2.2. Görev ve Anlam Açısından Sıfatlar
2.2.2. Belirtme Sıfatları
2.2.2.4. Sayı Adlarının Sıfat Olarak Kullanılması
Sayı adlarının, başka bir adın sayısını, ölçüsünü, sırasını belirtmek üzere sıfat olarak kullanıldıkları, bir adla tamlama oluşturdukları görülür. Sayı kelimeleri birer addır. Biz burada sayı adlarının sıfat görevini belirttik. Sayı kelimeleri pek çok dil bilgisi yapıtında sıfat olarak adlandırılmıştır.
Sayı sıfatları, nesnelerin sayılarını bildirmek suretiyle belirten kelimelerdir (Ergin, 1993:366).
Varlıkları sayı, sıra, topluluk ve benzeri yönlerden belirten sıfatlara sayı sıfatları diyoruz (Banguoğlu, 1995:306).
Burada sayı adlarının ad konusu içindeki bölümlendirilmesine bağlı kalarak, onların sıfat görevlerini örneklendirerek belirteceğiz. Ancak burada kelimelerin görevsel nitelikleri içeren bir inceleme söz konusu olduğundan “sayı adlarının sıfat olarak kullanılması” diye adlandırılmıştır.
Sayı adları sıfat olduklarında şu bölümlere ayrılır: Tablo14. Sayı Sıfatları
Sözcük Türleri (Özel) Türk Dil Bilgisi (Ergin) Türkçenin Grameri (Banguoğlu) 1.Asıl sayı sıfatları Asıl sayı sıfatları Asıl Sayı Sıfatları 2.Üleştirme sayı sıfatları Üleştirme sayı sıfatları Üleme Sayı Sıfatları 3.Kesir sayı sıfatları Kesir sayı sıfatları Kesirli Sayı Sıfatları 4.Sıra sayı sıfatları Sıra sayı sıfatları Sıra Sayı Sıfatları
Topluluk Sayı Sıfatları Topluluk Sayı Sıfatları Bu ayrım diğer dil bilgisi yapıtlarının çoğunda böyle sıralanmış ve bir ayrı bölüm olarak “topluluk sayı sıfatları” ele alınmıştır. Çoğu kez “ikiz, üçüz, dördüz…” olarak başlayıp “yediz” e kadar olan sayılara “-z” ekinin getirilmesiyle oluşan bu kelimeler topluluk sayıları olarak nitelendirilmiştir. Bu nedenle biz ayrıca bölümlendirmedik. Bunlar da asıl sayı adları gibi sıfat olurlar: “ikiz kardeş, üçüz bebek, beşiz çocuklar” gibi.
Ergin (1993:371) ve Banguoğlu (1995:308) topluluk sayı sıfatlarını ayrı bir sayı sıfatı olarak ele alır. Banguoğlu “ikiz, üçüz” gibi kelimelerin dışında “beşli, yedili, çift” kelimelerinin de topluluk sayı sıfatı olduğunu ifade eder (1995:308).
Üniversite Hazırlık Kitapları
Fm: Sayı Sıfatı : Adları sayı yoluyla belirten sözcüklerdir.
Fn: Sayı Sıfatları : Varlıkları sayı yönüyle belirten sıfatlara denir. Kl: Sayı Sıfatı : Đsimlerin sayılarını, bölümlerini, sıralarını, parçalarını belirten sıfatlardır.
Kr: Sayı Sıfatları : Varlıkları sayı yoluyla belirten sıfatlardır.
Bazı sayı sıfatı özelliğindeki sözcükler isimleri nitelemeyip fiili gösterirse “zarf” olur. Đkişer ikişer içeri girdiler.
Olanları bir bir anlattı. Siz üçüncü olabilirsiniz.
S: Sayı Sıfatları : Adları, sayılarıyla ilgili türlü yönlerden belirten sıfatlardır.
Sayı bildiren sözcükler bir başlarına kullanıldıklarında ya da çekim eki aldıklarında adlaşırlar. Bunlar ancak bir adı etkilediklerinde sıfat olur.
