Đş, oluş, fiil bildiren adlar fiilden oluşan adlardır. Fiillerden, türlü biçimlerde ad soylu kelimeler türetilir. Bunlar çok kullanılan biçimlerdir: Öteki adlar gibi özne, tümleç yüklem olurlar. –mak / -mek, -ma/-me, -ış/-iş/-uş/-üş ekleri fiilden ad türeten eklerdir. Bu eklerle, fiil kök ya da gövdesinden türetilen fiil adlarına fiil ismi diyoruz.
Fiil kök ya da gövdesine getirilen kimi eklerle türetilen bu isim fiil adları tamlama kurar: takma diş, yapma bebek, dönme dolap, …e bakmak görevi, süsleme sanatı, görüş açısı, giyiniş biçimi, alamayış nedeni gibi.
Ad durum eklerini alan fiil isimleri, ad durumlarına girer: gelme-y-i, bilme-y-e, görme-de, gitme-den, giyiniş-in kesme-ce gibi.
Tümcede ekfiil alarak yüklem olurlar: yapmak-tır, bilmek-miş, okuma-dır, yürüyüş-tü gibi.
Olumsuzluk eki –ma ekini alırlar ve kavram, olumsuzluk kazanır: al-ma-mak, gel-me-me, gör-me-y-iş gibi.
Ergin adfiil konusuna değinmez. Bu eklerin fiilden isim yapım eki olduğunu ve öyle kabul etmek gerektiğini söyler. Fiil kök ve gövdelerinin karşıladıkları mücerret hareketleri hiçbir şeye bağlamadan ifade etmek için sonlarına –mak, -mek eki getirmek suretiyle fiil isimleri yapılır: Aç-mak, ara-mak, başla-mak, gel-mek, bildir-mek, düşün-mek gibi. Bu fiil isimlerine öteden beri masdar, -mak, -düşün-mek ekine de masdar eki denilir. Türkçede masdar diye ayrı bir kelime çeşidi kabul etmeğe lüzum yoktur (Ergin, 1993:264).
Adfiil, fiilin ad şekli, yani bir kılış, bir durum veya oluşun adıdır. Bunun için fiilleri adfiillerden biri ile anarız. Adfiilin bu çeşidine mastar adını veririz. Türkçede –mek, -me, -iş ekleriyle yapılan üç türlü adfiil vardır: Satmak, çalışma, duruş… (Banguoğlu, 1995:360).
Üniversite Hazırlık Kitapları
Fn: Eylem adları: Fiil kök ve gövdelerinden “-me, -mek, -iş” ekleriyle türetilen adlara eylem adı denir. Bunlar da diğer adlar gibi cümlede adın yüklendiği bütün görevleri yüklenebilir.
Okumak, tutkuların en soylusudur. Özne (ad) Okumayı pek sevmiyoruz. B.li nesne (ad)
Şiirde söyleyişe bakmalıyız. D.T. (ad)
S: Eylem Adları: Eylem kök ya da gövdelerinde “-mek, -me, -iş” eklerinden birisini getirerek oluşturduğumuz adlardır: gezmek, gezme, geziş…
Değerlendirme
Atabay bu eklere isim fiil(mastar) adını verirken Banguoğlu masdar olarak adlandırır. Ergin ise bunları masdar diye ayrı bir kelime çeşidi olarak görmemek gerektiğini bunların fiilden isim yapım ekinden başka bir şey olmadığını ifade eder.
Fn ve S dışındaki kaynaklar fiil adlarından bahsetmemiştir. Fm, Fn, Kl, Kr ve S bunları fiilimsiler konusunda ele almışlardır. Kr, fiil adlarını oluşturan ekleri fiilden isim yapım ekleri konusunda tek tek incelemiştir.
a) -mak/-mek
Fiil kök ya da gövdelerine gelerek ad yapar. Bu ekle oluşan sözcüğe isim fiil (mastar, infinitivus) denilmektedir: Açmak, aramak, başlamak, gelmek, bildirmek, ekmek, dikmek, işletmek gibi.
Bu tür öğeler, adlardan farklı olarak –lar/-ler çoğul ekini almazlar. Belirtili tamlamalara girmezler.
Belirtisiz tamlamada tamlayan olarak kullanılır:
“Şimdi o benden daha ihtiyar görünmesine karşın bu ağabey dedirtmek ümidi büsbütün söndü.”
