3.2. Biçimleri Açısından Zarflar
3.2.1. Yalın Zarflar
Bu zarflar, ek almamış zarflardır: geç, dün, yarın, gece; en, pek, çok gibi. 3.2.2. Türemiş Zarflar
Ek alarak türemiş zarflardır: akşamleyin, saatlerce, yazın, güzün, yiğitçesine, erken, sonra, önce, ansızın gibi.
Fn: Türemiş Zarflar: Ad soylu sözcüklere veya fiillere yapım ekleri eklenerek oluşturulun zarflardır:
Addan türemiş zarflar:
Yıllarca (çalıştı), kışın (görüştük) Sıfattan türemiş zarflar:
Önce (söylesin), dürüstçe (anlatsın) Fiilden türemiş zarflar:
Bakıp (anladı), görünce (tanıdı)
3.2.3. Bileşik Zarflar: Zarf görevinde bulunan bileşik kelimelerdir: bugün, biraz, birçok, ilkönce, böyle, şöyle gibi.
Fn: Bileşik Zarflar:
Bugün (geldi), nasıl (ne+asıl) (anlattı)
3.2.4. Öbekleşmiş Zarflar: Kimi kelimeler yan yana getirilerek zarf öbekleri oluştururlar: hemen şimdi, yana doğru, öne doğru, pek çok, hemen hemen, şimdi, -den
sonra, -e dek, -den beri, ikide bir, arada sırada, bazı bazı, şöyle böyle, er geç, aşağı yukarı, o yana, bu yana, beş aşağı beş yukarı, var yok, doğru dürüst gibi.
Bu tür zarflar arasına, deyim biçimindeki birden çok kelimeden oluşmuş zarflar de girebilir.
Değerlendirme
Zarfların yapısı konusuna sadece Fn değinir. O da türemiş ve bileşik zarflardan bahsederken basit ve öbekleşmiş zarflara değinmez.
BÖLÜM 4 : ZAMĐR
Türkiye Türkçesi dilbilgisinde zamir, ad soylu kelimelerin önemli bir bölüğü olup, genellikle adların yerini tutan, kişi, soru, gösterme ve belgisizlik kavramları taşıyan kelimeler olarak bilinir. Dilimizde zamirler, ben, sen, o, kendi, biri, bu, şu, kimi, kimse, falan, filan, herkes, hepsi, birkaçı, çoğu, bazı… gibi kelimelerdir. Ayrıca adam, kişi, insan kelimeleri zamir olarak kullanılır.
Nesnelerin yerine geçerek ya da göstererek karşılayan sözcüklerdir. Zamirler nesnelerin dildeki gerçek karşılıkları olmayan, fakat gerekince onları ifade edebilen kelimelerdir. Bu işi zamirler nesneleri temsil etmek veya göstermek suretiyle yaparlar. Zamirlerin tek başlarına kelime olarak anlamları yoktur. Bir zamir tek başına hiçbir nesneyi karşılamaz, hiçbir şeyin adı değildir. Ancak nesne biliniyor ve bir zamirle ifade ediliyorsa o nesne ile zamir arasında bir bağ kurulur, zamir o nesneyi karşılar. Zamirler umumiyetle, ismin yerini tutan kelimeler diye tarif edilir (Ergin, 1993:379).
Bir kişi ve nesne kavramı taşıyarak adın yerini tutan sözcüklerdir. Zamirler her halleriyle adlara benzerler. Onlar gibi çoklulanırlar, isim çekimine uğrarlar ve ad takımlarına girerler (Banguoğlu, 1995:309).
Tümcede adların yerini tutan ve söyleyenle kendisine söylenen kimseleri anımsatan sözcüklere adıl denir (Gencan, 1992:128).
Bir takım yinelemelerden kaçınmak için adların ya da ad öbeklerinin yerine kullandığımız sözcüklere adıl denir (Koç, 1990:116).
Kişi, özlük, gösterme, soru ve belirsizlik kavramları vererek, varlıkların yerini tutan kelime, adıl (TDK Türkçe Sözlük).
Zamirleri, şu bölümlere ayırarak inceliyoruz: Kişi Zamirleri, Gösterme Zamirleri, Belgisiz Zamirler, Soru Zamirleri.