Beş hafta sonra gelecek. Beş, uğurlu sayısıymış.
Tablo 15. Sayı Sıfatları (ÜHK)
Fm Fn Kl Kr S
Asıl Sayı Sıfatı Asıl Sayı
Sıfatları Asıl Sayı Sıfatı
Asıl Sayı Sıfatları Asıl Sayı Sıfatları Üleştirme Sayı Sıfatı Üleştirme Sayı Sıfatları Üleştirme Sayı Sıfatı Üleştirme Sayı Sıfatları Üleştirme Sayı Sıfatları Kesir Sayı Sıfatı Kesir Sayı Sıfatları Kesir Sayı Sıfatı Kesir Sayı Sıfatları Kesir Sayı Sıfatları Sıra Sayı Sıfatı Sıra Sayı
Sıfatları Sıra Sayı Sıfatı
Sıra Sayı Sıfatları Sıra Sayı Sıfatları Topluluk Sayı Sıfatları Topluluk Sayı Sıfatları Değerlendirme
Fn ve Kr “isimler” yerine “varlıkları” kelimesini tercih eder. Bu kelime ile ilgili değerlendirme daha önceki bölümlerde yapılmıştır.(bkz. Sıfat, s.90)
Kr, örneklerde verdiği “Siz üçüncü olabilirsiniz.” cümlesindeki üçüncü kelimesinin zarf olduğunu iddia eder. Halbuki bu kelime isimdir ve cümlede nesne olarak kullanılmıştır. Oysa sayı adları ile yapılan zarflar cümlede zarf tümleci görevi görür.
S, sayı bildiren kelimeler tek başına kullanıldığında ya da çekim eki aldıklarında adlaşacağını iddia eder. Halbuki bu kelimeler zaten sayı adıdır. Bir ismin önüne gelirse sıfat görevi görür. Yani bu kelimelerin adlaşması gibi bir durumdan söz edilemez. Kaldı ki sıfatların adlaşması ancak niteleme sıfatları ile olur.
2.2.2.4.1. Asıl Sayı Sıfatları
Nesneleri miktarca belirtmek işleyişleri sebebiyle onları asıl sayı sıfatları adıyla anarız (Banguoğlu, 1995:307).
“Kim derdi ki otuz şunca yıl sonra o Bodos Mehmet bu hale gelecek.” “Omzunun bir tanesi yarım karış ancak vardı.”
“Tek avuntusu, bu sözü işitmekti.” “Tek katlı ortaklık yapısı…”
“…her gün önünden dört beş defa geçtiğimiz halde iyice göremediğimiz binaları vardır.”
“Yarım, tek, buçuk” gibi ölçü bildiren bazı kelimeler de çoğu zaman sıfat tamlamalarında sayı adları gibi tamlayan olurlar.
Üniversite Hazırlık Kitapları
Fm: Asıl Sayı Sıfatı : Varlıkların sayılarını bildiren sözcüklerdir. Adlara sorulan “kaç?” sorusunun cevabıdır.
Sadece bir kitap aldı, Yedi soru, on dört ay, yüz yirmi iki gün
Fn: Asıl Sayı Sıfatları : Adların kesin, tam sayılarını belirten sıfatlardır.
Otuz yıl, yüz yirmi puan, on kişi
Kl: Asıl Sayı Sıfatı: Üç genç, beş soru, kırk satır…
Kr: Asıl Sayı Sıfatları : Varlığın kaç adet olduğunu belirten sıfatlardır. Sınıfa dağıttıktan sonra beş parça kaldı.
Olaydan iki saat sonra geldi. Bana üç soru sordu.
Babasıyla üç gündür görüşemiyor.
S: Asıl Sayı Sıfatları : Adların sayısını bildiren sıfatlardır.