Burada az kullanılan –maklık/-meklik ekinin varlığına da değinmek gereklidir.
Kr: -mak, -mek :Fiil kök ve gövdelerine getirilerek fiillerin hareketlerini isim yapar.
Mastar eki olarak da bilinir. Gel-mek, gitmek, yürü-mek… Yeniden başlamak yazmak sanatına
Kat kat olup açılmak gök katına
–mak, -mek eki kalıcı isim olarak kullanılan kelimeler yapar. Bu tip kelimeler hareket ismi değil varlık, nesne isimleridir. Yemek, çalmak, ilmek, ekmek…
Değerlendirme
Kr, bu eki alan kelimelerin kalıcı isim de olabileceğini ifade etmiştir. Ancak verilen örnekler cümle içinde kullanılmadığı için bunların hareket adı mı kalıcı isim mi olduğu
bilinemez. Kalıcı isme örnek olarak verilen ‘yemek’ kelimesini cümle içinde kullanacak olursak; “Yemeğini ye.” cümlesinde kalıcı isimken, “Elma yemek için dişlerin sağlam olmalı.” cümlesinde hareket ismi olur. Bu nedenle bu eklerden türeyen kalıcı isimleri, cümle içinde vererek karışıklığı gidermek gerekir.
Đsim fiillerin isim tamlaması kurması ile ilgili değerlendirmeler ‘isim tamlamaları’ konusunda yapılacaktır.
b) -ma/-me
Fiilden iş ve fiil adları yapan bu ek de ad gibi kullanılır. En işlek ad yapım ekidir: alma, okuma, dolma, yazma, gelme, gitme, soruşturma, başlatmama, görüşmeme gibi. Bu ekle türetilen fiil adı, tamlama kurabilir, ad durumlarına girer ve tümcede öteki adlar gibi özne, tümleç, yüklem olur.
Kr : -ma,-me : -ma –me eki fiil isimleri yapar. al-ma, yap-ma, düş-me; gitme, gelme,
erime, yazma, okuma, sorma, vurma, durma, oyma, doyma…
Yazmayı yeni öğrendi daha
Güzel söz söylemeyi bir becerse.
Bu ek bazen kalıcı isimler varlık isimleri de türetebilir. tamlama, dondurma, kavurma, dolma…
Bu ek ile türetilen kelimeler sıfat olarak da kullanılabilir.
yazma eser, karma liste, dolma kalem, yapma çiçek…
Değerlendirme
Kr, bu eki alan kelimelerin kalıcı isim olabileceğini ifade etmiştir. Ancak verilen örnekler cümle içinde kullanılmadığı için bunların hareket adı mı kalıcı isim mi olduğu bilinemez. Fiil isimlere örnek olarak verilen ‘erime’ kelimesini cümle içinde kullanacak olursak; “Erime, fizikte bir terimdir” cümlesinde kalıcı isimken, “Dondurma sıcaktan
erimeye başladı.” cümlesinde hareket ismi olur. Bu nedenle bu eklerden türeyen kalıcı
c) -ış/-iş/-uş/-üş
Bu ek de iş, hareket, tarz bildiren ad yapar, öteki fiil adları gibi ad görevinde kullanılır: açılış, çekiliş, doğuş, iniş, sunuş, satış, uçuş, dönüş gibi.
Yukarıda değindiğimiz ekler dışında fiilden ad yapan öteki ekler iş, oluş, hareket bildirmezler, yalnız nesnelere ad olurlar.
Kr: -ış,-iş,-uş,-üş: at-ış, bul-uş, göster-iş, oku-y-uş, ara-y-ış, bak-ış, anla-y-ış, doğ-uş,
gül-üş, dur-uş, yürü-y-üş, otur-uş, al-ış, ver-iş… Böyle bir buluş yaptığını bilmiyordum.
Akşam üzeri yürüyüşe çıkalım.
Bu ek ile türeyen sözcükler genelde fiil isimleri yapar. Ancak bu ekle türemiş kalıcı, kendi başına isim olarak kullanılan sözcükler de vardır.
Çocuğun gülüşü çok güzel. (adfiil) Bu görüşe katılmıyorum. (Kalıcı isim) Değerlendirme
Kr, fiil ismine örnek olarak cümle içerisinde ‘buluş’ kelimesini kullanmıştır. Konunun devamında da kalıcı isim haline gelen kelimeleri yine cümle içinde vermiştir. Yalnız ‘buluş’ kelimesi bu cümlede fiil ismi değil kalıcı isimdir.
