1.7. Ad Tamlaması ve Türleri
1.7.2. Belirtisiz Tamlama
Bu tamlamada, yalnız tamlanan ek alır. Tamlayan ek almaz, yalın durumdadır. Tamlananı da 3. kişi iyelik ekini alır. Tamlanan ünlü ile biten bir sözcükse ünlü uyumları göre –si,–sı, -su, -sü, ünsüzle biten bir sözcükse –i, -ı, -u, -ü eklerini alır. “Borç korkusu, açlık korkusu kısaca yaşamı korku içinde geçmişti.”
Tamlayanı eksiz olan isim tamlamasına belirsiz isim tamlaması denir (Ergin, 1993:662). Kim halinde bir katılan ad ile iyelik eki getirilmiş bir katkı alan addan düşmüş ad takımına belirsiz ad takımı adını veriyoruz (Banguoğlu, 1995:292).
1. Belirtisiz tamlamaların çoğu tür gösterir: Türk bayrağı, okul çantası.
2. Yiyecek ve içeceklerin neden yapıldığını gösterir: vişne şurubu, ayva reçeli.
3. Tamlayan kişi ve yer adları olursa çıkış yerlerini, yetiştikleri yerleri gösterir: Ankara balı.
4. Yer adı olarak kullanılır; bunların çoğu bileşik kelime biçimindedir: Adapazarı, Kuşadası, Muş ovası.
5. Zaman gösteren sayı adları, belirtisiz tamlama biçiminde kullanılır: 1975 yılı, 1923 tarihi, 93 Harbi.
6. Tamlayan, “benzetme, gibi olma” anlamı kazanır: canavar düdüğü, külkedisi, mısır püskülü, kestane rengi.
7. Belirtisiz tamlama renk bildirir: ördekbaşı, ayva çürüğü, yumurta sarısı.
8. Gazete, dergi, kurum, gün, ay bildiren adlar kurar: Đş Bankası, Cuma günü, ocak ayı. 9. Meslek adı olarak kullanılır: edebiyat öğretmeni, ev hanımı.
10.Ulus adları belirtisiz tamlama kurar ve o ulusla olan ilgiyi bildirir: Türk mutfağı, Alman birası.
Đsim fiillerle de belirtisiz tamlama kurulabilir: düşünme payı, dinlenme ihtiyacı, yürüme alışkanlığı.
Fiilimsilerle de aynı biçimde belirtisiz tamlama kurulur: varış noktası, yazış tekniği, yapış biçimi, söyleyiş tarzı gibi.
Belirtisiz tamlama bazı kelimelerle kalıplaşarak bir deyim ya da terim gibi kullanılmaktadır: akşamüstü, ayaküstü, el kızı, insanlık hali gibi.
Üniversite Hazırlık Kitapları
Fm: Belirtisiz Ad Tamlaması: Sadece tamlananın ek aldığı ad tamlamasıdır. Aşağıdaki cümlelerde altı çizili söz grupları belirtisiz ad tamlamasıdır: Dün akşam bahçe kapısı açık kalmış.
Türk romanı, henüz gelişim içindedir.
Genelde belirtisiz ad tamlamalarıyla sıfat tamlamaları karıştırılabilmektedir. Doğa betimlemelerini zevkle okudum.
Yalın betimlemeleri zevkle okurum.
Yukarıdaki cümlelerde geçen “doğa betimlemeleri” söz grubu belirtisiz ad tamlamasıdır; “yalın betimlemeler” söz grubu ise sıfat tamlamasıdır.
Sıfat tamlamasında, “tamlayan” olan sözcük “nasıl?” sorusunun cevabını verir: Nasıl betimlemeler? : Yalın betimlemeler
Belirtisiz ad tamlamalarında, “tamlayan” olan sözcük “ne?” sorusuna cevap verir: Ne betimlemeleri? : Doğa betimlemeleri
Fn: Belirtisiz Ad Tamlaması: Tamlayan yalın halde bulunur, tamlanan “-i (-si)” ekini alır.
Bu tamlamalar genel olarak tür bildirir:
(ağaç türleri) (saat türleri) (masa türleri) Kavak ağac-ı kol saat-i toplantı masa-s-ı Çam ağaç-ı duvar saat-i yemek masa-s-ı
Belirtisiz ad tamlamaları araya sıfat almaz. Ancak sıfatlarla nitelenebilirler. Bu durumda bir bütün olarak sıfat tamlamasına dönüşürler
Pembe çocuk odası
Kl: Belirtisiz Đsim Tamlaması: Sadece tamlananın ek aldığı, tamlayanın ek almadığı isim tamlamasıdır: devlet memuru, kapı kolu, bebek arabası, çocuk oyuncağı, ağaç dalı, gece karanlığı…
Kr: Belirtisiz Đsim Tamlaması: Tamlayanı ek almamış isim tamlamalarına belirtisiz isim tamlaması denir. Bu tip tamlamada tamlanan ek alır, tamlayan ise ek almaz.
Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan tamlananı çeşitli yönleriyle açıklar, belirtir. Anlam sınırı çok geniştir.
Tamlayan tamlananın nerede kullanıldığını ne işe yaradığını gösterir: çay bardağı, soba borusu.
Tamlayan, tamlananın türünü belirtir: misafir odası, kömür sobası.
Tamlayan tamlanan neyi kullanarak yapıldığını belirtir: yaprak sarması, patates salatası, vişne reçeli.
Tamlayan tamlananın çıktığı yeri, yetiştiği ait olduğu yöreyi belirtir: Çukurova pamuğu, Kayseri sucuğu.
Tamlayan tamlananın neye benzediğini gösterir: ekmek ayvası, dil peyniri.
Tamlayan tamlananın mesleğini ve görevini belirtir: edebiyat hocası, temizlik işçisi. Tamlama bir varlığın parçasını gösterir: pantolon paçası, gömlek yakası.
Tamlama yer ismi olarak kullanılır: Toros Dağları, Adana Ovası, Ulus Meydanı.
Belirtisiz isim tamlamalarında bazen tamlanan eki düşürülerek söylenmekte ve yazılmaktadır.
şiş kebap, kuzu pirzola, çiçek otel, paşababa sokak… Belirtisiz isim tamlaması sıfat tarafından nitelenebilir.
Uzun kış geceleri
Sıfat belirtisiz isim tamlaması
Belirtisiz isim tamlaması sıfat görevinde kullanılabilir.
Küf yeşili kazak
Belirtisiz isim tamlaması Đsim
S: Belirtisiz Ad Tamlaması: Sadece tamlananın iyelik eki aldığı tamlamadır.
Ortalığı ölüm (tamlayan) sessizliği (tamlanan) kaplamıştı. Değerlendirme
Đsim fiillerle belirtisiz tamlama kurulabileceği bilgisi kaynaklarda yoktur.
Fm, sıfat tamlaması ile belirtisiz tamlamanın karıştırılmaması gerektiğini örneklerle açıklar.
Kl, tamlayanın ek aldığı isim tamlamasıdır der ancak bu eki vermez.
Kr, belirtisiz isim tamlamasını anlamlarına göre en ayrıntılı biçimde ele almıştır. Kr, tamlanan ekinin düşebileceği bilgisine yer veren tek kaynaktır.
Fn, Kr belirtisiz isim tamlamasının sıfat tarafından nitelenebileceğine değinir. 1.7.3. Takısız Tamlama
Anlam yönünden birbirini bütünleyen adların kurduğu, tamlayan ve tamlananın ek almaksızın oluşturduğu tamlamadır.
Bu konuda çeşitli görüşler vardır. Kimi dilbilgisi yapıtlarında bu tamlamaya sıfat tamlaması da denmiştir. Genellikle ad tamlaması oldukları görüşü üstündür. Deny (§ 1085), Kononov (§ 72), Emre (§ 186 ve § 189) bunların ad tamlaması olduğunu söyler. Ergin (§ 363, 661) ve Banguoğlu (§ 298) ise sıfat tamlaması olarak kabul eder (Atabay 1983:56).
Takısız tamlamalar türlü görev ve anlamların anlatımına yarar:
1. Tamlayan, tamlanan, olan adın neden yapıldığını gösterir: yün çorap, pamuk yorgan. 2. Takısız tamlamada, tamlayan, tamlananın neye benzediğini mecazlı olarak gösterir: kiraz dudak, yufka yürek, dev adam, gül hatır, elma yanak gibi.
3. Yer adı kurar ve çoğunlukla bileşik kelime biçimindedir: Çankaya, Beşiktaş.
4. Takısız tamlama akrabalık ve san adları kurar: erkek kardeş, kız kardeş, üvey baba, Bay Ali, Bayan Ayşe, Savcı Ahmet.
Takısız tamlama, zincirleme tamlamada ‘tamlayan’ olarak kullanılır ve çoğu kez üç kelimeyle kurulur. Sayılardan kurulan takısız tamlamalar zincirleme tamlamayı oluşturur: beş kilo şeker, üç öğün yemek gibi.
Üniversite Hazırlık Kitapları
Fm: Takısız Ad Tamlaması: Tamlayan ve tamlananın ek almadığı ad tamlamalarıdır. Bu tür tamlamalar; ya tamlananın “ne(y)den yapıldığını” (hammaddesini) ya da benzerlik ilgisi kurarak tamlananın neye benzediğini belirtir.