Değerlendirme
Özel, “yarım, buçuk” kelimelerini asıl sayı sıfatı kabul ederken Banguoğlu bunları kesir sayı sıfatı olarak ele alır (1995:308). Asıl sayı sıfatları bir adın kesin sayısını veren sıfatlardır. Bütünün parçasını ise kesir sayı sıfatları bildirir. Bu nedenle çeyrek saat gibi kesin bir rakam da ifade etse bir bütün olan 60 dakikanın parçasıdır. Onun için kesir sayı sıfatı olarak görmek daha uygundur. Fm, Kl ve S bu tür kelimeleri kesir sayı sıfatı olarak kabul eder.(bkz. Kesir Sayı Sıfatları, s.119)
Fm ve S “sayısını bildiren” ifadesini kullanır. Bunların “kesin sayısını bildirir” demeliydi. Bu tanımı sadece Fn yapar.
Kl, tanım yapmadan örnek vermekle yetinir.
Fn, daha önceki tanımlarda kullandığı “varlıklar” kelimesi yerine “adlar” ifadesine yer vermiştir. Fn’in daha önce sıfat tanımlarında kullandığı ve yetersiz olduğunu daha önce belirttiğimiz “varlıklar” kelimesini, bu defa Fm ve Kr asıl sayı sıfatlarının tanımında kullanarak hataya düşmüştür.
2.2.2.4.2. Üleştirme Sıfatları
Adların bölüştürme anlamı vererek sayılarını belirten sıfatlardır. Bu, asıl sayı adlarına ya da yine sayı, ölçü belirten kelimelere –ar (-şar) ekinin getirilmesiyle sağlanır.
Üleştirme sayı sıfatları bir bölme, bir ayırma, bir paylaştırma, bir dağıtma ifade eden, nesnelerin sayısını bölük bölük gösteren sayı sıfatlarıdır (Ergin, 1993:369).
Asıl sayılardan -er eki ile üleme sayı sıfatları yaparız (Banguoğlu, 1995:308). “Her defasında ikişer üçer ay kaldım.”
“Sokakta ikişer ikişer dolaşanlar peyda oldu.”
“Teker, çifter, yarımşar” gibi kelimeler de üleştirme sıfatları gibi kullanılır. Üniversite Hazırlık Kitapları
Fm: Üleştirme Sayı Sıfatı: Varlıkların eşit bölümlere ayrıldığını belirten sıfatlardır. Bu sıfatlar “-er, -ar” ekiyle türetilir. Adlara sorulan “kaçar?” sorusunun cevabıdır.
Birer elma, beşer soru, on altışar kitap, seksener sayfa
Fn: Üleştirme Sayı Sıfatları: Bölüştürme anlamı vererek adların sayısını belirten sıfatlardır. “ (-ş)er” ekiyle yapılır.
Beşer elma, Đkişer milyon, Dörder sıra
Kl: Üleştirme Sayı Sıfatı: Đkişer ceviz, dokuzar kalem, üçer gün…
Kr: Üleştirme Sayı Sıfatları: Paylaşma, bölüşme bildiren sıfatlardır. Asıl sayı sıfatlarına “-ar, -er, -şar, -şer” ekleri getirilerek oluşur.
Her sınıftan beşer öğrenci alacağız. Herkes üçer elma yedi.
S: Üleştirme Sayı Sıfatları : Varlıkların eşit bölümlere ayrıldığını belirten sıfatlardır. Bunlar –ar/ -er ekiyle oluşturulur.
Biner lira, ikişer öğrenci, dörder masa.
Üleştirme sayıları ikileme yoluyla fiili etkilediğinde zarf görevi yapar. Çocuklar üçer üçer oturuyordu.
zarf eylem Değerlendirme
Özel “teker” kelimesinin üleştirme sıfatı olabileceğini söylerken, Ergin bu kelimenin zarf olarak kullanılacağını bildirir (1993:369).
Özel’in verdiği örnekte, “ikişer ikişer dolaşanlar” örneğinde “dolaşanlar” kelimesi fiilimsidir ve “ikişer ikişer” kelime grubunu sıfat olarak ele almıştır. Banguoğlu (1995:362) ve Ergin (1993:378, 1993:570) fiilimsileri ad olarak kabul etmektedir. Yani buradaki kelime grubunun sıfat olduğu konusunda ortaktır.