Kr, diğer fiil isim eklerinde cümle içinde kullanmayarak karışıklığa sebep olduğu kelimeleri cümle içinde vererek karışıklığı önlemek istemiştir. Bu defa da örnekleri yanlış yerlerde kullanarak hataya düşmüştür.
1.1.2. Varlıklara Verilişine Göre Adlar 1.1.2.1. Özel Ad
Yaratılışta bir tane olan varlıkları, kimi duygu ve düşünceleri karşılayan adlardır. Özel adlar, başka benzeri olmayan, verildikleri varlığa özgü nitelikler taşıyan adlardır. Kimi kullanım yerleri şunlardır:
2. Hayvan adları: Karabaş, Tekir, Pamuk…
3. Yer adları: Ankara, Kırıkkale, Zile, Kızılırmak, Karadeniz…
4. Dil, din, mezhep, tarikat adları: Türkçe, Müslümanlık, Hanefilik, Mevlevilik… 5. Ulus adları: Türkler, Araplar, Pakistanlılar…
6. Ülke adları: Türkiye, Almanya, Libya…
7. Kitap, dergi, gazete adları: Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Türk Dili, Cumhuriyet gazetesi…
8. Kurum, dernek, okul vb. adları: Türk Dili Kurumu, Kızılay, Tıp Fakültesi…
Has isimler tek olan , diğer varlıklar içinde tam bir benzeri olmayan varlıkların hususî adlarıdır (Ergin, 1993:346).
Yoğun adlardan birtakımı ancak bir tek varlığı, veya belli bir topluluğu göstermeye yararlar. Turgut, Sarman (kedi), Adana, Norveç, Türkler gibi. Bunlara özlükadlar deriz. (Banguoğlu, 1995:282).
Üniversite Hazırlık Kitapları
Tablo 4. Varlıklara Verilişine Göre Adlar
Fm Fn Kl Kr S II. Varlıklara Verilişine Göre Adlar Varlıklara Verilişine Göre Adlar Varlıklara Verilişine Göre Varlıklara Verilişine Göre Đsimler Varlıklara Verilişine Göre Adlar
a) Özel Ad Özel Adlar Özel Đsim Özel Đsimler Özel Adlar
b) Tür (Cins) Adı Tür Adları Cins Đsim (Tür Adı)
Cins (Tür) Đsmi Tür Adı
Fm: Özel Ad: Tek olan, benzeri olmayan varlıkları karşılayan adlardır.
Tür Adı Özel Ad
Sanatçı Yahya Kemal
Şehir Đstanbul
Hayvan Tekir
Okul Bakırköy Lisesi
Roman Çalıkuşu
Ülke Türkiye
Gezegen Mars
Bazı tür adları özel ad olarak da kullanılabilir.
Lale, bugün okula gelmedi. Kaya, dün akşam seni sordu. Pamuk, çok güzel bir kedidir.
Fn: Özel Adlar: Yaratılışta bir tane olan, başka benzeri olmayan varlıkları tanıtan adlardır. Kimi kullanım yerleri şunlardır:
Kişi adları: Yusuf, Aslı, Vedat, Burak, Sibel… Soyadları: Dağlarca, Kısakürek, Tarancı…
Hayvanlara verilen adlar: Karabaş, Tekir, Boncuk… Yer adları: Türkiye, Marmara Bölgesi, Đstanbul, Pendik…
Coğrafya ile ilgili dağ, ova, nehir, deniz, göl, orman adları: Asya, Ağrı Dağı, Van Gölü, Kızılırmak, Muş Ovası…
Semt, mahalle, cadde, sokak, apartman adları: Bahçelievler, Kartaltepe Mahallesi, Đncirli Caddesi, Sümbül Sokağı, Derya Apartmanı…
Dil, din, ırk, ulus, mezhep, tarikat adları: Türk, Türkçe, Đslamiyet, Hristiyanlık, Katolik…
Kitap, dergi, gazete, yapı adları: Ayaşlı ve Kiracıları (kitap), Varlık (dergi), Hidiv Kasrı (yapı), Son Havadis (gazete)…
Özel adlarla kullanılan ünvanlar: Çolak Salih, Mehmet Kaptan, Ayşe Teyze, Ali Hoca. Yazı Başlıkları: Yeni Kuşakların Eğitimi ve Üniversiteler…
Kl: Özel Đsim: Bir tek varlığı, belli bir topluluğu, kuruluş veya olayı gösteren isimlerdir. Atatürk, Eda, Đstanbul, Marmara Üniversitesi, Đstiklal Savaşı, Jüpiter…
Kr: Özel isimler: Tek olan, diğer varlıklar içinde benzeri olmayan varlıkları karşılayan isimlerdir.
