Ad Tamlamalarında Araya Kelime Girişi

Belirtili tamlamada, tamlayanla tamlanan arasına kelime girebilir: Öğrencinin büyüklere saygı gibi görevleri vardır; bahçenin onarılması gereken kapısı gibi.

Belirtisiz ve takısız tamlamalarda araya başka kelime girmez. Ancak tamlayan ya da tamlanan önünde sıfat kullanılabilir. Bu tür tamlamaya da karma tamlama adını veriyoruz.

Üniversite Hazırlık Kitapları

Fm: Ad tamlamalarında tamlayanın başına veya tamlayanla tamlanan arasına değişik türde sözcükler gelebilir:

Ağaçların sararmış yaprakları bir bir dökülüyor. (Tamlayanla tamlanan arasına sıfat girmiş)

Eren, sınıfın en çalışkan öğrencisiydi. (Tamlayanla tamlanan arasına belirteç ve sıfat girmiş)

Dün akşam onun da kardeşi geldi. (Tamlayanla tamlanan arasına bağlaç girmiş) Sahilin artık tadı kalmadı. (Tamlayanla tamlanan arasına belirteç girmiş)

Buraların sadece sonbaharı güzeldir. (Tamlayanla tamlanan arasına ilgeç girmiş) Ad tamlamaları bir sıfat tarafından nitelenebilir veya belirtilebilir:

Mavi/ okul önlüğü

Sıfat/ ad tamlaması

Ad tamlamaları sıfat ve belirteç görevinde kullanılabilir.

Çocuğun deniz mavisi gözleri vardı. (Ad tamlaması sıfat görevinde kullanılmıştır.) Güneş, altın sarısı görünüyordu bugün. (Ad tamlaması belirteç görevinde kullanılmıştır.)

Buraya bir kış günü gelmişti. (Ad tamlaması belirteç görevinde kullanılmıştır.) Kl: Tamlayanla tamlanan arasına sözcük girebilir.

Masanın çiçekli (sıfat) örtüsü Annemin yeşil (sıfat) hırkası

Kr: Belirtili isim tamlamalarında tamlayanla tamlanan arasına başka sözcükler girebilir. Saçının en titrek teli

Çocuğun uzun saçları

Babasının uzun zamandır bulunamayan anahtarı

S: Đsim tamlaması, sıfat(lar)la nitelenebilir, belirtilebilir:

Taze koyun yoğurdu.

Sıfat Belirtisiz isim tamlaması

Verilen örnek karma tamlamadır. Çünkü bu aynı zamanda hem isim hem de sıfat tamlamasıdır.

Đsim tamlamalarında, tamlayanla tamlananın arasında veya başında açıklayıcı sözcükler (sıfat) kullanılabilir.

Tamlayan sıfat(lar)la nitelenebilir, belirtilebilir: Yaşlı adam-ın paltosu Tamlanan sıfat(lar)la, nitelenebilir, belirtilebilir:

Çocuğun yeni gömleği

Tamlayan sıfat tamlanan Değerlendirme

Karma tamlamadan sadece S bahseder.

Fm, ad tamlamalarının cümlede sıfat veya zarf görevi görebileceğini örneklerle ispatlar. Diğer kaynaklarda böyle bir bilgi yoktur.

Kl, Kr ve S, örneklerle isim tamlamalarının arasına sıfat girebileceğine değinir. Fm ise sadece sıfatın değil, bunun yanında zarf, edat ve bağlacın da araya girebileceğini örnekleriyle ortaya koyar. Ancak hangi isim tamlamasının arasına kelime gelebileceğine

değinen yoktur. Kr, sadece belirtili tamlamanın arasına kelime girebileceğini söyler ve diğer kaynakların ad tamlamalarının tümünü kapsayarak düştükleri hataya düşmez. 1.8. Küçültmeli Ad

Türkiye Türkçesinde küçültme, adlara genellikle -cik(-cık, -cuk, -cük, -çik, -çuk, -çük) eki getirilerek yapılır. Bunlardan kimi küçültme anlamı (kitapçık), kimi sevgi (yavrucuk), kimi şefkat (ninecik), kimi de acıma (kedicik) anlatır.

Küçültme kelimelere (sıfatlara) yeniden bir –cik eki getirilerek anlam pekiştirilebilir: ufacık, küçücük, kısacık gibi.

-cık eki alan kimi kelimelerde bulunan önceki “-k” sesi genellikle düşer: kulacık (kulak – çık), ayacık ayak – çık) gibi.

Küçültme adlar,kelimeye –cak/-cek eki getirilerek de kurulur ve küçültme sevgi, şefkat, acıma, azlık anlamları verir: yavrucuk, kuzucuk gibi.

Küçültme eki –cik, iyelik ekiyle birlikte kullanılarak sevgi, saygı anlamlarını kazanır: anneciğim, babacığım, yavrucuğum gibi.

Uzatmalı biçimi –ceğiz/-cağız ekidir: çocukcağız, evceğiz gibi. Kimi zaman sevgi ve acıma anlamı bir arada, aynı sözcükte bu ekle sağlanır: adamcağız, kadıncağız gibi. Kötüleme, aşağılama anlamı da verir.

“Köprü’de gazete satar, kamburumsu, gençten, sakin bir adamcağız vardır.”

Ergin, küçültmeli adların -cık, -cik, -cuk, -cük, -cak, -cek, -cığaz, -ciğez, -cuğaz, -cüğez, -cağız, -ceğiz ekleriyle yapılabileceğini belirtir. Bu ekleri alan kelimelerin cümlede acıma, sevgi, küçültme, yakınlık, samimilik, merhamet, şefkat, zavallılık gibi anlamlarda kullanılabileceğini ifade eder (1993:211-214).