Fm, Kl, Kr ve S üleştirme sıfatlarını genel anlamda bölüştürme anlamı veren sıfat olarak açıklar. Ancak bunlar bölüştürme anlamı vererek adların sayılarını veren sıfatlardır. Bu tanımı Fn yapar.
Kl, açıklama yapmamış, konuyu örneklerle ifade etmiştir. Fm ve S “varlıkların” ifadesini kullanmıştır.(bkz. Sıfat s. 90)
-ar, -er ekinin -(ş)ar, -(ş)er şekline değinen Fm, Fn, Kl, Kr ve S’dır. Ancak -ş- ünsüzünün kaynaştırma harfi olduğunu sadece Fn ekin yazımında belirtir.
2.2.2.4.3. Kesir Sayı Sıfatları
Belirttikleri adların sayılarını kesirli olarak gösteren sıfatlardır. Kalma durumu eki almış bir sayı adının başka bir sayı adıyla tamlama ve bu tamlamanın başka bir ada tamlayan olmasıyla kullanılır. Bu tamlamalarda kelime sayısı birden fazladır. Kesir sayı adları genellikle sıfat olarak kullanılır: dörtte bir elma, yüzde yüz zam, beşte dört pay gibi örnekleri vardır.
Kesir sayı sıfatları nesnelerin parçalarını belirten sayı sıfatlarıdır (Ergin, 1993:370). Tam sayıların bir parçasını, kesirli sayıları gösteren sayı sıfatlarına kesirli sayı sıfatları adını veririz (Banguoğlu, 1995:308).
Üniversite Hazırlık Kitapları
Fm: Kesir Sayı Sıfatı: Varlıkların parçalarının bütüne oranını gösteren sıfatlardır.
Yüzde on hisse, çeyrek saat, üçte iki pay, bir buçuk gün, yarım ekmek
Fn: Kesir Sayı Sıfatları: Belirttikleri adların sayılarını kesirli olarak gösteren sıfatlardır. “-de” ekiyle yapılır.
Yüzde beş faiz, dörtte bir hisse, yüzde on zam
Kl: Kesir Sayı Sıfatları: Yüzde beş hisse, yarım ekmek, çeyrek kavun…
Kr: Kesir Sayı Sıfatları: Varlığın oranlarını, bir bütünün parçasını gösteren sıfatlardır. Okulumuz sınavda yüzde seksen başarı göstermiş.
Akşam yemeğinde çeyrek ekmek yedi.
S: Kesir Sayı Sıfatları: Varlıkları kesirli olarak belirten sıfatlardır. Çoğu, birden çok sözcükle kurulur.
Yüzde on faiz, çeyrek ekmek, binde bir olasılık, yarım yüzyıl…
Değerlendirme
“yarım çeyrek” kelimelerinin kesir sayı sıfatı olduğunu Fm, Kl ve S bildirir. (bkz. Asıl sayı sıfatları s.116)
Fm ve S, “varlık” kelimesini yine kullanır.(bkz. Sıfat, s.90)
Fm ve S, varlıkları kesirli olarak belirten sıfat olarak kabul etmiştir. Bunlar varlıkları değil onların “sayılarını” kesirli olarak belirten sıfatlardır.
Kl tanım yapmaz.
2.2.2.4.4. Sıra Sayı Sıfatları
Belirttikleri adların sıralarını gösteren sıfatlardır. Asıl sayılara -ncı ekinin getirilmesiyle kurulmuş sayı sözcüğünün sıfat görevi yaptığı görülür:
Sıra sayı sıfatları nesnelerin derecelerinin sayısını gösteren sıfatlardır (Ergin, 1993:368). Asıl sayı sıfatlarına -inci eki getirilerek sıra sayı sıfatları yapılır (Banguoğlu, 1995:307). “Üçüncü şahıs hakkında hiçbir fikrim yoktu.”