Kişi isimleri: Enes, Kübra, Yunus… Şehir isimleri: Đstanbul, Đzmir… Hayvan isimleri: Karabaş, Tekir… Dil, Din isimleri: Türkçe, Đslamiyet… Ülke adları: Türkiye, Irak…
Millet adları: Türkler, Almanlar…
Kitap, dergi, gazete adları: Huzur, Türk Dili , Milliyet
S: Özel Adlar: Yalnızca bir varlığa ad olan sözcüklere özel ad denir. Kişi adları:Enes, Yusuf, Salih…
Hayvan adları: Karabaş, Tekir, Pamuk… Yer adları: Ankara, Erzurum, Kars…
Dil, din, mezhep adları: Müslümanlık, Türkçe… Ülke adları: Türkiye, Irak…
Millet adları: Türkler, Almanlar…
Değerlendirme
Atabay, tanımında ‘yaratılışta bir tane olan’ şeklinde bir ifade kullanmıştır. Özel adların kullanım yerleri ile ilgili Türk Dil Kurumu, Kızılay örneklerine de yer vermiştir. Bu örnekler tanımla bağdaşmamaktadır. Çünkü bunlar yaratılmış olan varlıklar değildir. Đnsan tarafından oluşturulan kurumlardır.
Atabay, özel isim örneklerine ‘Tıp Fakültesi’ni de eklemiştir. Bu örnek özel isim değil genel bir kavramın adıdır ve cins isimdir.
Atabay, tanımda ‘kimi duygu ve düşünceleri karşılayan adlardır’ şeklinde bir ifade kullanmış ancak özel isim olduğunu iddia ettiği duygu ve düşüncelerin neler olduğu örneklendirmemiştir. Sevgi, kıskançlık bir duygudur. Ancak bunlar özel isim değildir. Fm, tanımda bazı tür adlarının özel ad olarak da kullanılabileceği bilgisine yer vermiştir. Bu adlar cümle içinde özel ad olarak kullanılmış cins ad olarak kullanılmamıştır.
Fn, ‘yaratılış’ ifadesine yer vererek Atabay’ın düştüğü hataya düşmüştür. Fn tanımda daha önce de tercih ettiği ‘tanıtmak’ kelimesini kullanmıştır. Bu kelime ile ilgili değerlendirme daha önce yapılmıştır. (bkz. Ad, s.5)
Fn, yer adları maddesinde değerlendirmediği coğrafya ile ilgili adları farklı bir madde içinde incelemiştir. Buna benzer bir ayrımı S da yapmıştır.
Kl, tanımda ‘gösteren’ tabirini kullanmıştır. Göstermek kelimesi; “varlığı, topluluğu, kuruluş veya olayı karşılayan, onun karşılığı olan” anlamıyla kullanılmıştır. Görüldüğü gibi bu kelimeyi açıklamak için yine ‘karşılamak’ kelimesine ihtiyaç duyulmuştur. Sonuç olarak ‘göstermek’ yerine ‘karşılamak’ kelimesi daha uygundur. (bkz. Ad, s.5) Tanıma topluluk, kuruluş kelimeleri de eklenmiştir. Halbuki bunlar da varlıktır. Diğer tüm kaynaklar varlık kavramını yeterli görmüşlerdir.
S, özel adların başlıcaları sıralanırken yer adlarından başka, deniz adları, kıta adları adı altında yeni alt başlıklar açılmıştır. Halbuki bunlar da yer adlarının içine girer.
1.1.2.2. Tür Adı
Aynı türden kelimeleri gösteren kelimelere tür adı deriz. Tür adları, aynı türden tek olan varlıklardan birini, bir bölümünü ya da tümünü gösterir : Çocuk hastalandı; Okul açıldı; Buğday tahıl sınıfına girer; Yarın kar yağacakmış; Đnsan doğar, büyür, ölür… gibi. Ortak isimler aynı cinsten bir çok varlıkların ortak adlarıdır (Ergin, 1993:347).