Takısız ad tamlamaları ek almadığından sıfat tamlamasıyla biçim olarak aynıdır. Bu yüzden takısız ad tamlamalarını sıfat tamlamalarıyla karıştırmamak için bu bilgiler göz önünde bulundurulur.
Tamlananın neyden yapıldığını bildirir: deri çanta, taş duvar, altın saat, tahta masa Tamlananın neye benzediğini bildirir: Tilki çocuk, zeytin gözler, ipek saçlar, yufka
yürek
Aşağıdaki örneklerde tamlayanlar tamlananların niteliğini bildirdiği için bu tamlamalar sıfat tamlamalarıdır.
Siyah çanta, Sağlam duvar, Pahalı saat
Fn: Takısız Ad Tamlaması: Böyle tamlamalarda tamlayan da tamlanan da ek almaz. Takısız ad tamlamaları değişik anlam özellikleri taşıyabilir:
Tamlayan tamlananın neyden yapıldığını belirtiyor Deri çanta, naylon çorap, altın künye
Tamlayan tamlananın neye benzediğini belirtiyor Kömür göz, ipek saç, elma yanak
Kl: Takısız Đsim Tamlaması: Tamlayanın da tamlananın da ek almadığı isim tamlamasıdır. Tamlayan, tamlananın neye benzediğini ya da neyden yapıldığını “yani hammaddesini” belirtir.
Cam sehpa, demir kapı, altın yüzük, tahta kaşık, çelik tencere, taş duvar…
Kr: Takısız Đsim Tamlaması: Hem tamlayan hem de tamlananı ek almamış olan isim tamlamasına takısız isim tamlaması denir. Takısız isim tamlaması eksiz bir tamlamadır. Tamlama yapan ekleri almamış tamlamadır. Takısız tamlamalar diğer ekleri alabilirler. Anlamları bakımından ikiye ayrılır:
Tamlayan tamlananın neyden yapıldığını (aslını, hammaddesini) belirtir.
Altın (tamlayan) bilezik (tamlanan)
Tamlayan durumundaki sözcük tamlananın neye benzediğini belirtir. Bu tip tamlamalar birer benzetme örneğidir.
Elma (tamlayan) yanak (tamlanan)
Arslan çocuk, altın başaklar, badem göz, ölü deniz, kalem kaş, ipek ten…
Takısız isim tamlaması sıfat tamlaması ile karıştırılmamalıdır. Takısız isim tamlamasında tamlayan tamlananın neyden yapıldığını veya neye benzediğini bildirirken sıfat tamlamasında tamlayan tamlananın nasıl olduğunu bildirir.
Çalışkan çocuk-sıfat tamlaması Çakal Nuri-takısız isim tamlaması
Takısız isim tamlamasında tamlayana “-den” hal ekini veya tamlayandan sonra “gibi” edatını getirirsek orada “sıfat tamlaması” oluşur.
Zehir gibi söz , çelikten tencere, Aslan gibi çocuk, plastikten şişe
S: Takısız Ad Tamlaması: Tamlayanı ve tamlananı ek almayan ad tamlamasıdır. Bu tamlama da her iki sözcüğün de görev ve anlam bakımından ad olması gerekir.
Bu tür tamlamalarda varlığın neden yapıldığı, ana maddesinin ne olduğu ya da varlığın neye benzediği anlatılır:
Yün kazak (“kazak” “yün”den örülmüş, yapılmış)
Değerlendirme
Kanaatimizce, takısız tamlamada, ismin özelliğinden bahsedildiği için sıfat tamlamasından başka bir şey değildir.
Atabay, “Doktor Emre, Savcı Ahmet, Bay Ali, erkek kardeş” gibi akrabalık ve san adlarının takısız tamlama kuracağını söyler. Ergin (1993:373) bunların birleşik isim olacağını söyler. Üniversite hazırlık kitapları ise bu tür kullanımları ünvan-san sıfatları adı altında işler.
Kr hariç tüm kaynaklarda tamlayanı ve tamlananı ek almamış tamlama olarak açıklanmıştır. Bunların hangi ekleri almazsa takısız olacağı belirtilmemiş. Halbuki takısız isim tamlamaları cümle içinde çeşitli ekler alabilir. Altın başaklar, çelik tencerenin örneklerinde olduğu gibi. Onun için tanımda tamlayanı ilgi eklerini tamlananı iyelik eklerini almayan isim tamlaması demek daha doğru olacaktır.
Fm, Kr takısız isim tamlaması ile sıfat tamlamasının karışabileceğine değinir. 1.7.4. Zincirleme Tamlama
Tamlayanı ad tamlaması olan tamlama, zincirleme tamlamadır. Tamlayanlar ya da tamlananlar birden çok sözcükten kurulabilir:
“Kuş seslerinin korosu eşliğinde aşağı çayırlığa inildi.”