Bu bölümler diğer dilbilgisi yapıtlarında da aşağı yukarı aynıdır: Ergin (1993:380 ve ötesi), “kişi, dönüşlülük, gösterme, soru ve belirsizlik zamirleri” diye ayırmıştır. Banguoğlu (1995:309), kullanılışlarına göre “kişi, gösterme, iyelik, dönüşlü, soru, belirsiz ve ilinti zamirleri” olarak bölümlendirmiştir.
Zamirler, ad soylu kelimeler içinde en çok, adlara benzerler. Adlar gibi ad durumlarına girer ve iyelik eklerini alabilirler: ben, bana, benim, bizim, sizin, onun, ona, kendine, kendimiz, bunun, bundan gibi.
Zamirler, bir adla birlikte tamlama kurarlar. zamir tamlamasında tamlayan zamir, tamlanan da addır. Bu tamlamada hem zamir, hem de ad, tamlamanın gerektirdiği ekleri alarak belirtili bir tamlama kurarlar: benim okulum, bizim okulumuz, onun okulu, onların okulu gibi. Kimi zaman da kendi işim,kendi evim gibi belirtisiz tamlama oluşturdukları görülür. Zamir tamlamasında zamirlerin söylenmediği de olur. (benim) evim, (onun) okulu gibi. Bu tür kullanılışlara dilimizde çok rastlanır.
Zamirlerin, zarf yapan ekler alarak bence, sence, kendimce, kendince, şunca, bunca, bencileyin, sencileyin, örneklerinde görüldüğü gibi göre anlamı taşıyan zarf oldukları da görülür:
“Kendince bir soluk aldı.”
Zamirler ikileme de oluştururlar: bunlar şunlar, şuna buna, şunun bunun, öteki beriki,
kendi kendine, ben ben, sen sen gibi. En çok kendi zamirinin kurduğu ikilemeler
kullanılır:
“Ben kendi kendime adamın sorusuna böyle bir cevap…” “Senin benim dememle mi?”
Ayrıca kimi kimsesi, falan filan, hepsi hepsi gibi belgisiz zamirlerin kurdukları ikilemeler de vardır.
Zamirler edatlarla da kullanılır. Çoğu kez bir edatla zamir tamlama oluşturur: benim
gibi, senin gibi, benim için, onun için gibi.
Zamirler ayrıca edatlı tümleç de oluştururlar: Bana doğru koştu: Kendine göre dikti;
Üniversite Hazırlık Kitapları
Fm: Adıl (Zamir): Cümlede, ad olmadığı halde adların yerini tutan sözcüklerdir.
Fn: Zamir (Adıl): Ad olmadıkları halde cümlede ad yerine kullanılan, adların yerini tutan sözcük ve eklere zamir denir. Zamirler, ad soylu sözcüklerdir. Kullanımları bakımından adlarla en çok benzerlik gösterenlerdir.
Adlar gibi ad durum eklerini alırlar: O senden daha düzenliydi.
Zamirler tamlama kurmak için kullanılabilir: Gelenlerin birçoğu askerdi.
Bunun şurası pek hoşuma gitmedi.
Kl: Zamir (Adıl): Đsimlerin yerini tutan sözcüklere ve eklere “zamir” denir.
Kr: Zamirler (Adıllar): Cümlede ismin yerini tutan, isim olmadığı halde isim gibi kullanılan sözcüklere zamir denir. Bir zamir tek başına hiçbir nesneyi karşılamaz, hiçbir şeyin adı değildir. Ancak nesne biliniyorsa ve bir zamirle ifade ediliyorsa o nesne ve zamir arasında bir bağ kurulur. Zamir o nesneyi karşılar.
Zamirler;
Đsmin yerini tutar,
Đsim çekim eklerini alabilir, Đsim gibi kullanılabilir.