“Üstat, beklenildiği yerlere, ikinci, üçüncü kez gitti.” Üniversite Hazırlık Kitapları
Fm: Sıra Sayı Sıfatları: Belirttikleri adların sıralarını gösteren sayı sıfatlarıdır. Bu sıfatlar “-inci, -ıncı” ekiyle yapılır. Adlara sorulan “Kaçıncı?” sorusunun cevabıdır.
Birinci soru, sekizinci hafta, otuz beşinci yıl, yedinci kat
Fn: Sıra Sayı Sıfatları: Belirttikleri adların sıralarını gösteren sayı sıfatlarıdır. “(-i)nci” ekiyle yapılır.
Üçüncü sene, birinci yarışma, yedinci kat
Kr: Sıra Sayı Sıfatları : Varlığın sırasını gösteren sıfatlardır. Asıl sayı sıfatlarına “-ncı, – nci, -ncu, -ncü” getirilerek yapılır.
Çoğumuz ikinci sınıfta okuyor.
Üçüncü ışıklardan sonra sola döneceksiniz.
Sıra sayı sıfatlarının belirttiği isimler çoğul eki alabilir.
Altıncı sınıflar henüz dışarı çıkmadı.
Đkinci elbiselerinizi almayınız.
“ilk, sonuncu” sözcükleri de sıra sayı sıfatı görevini üstlenebilir. Đlk konuyu bana verir misin?
Sonuncu soruya bir de sen bakıver.
S: Sıra Sayı Sıfatları : Belirttikleri adları sıralayıp derecelendiren sıfatlardır. (-i)nci ekiyle yapılır.
Đkinci bahar, beşinci yıl, yirmi ikinci kat…
Değerlendirme
Fn, Kr ve S bu ekin “-ncı” olduğunu ifade ederken Fm “-ıncı” şeklinde alır.Ekin bu şekilde yazımı -ı- ekinin yardımcı ünlü olmadığını ekin parçası olduğunu anlatır. Halbuki -ı- eki yardımcı sestir ve kullanılsa bile -(I)ncI şeklinde yazılmalıdır.
Kr, “ilk, sonuncu” kelimelerinin sıra sayı sıfatı olduğunu belirtir. Ergin (1993:368) ve Banguoğlu (1995:307) bu tür kelimelerin sayı ifadesinden dolayı sayı sıfatı kabul edilmesi gerektiği konusunda birleşir. Özel, bu kelimelerden bahsetmez.
2.2.2.4.5. Topluluk Sayı Sıfatları
Özel, “Sayı adlarının sıfat olarak kullanılması” konusunda şu bilgilere yer vermiştir. Çoğu kez “ikiz, üçüz, dördüz…” olarak başlayıp “yediz” e kadar olan sayılara “-z” ekinin getirilmesiyle oluşan bu kelimeler topluluk sayıları olarak nitelendirilmiştir. Bunlar asıl sayı sıfatlarının aşağı yukarı çoğullanmasıdır ve ayrıca bir bölümlendirme gerekmez.
Ergin (1993:371) ve Banguoğlu (1995:308) topluluk sayı sıfatlarını ayrı bir sayı sıfatı olarak ele alır. Banguoğlu burada “beşli tabanca” gibi sayı adlarına -li eki getirerek de topluluk sayı sıfatı yapılacağına değinir. “çift” kelimesinin de topluluk sayı sıfatı olarak kullanılabileceğini söyler.
Üniversite Hazırlık Kitapları
Kr: Topluluk Sayı Sıfatı: Bazı kaynaklarda doğumla ilgili “ikiz, üçüz, dördüz” sözcükleri topluluk sayı sıfatı şeklinde adlandırılmıştır.
S: Topluluk Sayı Sıfatları: Bir batında doğan çocukları anlatmak için kullanılan ve -(i)z ekiyle yapılan sıfatlardır.
Đkiz kardeşler, beşiz çocuklar
Değerlendirme
Topluluk sayı sıfatlarından Kr ve S bahsederken Fm, Fn, Kl sayı sıfatlarına topluluk sayı sıfatını almaz.