Yalın kavramlara, ya da bir cinsin her bir tekine ad olabilen kelimeleri ise cinsadları diye anarız: çocuk, tavşan, söğüt, çayır, güçlük, sevinç gibi (Banguoğlu, 1995:282). Tür adlarının başlıca şu çeşitlerine rastlanır:
1.Vücut parçaları ve organları: baş, gövde, ayak, göz, böbrek, kalp, damar… 2.Akrabalık adları: ana, baba, ağabey, dayı, yenge, dede, oğul, görümce, elti… 3.Hayvan, bitki adları: kedi, köpek, tavuk, kuş, kartal, elma, ağaç, ot, erik… 4.Araç adları: tarak, çekiç, havaneli, süzgeç, tabak, bardak, iğne, ip…
Her dilde özel adlar, genellikle tür adından gelmedir. Dilimizde de pek çok örneği gösterilebilir: Kaya, Şahin, Sevgi, Neşe, Kılıç gibi.
Üniversite Hazırlık Kitapları
Fm: Tür (Cins) Adı: Aynı türden varlıkları karşılayan adlardır. Fn: Tür Adları: Aynı türden varlıkları gösteren adlara tür adı denir. göz, ana, kuş, tarak insan, ,ilçe…
Tür adları biçimce çoğullanmadığı halde o türün tamamını veya bir bölümünü anlatabilir.
Çocuk, yere düştü. (tür adı “tek” anlamında)
Çocuk, evin neşe kaynağıdır. (tür adı “çokluk” anlamında) Tür adları yaygın biçimde özel ad olarak kullanılabilir. Çiçeklerden gülü severim. (Tür adı)
Dün, Gül’ü Taksim’de gördüm. (Özel ad)
Kl: Cins Đsim (Tür adı): Aynı türden varlıkları gösteren isimlerdir. Yol, at, çiçek, kitap…
Kr: Cins (Tür) Đsmi: Aynı türden varlıkları karşılayan ortak isme denir.
Cins isimleri bazen genel bir özellik bazen de o türden bir varlığı karşılar. Örneğin; Elindeki çiçeği annesine verdi. cümlesinde birçok çiçekten biri ifade edilmiştir.
Çiçek dalında güzeldir. cümlesinde çiçeklerin tümü ifade edilmiştir.
Bazı cins (tür) isimleri şunlardır:
Vücudun bölümleri ve organ isimleri: El, kol, ayak, göz, böbrek, kulak… Akrabalık isimleri: Anne, amca, hala, teyze, kardeş…
Hayvan ve bitki isimleri: Bülbül, baykuş, karınca, fıstık, karanfil… Araç-eşya isimleri: Masa, kalem, bıçak, kaşık…
Cins isimleri bir tek varlığa verilirse özel isim olur. Annesi ona oya işledi.
Oya sınıfın en çalışkan öğrencisiydi.
Dünya, güneş, ay sözcükleri coğrafi terim ve astronomi terimi olarak kullanıldığında özel isim olur.
Ay ve Dünya, Güneş sisteminde yer alır. Camlardan içeri güneş giriyordu. (ışınları)
S: Tür Adı: Aynı türden varlıkları gösteren adlara tür adı denir. Tür adları, aynı türden varlıkların bir bölümünü, tamamını ya da bir tekini gösterir. (Bu durumu, tür adının cümlede kazandığı anlamdan çıkarırız.)
Çiçek, sevginin ifadesidir. (Bütün çiçekler) Çiçek solmuş, hemen onu sula. (Bir tek çiçek)
Değerlendirme
Tanımlarda tüm kaynaklar birbirine benzer ifadeler kullanmışlardır. Fn, Kr ve S tür adlarının aynı türden varlıklardan birini, bir bölümünü ya da tümünü göstereceğini ifade etmişlerdir. Bunu örneklerle de açıklamışlardır. Fm ve Kl’de böyle bir açıklama yapılmamıştır.
Fm (Özel isimler bahsinde), Fn ve Kr cins isimlerin özel ad olarak kullanılabileceği bilgisine yer vermiştir.
Kr, cins isimlerin çeşitlerini madde madde açıklayan tek kaynaktır. Ayrıca dünya, güneş, ay gibi kelimelerin özel isim veya cins isim olarak kullanılabileceğini yine sadece bu kaynak ifade etmiştir. Đsimler konusunda Fm, Fn, S, Kl’de bu özellikten bahsedilmemiştir.