S: Zamir (Adıl): Adın yerini tutan sözcüklere zamir (adıl) denir. Cümlede yer alan bir sözcüğün zamir olabilmesi için:
Herhangi bir adın yerine kullanılması, Ad çekim eklerini alabilmesi,
Tablo 19. Zamirler Fm Fn Kl Kr S Sözcük Durumundaki Zamirler: Sözcük Halindeki Zamirler Kişi (şahıs) Adılı Kişi (şahıs) Zamirleri
Kişi Zamiri Şahıs (Kişi) Zamirleri
Kişi (Şahıs) Zamirleri Đşaret (Đm) Adılı Đşaret(gösterme)
Zamirleri
Đşaret Zamiri Đşaret(Gösterme) Zamirleri
Đşaret Zamiri Belgisiz Adıl Belgisiz Zamirler Belgisiz Zamir Belgisiz Zamirler Belgisiz
Zamirler Soru Adılı Soru Zamirleri Soru Zamiri Soru Zamirleri Soru Zamirleri Dönüşlülük Adılı Dönüşlülük Zamiri Dönüşlülük Zamiri Ek Durumundaki Zamirler Ek Halindeki Zamirler
Đlgi Adılı (-ki) Đlgi Zamiri Đlgi Zamiri Đlgi Zamiri Đlgi Eki (Zamiri)-ki
Đyelik Zamirleri Đyelik Zamiri Đyelik Ekleri
Değerlendirme
Özel, Ergin ve Banguoğlu zamir tanımında bunların kelime olduğunu belirtir. Banguoğlu ilgi ve iyelik eklerinin zamir olduğunu iddia eder. Banguoğlu’nun tanımında ek halinde olan bu zamirler dışarıda kalmaktadır. Bunları da kapsayacak bir tanım gereklidir. Tanımı “kelimelere ve eklere” şeklinde söylemek daha uygundur. Özel ve Ergin ilgi ve iyelik eklerini zamir olarak kabul etmedikleri için tanımda “kelimeler” demesi uygundur.
Fn ve Kl “kelime ve eklere” şeklinde bir tanım yaparken Fm, Kr ve S sadece “kelimeler” ifadesine yer verir. Fn ve Kl ilgi ve iyelik zamirinden bahsettiği için böyle bir tanım uygundur. Ancak Fm, Kr ve S ilgi ekini zamir olarak kabul ettikleri için sadece kelimeler ifadesi konunun tanımını eksik bırakmaktadır.
Fn, Kr ve S zamirlerin ad durum eklerini alabileceğini; Fn ve S ad tamlaması kurabileceğini söyler.
Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi zamirlerin bölünmeleri konusunda farklılık söz konusudur:
Fm, Kl ve Kr “dönüşlülük zamiri”ni ayrı bir bölüm olarak ele alırken Fn ve S kişi zamirlerinin içinde işlemişlerdir. Fn ve Kl zamirleri, sözcük durumundaki ve ek durumundaki zamirler adı altında iki bölümde inceler.
Fm ve Kr “iyelik zamirleri”ni yapı bilgisinde “iyelik ekleri” adı altında inceler ve bunların zamir olduğu bilgisine yer vermez.. S da bunların ek olduğunu ancak “zamirimsi” özelliğinden dolayı zamirlerin içinde işlendiğini açıklar.
Kaynaklar sadece kişi, işaret, belgisiz ve soru zamirlerini bölümlemesinde ayrılığa düşmez.
Fm, Fn, Kr ve S zamirleri farklı şekillerde 6 bölüme ayırır. Kl ise 7 bölümde işlemiştir. Fm diğer kaynaklardan farklı olarak “adıl” terimini kullanmayı uygun bulmuştur. Adam, kişi,insan kelimeleri TDK Türkçe Sözlük’te zamir görevinde de kullanılmıştır. 4.1. Kişi Zamirleri
Kişi zamirleri, kişi adlarının yerlerine kullanılan kelimelerdir.
Bunlar varlıkları şahıslar halinde ve temsil suretiyle karşılayan kelimelerdir (Ergin, 1993:380).
Eyden ve ya eydilen kişilerin ve sözü geçen kişi ve nesnelerin adlarının doğrudan doğruya yerlerini tutan zamirlere kişi zamirleri deriz (Banguoğlu, 1995:309).
Dilimizde kişi zamirleri, tekil kişiler için, ben, sen, o; çoğul kişiler için de biz, siz, onlar kelimeleridir.
Kişi zamirleri, belirtili zamir tamlamasına tamlayan oldukları zaman –in tamlayan ekini alırlar: Benim işim, senin işin, onun işi, bizim işimiz, sizin işiniz, onların işi(işleri) gibi. Böylece kişi zamirlerinin iyelik ekiyle çekimleri de şöyledir:
benim bizim senin sizin onun onların
3.kişi o ve kendi zamirleri iyelik eki ve ad durumu ekleri aldıklarında zamir n’si bu eklerle zamir arasına girer: Onu (o-n-u), ona (o-n-a), kendine (kendi-n-e), kendinde (kendi-n-de)
Dönüşlü zamir olan kendi sözcüğü de kişi zamirleri gibidir. Kimi yapıtlarda zamirler bölümlendirirken “dönüşlü zamirler” adı altında bu sözcüğü kapsayan ayrımlar yapılmıştır. (Ergin 1993:404, Banguoğlu 1995:315)
Kendi sözcüğü tamlayan durumuna girerek tamlayan olur: Kendimin işi, kendinin (kendisinin) işi gibi.