Banguoğlu, nesneyi küçültmek, azaltmak ya da küçük göstermek istediğimizde adına -cik, -ceğiz bazen de -cek eklerinden birini getirir, küçültme adları yaparız. Bunlar sevgi, şefkat, acıma bazen de aşağılama anlatımında kullanılır. Bazen üstün vasıflı anlamına geldiği de olur (1995:196).

Üniversite Hazırlık Kitapları

Fm: Adlarda Küçültme (-cık, -cağız) : Bir varlığın küçük olduğunu anlatmak için o varlığı karşılayan adın sonuna küçültme eklerinden biri getirilir.

Kedicik, derecik, gölcük, adacık, yavrucuk…

Bazen sevgi anlamı da katar: anneciğim, babacığım…

Bazen kalıcı isimler yapar: kızılcık, gelincik, sözcük, bademcik, kulakçık, elmacık, arpacık…

Fn: Adlarda Küçültme: Adlar “-cık, -ceğiz” ekleriyle küçültme kazanır. Bu ekler, adlara küçültme anlamı yanında sevgi, acıma, önemsizlik gibi değişik anlamlar da katabilir. Salonun ortasında bir kilimcik vardı. (küçük anlamı)

Sırtındaki yükle kadıncağız güçlükle ilerliyordu. (acıma anlamı)

Anneciğim seni çok özledim. (sevgi anlamı)

Bin liracık için tartışmaya değmez. (önemsizlik anlamı)

Küçültme ekiyle türemiş kimi adlarda ek, küçültme anlamından sıyrıldığı için bu tür sözcükler küçültme adı sayılmaz.

Dağın eteği boydan boya bir gelincik tarlasıydı. Oğlu bademcik ameliyatı olmuş.

Küçültme adlarını küçültme sıfatlarıyla karıştırmamak gerekir. Küçültme adları ek atıldıktan sonra önüne “küçük” sıfatını alabilir: çadırcık küçük çadır gibi. Oysa küçültme sıfatları bu biçimde değiştirilemez. “minicik” yerine “küçük minik” kullanılamaz.

Ufacık bir tekneyle şu adacığa gittiler. (Ufacık küçültme sıfatı – adacık küçültme adı)

Kl: Đsimlerde Küçültme: Đsimlerin sonuna getirilen “-cik, -cek, -ceğiz” gibi eklerin yardımıyla isimlerde küçültme yapılır.

Adacık, kitapçık, yavrucak, kadıncağız…

Kr: Đsimlerde Küçültme: Bir varlığın küçük olduğunu anlatmak istediğimiz zaman başına “küçük, ufak, minik” gibi sıfatlar getiririz.

Küçük ada, ufak ağaç, minik el…

Dilde bu sıfatların yerine bazen, ekler de kullanılır. Bu eklere küçültme ekleri de denir. Bu ekler: -cık, -cik, -cağız, -ceğiz, -ce, -ca, -msı, -msı i, -(ı)mtrak, -(i)mtrak’tır.

Küçük ada: adacık Ufak çocuk: çocukcağız

Mavimsi, sarımtrak, şişmanca, irice, büyükçe, heykelcik, damlacık…

Bu ekler her zaman küçültme anlamı katmaz, sevgi, acıma gibi anlamlar katar. Anneciğim, geleceğim diye bir sürü yemek hazırlamış.

Yağmurun altında ıslanan yavrucak tir tir titriyordu. Son parasını kaybeden adamcağız evin yolunu tuttu.

Küçültme ekleri “-cık, -cik, -cak, -cek” k ünsüzüyle biten sözcüklere eklendiğinde “k” sesi düşer.

Ufak-ufacık Minik-minicik

S: Küçültme Adları: Adlara, -cik, -cek, -cağız ekleri getirilerek onlara çeşitli anlamlar kazandırılabilir.

Gölcük, tepecik, damlacık… (küçültme)

Anacık, yavrucak, kadıncağız… (acıma, şefkat)

Bu ekler kimi zaman da adlardan yeni sözcükler türetir: kurbağacık, bağcık, oyuncak, bademcik…

Tablo 8. Küçültme Adları Yapan Ekler

Fm Fn Kl Kr S

-cık, -cik, -cuk, -cük

-cik, -cık -cik, -cık, -cuk, -cük

-cık, -cik -cık, -cik, -cük -cağız, -ceğiz -cağız, -ceğiz -cağız -cağız, -ceğiz

-cağım, -ceğim

-cek -cak

-ciğim -ciğim

-ce, -ca, -çe -msı, -msi -(ı)mtrak,-(i)mtrak Değerlendirme

Fm, Fn ve S, bu ekin yeni ad türetebileceğine değinir. Kr, bu eklerde “k” ünsüzünün düşebileceğini belirtir.

Fm ve Kr, bir varlığın küçük olduğunu anlatmak için kullanıldığını iddia eder. Oysaki

kadıncağız örneği de küçültmeli addır ve bu ek kadın kelimesinin küçük olduğunu

bildirmez. Fm ve Kr’in tanımı eksiktir.

Küçültme eklerinin farklı anlamları şu şekilde mukayese edilebilir: Küçültme anlamı: Fm, Fn, Kl, Kr, S.

Sevgi anlamı: Fm, Fn, Kl, Kr, S.

Acıma anlamı: Fm, Fn, Kl, Kr, S(şefkat).

Bunların haricinde Fn önemsizlik anlamından bahseder. Atabay; kötüleme, aşağılama anlamlarına da değinir.

Küçültme adları yapan eklere en çok örneği Kr verir. Ancak kaynakların hiçbiri eklerin tüm şekillerini verememiştir. Fm “cağım, ceğim” eklerinden; Kr “ce, ca, çe, msı, -msi, -(ı)mtrak, -(i)mtrak eklerinden bahseden tek kaynaktır.