Zincirleme tamlamada, takısız tamlama tamlayan olarak kullanılabilir.
Banguoğlu, ad takımlarını belirli ve belirsiz olarak ikiye ayırır, ancak üç hadli olan ad takımlarına zincirleme ad takımı dendiğini söyler (1995:295).
Üniversite Hazırlık Kitapları
Fm: Zincirleme Ad Tamlaması: En az üç adın aitlik ilgisiyle birbirine bağlandığı, yani tamlayanı veya tamlananı kendi içinde ad tamlaması olduğu söz grubudur.
Annesi çocuğu okul bahçesinin kapısında bekliyordu. Aşağıdaki tamlamalar zincirleme ad tamlamalarıdır. Evin demir kapısı, öğrencilerin sınav heyecanı
Fn: Zincirleme Ad Tamlaması: Tamlayanı, tamlananı ad tamlaması olan tamlamalara zincirleme ad tamlaması denir. Đkiden çok ismin birbirine anlamca zincirlenerek kurduğu bir tamlamadır.
Tiyatro sanatçısının başarısı (tamlayan belirtili isim tamlaması)
Çocuğun okul çantası (tamlanan belirtisiz isim tamlaması)
Kl: Zincirleme Đsim Tamlaması: Arka arkaya gelen, birbirine bağlı iki veya daha çok isim tamlamasında meydana gelen isim tamlamasıdır.
Türkiye Cumhuriyeti’nin başkenti, evin demir kapısının kilidi, zeytin ağacının gölgesi, ilkbahar yağmurlarının güzelliği…
Kr: Zincirleme Đsim Tamlaması: Tamlayanı isim tamlaması (belirtili, belirtisiz isim tamlaması) olan isim tamlamasına zincirleme isim tamlaması denir.
Zincirleme isim tamlamalarında, bir isim tamlaması tamlayan olur ve başka bir ismi tamlar.
Çiçek dükkanı-nın karanfilleri
Evlerinin kapısı-nın boya-sı: Zincirleme isim tamlaması Sensen yakındın durdun heykeller gibi gönlümün ay ışığında.
S: Zincirleme Ad Tamlaması: En az iki ad tamlamasının birleşmesiyle oluşan tamlamadır. Zincirleme ad tamlaması üç biçimde oluşur:
Tamlayanı ad tamlaması olan zincirleme ad tamlaması:
Tamlayan Tamlanan
Kuş seslerinin korosu eşliğinde yürüyorduk
belirtisiz isim tamlaması
Tamlananı ad tamlaması olan zincirleme tamlaması:
Tamlayan Tamlanan
Ahmet’in kardeşinin ders notlarına bakmalısın.
Belirtili ad tamlaması belirtisiz ad tamlaması Değerlendirme
Atabay, tamlayanı ad tamlaması olan tamlama olarak ifade etmiş. Arabanın kontak
anahtarı, yalnızlığın perde arkası gibi örneklerde tamlayan değil tamlanan isim
tamlamasıdır ve bu örnekler zincirleme isim tamlaması biçiminde kurulmuştur. Atabay’ın tanımdaki ifadesi zincirleme tamlamayı kapsayamamaktadır. Tanımdaki bu tür hataya Kr de düşer.
Atabay, takısız tamlamanın tamlayan olarak kullanılabileceğini söyler. Atabay tamlananın takısız tamlama olduğu zincirleme tamlamaların da olduğu konusuna değinmez.. Dilimizde böyle tamlamalar da vardır. Evin demir kapısı gibi.
Fn, tamlayanı, tamlananı ad tamlaması olan biçiminde bir ifade kullanır. Bu ifadeden
tamlayan ve tamlananın isim tamlaması olması gerekir anlamı çıkmaktadır. Ancak
tamlayanı veya tamlananı isim tamlaması olan zincirleme tamlamalar bu ifadenin dışında kalmaktadır.
Fm, tamlayanı veya tamlananı isim tamlaması olan tamlamalardır demiş. Burada da hem tamlayanı hem de tamlananı isim tamlaması olan zincirleme tamlamalar tanım kapsamı dışında kalmaktadır.
Yukarıda Fm ve Fn’in tanımdaki hatalarına karşı S, zincirleme tamlamayı; tamlayanı, tamlananı, hem tamlayanı hem tamlananı ad tamlaması olan tamlamalar şeklinde ayırmıştır.
Kr, tamlayanın isim tamlaması olduğunda hangi tür isim tamlamasıyla kurulabileceğine değinen tek kaynaktır. Belirtili ve belirtisiz olabileceğini söyler. Oysaki takısız tamlamalar da tamlayan görevinde bulunabilir. Taş duvarın kalıntısı örneğinde olduğu gibi.