Zamirler, Türkiye Türkçesinde çok kullanılan kelimelerdir. Öyle ki, bir anlatımda bir şeyin ya da kişinin adı belirtilmiyorsa onun yerine çoğunlukla onu karşılayacak bir kişi zamiri kullanılıyor demektir. Zamirler bu bakımdan kelime türleri içinde adlardan sonra, en çok özne görevi yapan kelimelerdir. Kimi zaman da tümcedeki özne söylenmeden yüklemdeki kişi kavramı özneyi belirtir. Örneğin “dersimi yaptım” tümcesinde, özne,
ben kişi adılıdır. Türkçenin eskiden beri görülen bir özelliği olarak kişi zamirlerinin
görevinin yüklem sonundaki ekle yerine getirildiği görülür.
Kişi zamirleri edatlarla da kullanılabilir. Bu kullanılış genellikle bir tamlama biçimindedir. Ad ya da kişi zamirinin bir edatla oluşturdukları tamlamaya edatlı tamlama denir. Benim için, benim gibi, senin gibi. Böyle tamlamalarda kimi zaman edat da iyelik eki alır: Benim gibisi, senin gibisi.
Göre ilgeci, yönelme durumuna girmiş bir kişi zamiriyle kullanılır: bana göre, sana göre gibi.
Üniversite Hazırlık Kitapları
Fm: Kişi (Şahıs) Adılı: Cümlede kişi adlarının yerlerini tutan adıllardır. Bu adıllar, “ben, sen, o, biz, siz, onlar” sözcükleridir.
O beni dün çok aramış. Dün bana geleceğini söyledi. Bunu sana daha önce anlatmıştım.
Bu cümlelerde geçen “bana” ve “sana sözcükleri “ben ve “sen” kişi zamirlerinin yönelme durumu eki (-e) almış halleri olduğundan, kişi adılıdır.
Fn: Kişi (Şahıs) Zamirleri: Kişi adıllarının yerini tutan sözcüklerdir. Türkçede kullanılan kişi zamirleri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
Tekil Çoğul
1.Kişi Söz Söyleyen: ben biz
2.Kişi Söz Söylenen: sen siz
3.Kişi Anılan-Hakkında söz söylenen:o onlar
Eylemler, kişi zamirlerinin karşılığı olan ekleri alırlar. Bu eklere kişi ekleri denir. Gidiyorum kömür gözlüm elveda. (Ben)
Kişi zamirleri adlarla birlikte tamlama oluşturabilir. Tamlayanı kişi zamiri olan ad tamlamalarında tamlayan görevli kişi zamiri düşebilir:
Sizin sorununuzla ben ilgilenirim. (Tamlayan: kişi zamiri) Sorununuzla ben ilgilenirim. (Tamlayanı ‘sizin’ düşmüş)
Tamlayanı düşmüş ad tamlamalarının bazıları hem ikinci tekil hem de üçüncü tekil kişi anlamı yansıtır. Böyle kullanımlarda anlam belirsizliği olur. Buna yol açmamak için tamlayanı kullanmak gerekir.
Elbiselerini bana getirdi. Bu cümledeki italik yazılan sözcük “tamlayanı düşmüş ad
tamlamasıdır” Ancak iki ayrı anlam çıkarılabileceği için anlam belirsizliği vardır. I. (onun) elbiselerini bana getirdi.
II.(Senin) elbiselerini bana getirdi.
Kl: Kişi zamiri: Şahıs isimlerinin yerini tutan zamirlerdir. Ben, sen, o, biz, siz, onlar. Kişi zamirleri isimlere getirilen hal eklerini alabilir. Birinci ve ikinci tekil şahıs zamirleri (ben, sen) ismin “-e” hal ekini aldıklarından kök değişikliğine uğrayarak (bana, sana) şekline dönüşür. Kişi zamirleri iyelik eklerini almaz.
Đsim tamlamalarında yalnız tamlayan görevi üstlenirler. Senin kitabın, onun arabası, sizin odanız..
