YALAN İŞARETLERİ
Yalan söylerken, insanların davranışlarında gözlenen farklılıklar birçok araştırmaya konu olmuştur.
Bu araştırmalardan çıkan sonuçlar şöyle özetlenebilir:
1- Yalan söyleyen kişilerin, elleriyle yaptıkları jestler azalmaktadır. Normalde el jestleri, ifadeyi güçlendirmek amacıyla yapılır. Kişi genellikle, konuşulan kelimelerin anlamını arttırmak için yaptığı el hareketlerinin farkında değildir. İnsan, konuşurken elini salladığını bilir ancak el hareketlerinin gerçekte ne anlama geldiğini bilmez. Ellerinin bir mesaj verdiğini biliyor olsa da mesajın içeriğini tam olarak bilmiyor olması kişiyi şüpheye düşürür ve böylece ellerin hareketleri azalır. Belki de insan, içinde yaşadığı çelişkiden ötürü ellerinin kendisini ele vereceğinden çekinir. Bunun sonucunda ellerini ya cebine sokar ya ellerinin üzerine oturur ya da bir eliyle diğerini tutar. Bu kendi kendine temas, zor zamanda anne elinin tutulması yerine geçerek, iç gerginliği de hafifletir.
2- Yalan söyleyen kişinin, elini yüzüne götürme ve yüz çevresine değdirme sayısı artmaktadır. Bir konuşma sırasında kişi, elini ara sıra yüzüne götürür. Ancak kişinin samimi olmadığı bir görüşme sırasında, bu jestin sayısında büyük ölçüde artış görülmektedir. Elin yüze gitmesi sırasında yapılan hareketler çeneyi tutmak, dudaklara bastırmak, ağzı örtmek, buruna değmek, yanağı ovuşturmak, gözün altını kaşımak, kulak memesini çekmek ve saçla oynamaktır. Bir yalan
sırasında bütün bu jestlerin sayısında artış görülmekle beraber ağzı örtme ve buruna değme jestlerinde adeta bir patlama olur.
İnsan yalan söylerken neden ağzını kapatır? Bunu tahmin etmek çok zor değildir. İnsan, ağzından çıkacak kelimeleri tutmak ve yaptığını örtmek ihtiyacındadır. Elin ağzı örtmesi, çeşitli biçimlerde olur. Parmaklar dudakların üzerinde trampet çalabilir, işaret parmağı üst dudak üzerinde durabilir veya el ağzın hemen yanında durabilir. Çocuklar, yalan söylerken elleriyle ağızlarını kapatırlar. Hiç şüphesiz yetişkinler için elin ağza gitmesi, kişinin yalan söylediği konusunda tek belirleyici hareket değildir. Kişi, söylediği şeyle ilgili tereddüt içindeyse, hata yapmaktan korkuyorsa, zaman kazanmak istiyorsa, eli ağız çevresinde olabilir. Bu sebeple elin buruna gitmesi, ağzı örtmesine kıyasla daha gelişmiş, ince ve soyutlanmış bir harekettir. Ağzı örtmeye gelen el, hemen yukarıda bulunan buruna uzanır ve böylece daha sembolik ve stilize bir hareket yapılmış olur. Yalan söyleyen veya ağzından çıkanlar konusunda yeterince samimi olmayan bir insanın elinin burnuna gitmesinin en önemli sebebi fizyolojiktir. Çünkü yalan söylediği sırada iç gerginlik yaşayan bir insanın bedeninde birçok fizyolojik değişiklik olur. Kan basıncının yükselmesi, kalp vurum sayısının artması, ter bezi faaliyetlerinin artması gibi fizyolojik değişikliklerin yanı sıra, burunda bir kaşınma duygusu yaşanır. Coldoni’nin ünlü masalında, yalan söyleyen Pinokyo’nun burnunun büyümesi
135
sebepsiz değildir. Yazar son derece önemli bir gerçeği yakalamış ve abartarak çocuk literatürüne geçirmiştir.
3- Yalan söyleyen bir insanın, konuşurken beden hareketlerinde bir artış olmaktadır. Yalan söylendiği zaman duyulan huzursuzluk, özellikle otururken kişinin durumunda değişiklik yapmasına, oturduğu koltukta öne arkaya veya sağa sola hareket ederek pozisyon değiştirmesine sebep olmaktadır. Bu pozisyon değişikliğinin ardında, büyük bir ihtimalle "keşke başka bir yerde olsaydım" duygusu yatmaktadır. Oturur durumda artan beden hareketleri, televizyondaki açık oturum, panel veya sohbet türü programlarda sık sık görülmektedir.
4- Yalan söyleyen bir kişinin el jestleri azalırken, el sallama hareketi artmaktadır. Belki de böylece kişi, elini silkme biçiminde hafifçe sallayarak sözleriyle ilgili sorumluluğun kendisine ait olmadığını anlatmak istemektedir.
5- Yalan söyleyen bir insanın yüz ifadesi, büyük çoğunlukla normale çok yakındır. Bu alanda uzmanlaşmadan, bir kişinin mimiklerine bakarak yalan söylediğini anlamak çok güçtür. Yüz ifadesinde yalanı ele veren en önemli ipucu, kişinin gözlerini sık sık konuştuğu kişiden kaçırmasıdır.
Bu araştırmalardan elde edilen bilgileri mutlak doğrular olarak değil, geçerliliği tekrarlanmasına ve
izlediği sıraya bağlı olarak kişinin içinde bulunduğu bağlamın değerlendirilmesiyle anlam kazanan bir anahtar olarak kabul etmek gerekir. Yukarıda sıralanan özelliklerin varlığı, kişinin yalan söylediğini değil, yalan söyleme ihtimalinin olduğunu gösterir. Bu araştırmaları sınamak için çalışmalar yapan başka araştırmacılar, yukarda sıralanan davranışların yalan veya samimiyetsizliği ortaya çıkartmak için kullanılacak anahtarın kendisi değil, ancak bir parçası olduğunu söylemektedirler. Örneğin, bir konuşma sırasında birdenbire büyük bir suçlamayla karşılaşmamız durumunda bocalamamız, birçok kere elimizi yüzümüze götürmemiz, oturduğumuz yerde huzursuzluğumuzu yansıtan hareketler yapmamız mümkündür. Peki, bu durumda suçlamaları yerinde, savunmalarımızı da gerçek dışı olarak mı kabul etmek gerekir?
Benzer şekilde iş için mülakata çağrılan bir kişi, kendisine sorulan sorularla bunaldığı zaman, elini birçok kez yüzüne götürebilir ve oturduğu yerde huzursuzluk işaretleri gösterebilir. Bütün bunların, adayın, vereceği bilgilerin nasıl değerlendirileceğini bilememesinden ve hata yapma endişesinden kaynaklanması da muhtemeldir. Sıralanan sebeplerden ötürü, bu işaretleri yalan söylemenin delilleri olarak değil, beynimizin içindeki düşünceler ve gerçek duygularla, dış dünyaya yansıyan ifadelerin bir çelişkisi olarak kabul etmek daha yerinde olur. Bu çelişki gerçek bir yalan olabileceği gibi, bir samimiyetsizlik, tereddüt veya şüphe de olabilir.
137