢtığı peri kızına altın gölün yerine sorar. Bunun üzerine onun istediklerini yaparsa hayatta kalacağını anlayan peri, Abılay‘a yarım ay Ģeklinde bir altın verir.

33_{Peri masallarda kuĢ Ģekindedir ve peri kızına dönüĢebilir. Güvercin Ģekline gelip bir havuza girip} çıkınca ayın on dördü gibi güzel bir kıza dönüĢür (Sarpkaya, 2017: 88).

197 Abılay, altını yere bırakınca birden oradabir göl beliriverir. Bu göl, Abılay‘ın aradığı altın göldür (Özen, 2008: 279).