Kr: Şahıs (kişi) Zamirleri: Şahıs isimlerinin yerine kullanılan zamirlerdir. Tekil zamirler Çoğul zamirler
Ben Biz
Sen Siz
O Onlar
Şahıs zamirleri isim gibi kullandıkları için isim hal eklerini alabilirler. Ben, beni, bana
Sen, seni, sana O, onu, ona
Ben ve sen zamirleri isim durum eklerinden “-e”yi aldıklarında köklerinde ses değişikliği olur.
Ben –e bana Sen –e sana
Şahıs zamirleri isim tamlamalarında tamlayan görevinde kullanabilirler. Tamlanan olamazlar.
Ben-im Kitab-ım Sen-in Kitab –ın O-nun Kitab-ı Tamlayan Tamlanan
Tamlayan eki –ın, -in, -un, -ün dür. Ancak tekil ve birinci çoğul şahısta bu ek –im şeklindedir. Bu iyelik eki ile karıştırılmamalıdır.
Tamlayan eki iyelik eki Biz – im Kitab –ımız Tamlayan eki Đyelik eki
Şahıs zamiri ile kurulan isim tamlamalarında tamlayan düşebilir. Bu durumda tamlanan eki zamirinin yerini tutar.
Benim kitabımı kaybettim. Kitabımı kaybettim.
Şahıs zamirlerinin atılmasıyla anlam belirsizliği olacaksa şahıs zamiri atılmaz. “Kardeşini” senin kardeşini ya da onun kardeşini
“Cüzdanını” senin cüzdanını ya da onun cüzdanını anlaşılabilir. Şahıs zamirleri iyelik eklerini almaz.
S: Kişi (Şahıs) zamirleri: Cümlede kişi adının yerini tutan sözcüklerdir: Ben, sen, o; biz, siz, onlar; kendi.
Kişi zamirleri cümlede adların özelliklerini yansıtır, cümlenin herhangi bir öğesi olabilir.
Ben ve sen kişi zamirleri, adın “e” durum ekini alınca, köklerindeki “e” sesi “a” ya dönüşür.
Ben—bana Sen—sana
Đkinci ve üçüncü tekil iyelik eki almış kelimeler hal eklerinden birini aldığında, o nesnenin ya da düşüncenin kime ait olduğu belirlenemez. Bu durum, sözcüğün sonuna gelen –n sesinin, ikinci tekil şahıslarda iyelik eki; üçüncü tekil şahıslarda ise kaynaştırma sesi olmasından kaynaklanmaktadır.
Arkadaşına bunu vereceğim. Arkadaş - ın - a (senin) Đyelik 2. tekil Arkadaşına bunu vereceğim. Arkadaş – ı – n – a (onun) Đyelik 3.tekil
Böyle cümlelerde şahıs zamiri eksikliğinden kaynaklanan bir anlam karışıklığı meydana gelir. Bu anlam karışıklığını gidermek için bu cümlenin (veya –in takısını almış sözcüğün) başına onun/senin tamlayanını getiririz.
Değerlendirme
Kaynaklarda kişi zamirleri için “kişi adlarını yerini tutan kelimeler” şeklinde tanım yapılmıştır.
Fn, 1., 2., 3. tekil ve çoğul kişilerin ifade ettiği anlamları veren tek kaynaktır.
1.tekil ve çoğul kişi zamirlerinin tamlayan ekini “-im” şeklinde alacağı bilgisini sadece Kl verir.
Kl ve Kr, kişi zamirlerinin hal eklerini alacağını ama iyelik eklerini alamayacaklarını açıklar.
Fn, Kl ve Kr, isim tamlamasında tamlayan olabileceğini söyler.
“ben, sen” zamirlerinin “-e” durum ekini aldığında “bana, sana” şekline döneceğine Fm, Kl, Kr ve S değinir.
Tamlayanı düşmüş isim tamlamasında kişi zamirlerinin kullanılmaması sonucu anlam belirsizliği oluşacağına Fn, Kr ve S değinir.
Fm “kendi” kelimesini dönüşlülük zamiri adı altında işler. Fn kişi zamirlerinin yerine kullanıldığını belirtir. S “dönüşlülük kişi zamiri” şeklinde bir terim bulur ve bu konuyu kişi zamirlerinin içinde inceler. Bu konu ile ilgili daha geniş bilgi “Dönüşlülük Zamiri” başlığı altında verilecektir.