Belgisiz Sıfatlar

Türkiye Türkçesinde bir adı, ona kesinlik kazandırmaksızın belirten sıfatlara belgisiz sıfat adı verilir. Bunların bir bölüğünün, belirttikleri ada bir kesinlik sağlamadıkları, buna karşılık adı aşağı yukarı belirttikleri görülür. Örneğin “bir adam” denildiğinde herhangi bir adamdan söz edildiği anlatılmaktadır. Bir sözcüğü sayı gösterdiğinde sayı sıfatıdır. Genellikle bir, hiç, birtakım, birkaç, birçok, her, biraz, bazı, çoğu, kimi, herhangi, filan, falanca, fazla, bütün, öteki, hep, nice gibi sözcükler dilimizde belgisiz sıfat olarak görev alırlar ve bir adı bu yönden belirten tamlamalarda kullanılırlar:

Belirsizlik sıfatları nesneleri belirsiz olarak bildiren sıfatlardır (Ergin, 1993:373).

Adları kabataslak, yetersizce belirten sıfatlara belirsiz sıfatlar diyoruz (Banguoğlu, 1995:306).

“Bazı akşamlar, sular ve manzaralar yorgun bir içlilik alır ve Boğaziçi bir havuza dönerdi.”

“Talebelerin çoğunu da ne hikmetse hep kızlar teşkil ederdi.”

“Oturduğu sandalyenin kenarına tesbihini asıp öteki elini de masaya dayadığı zaman, okuduğu haberin ne olacağını her zaman merak ettim.”

“Sofu kadın, böyle isim değiştirmeyi en büyük cinayet sayıyordu.” Üniversite Hazırlık Kitapları

Fm: Belgisiz Sıfat : Adları belli olmayacak şekilde belirten sözcüklerdir.

Birkaç soru, çok öğrenci, azıcık ekmek, hiçbir adam, her akşam, birtakım sorular, bazı

ülkeler, çoğu zaman, birçok insan, başka zaman, kimi insan. Elbet bir gün buluşacağız.

Bu cümledeki “bir” sözcüğüyle belli olmayan bir gün anlatılmak istendiğinden, bu sözcük belgisiz sıfat görevinde kullanılmıştır.

Fn: Belgisiz Sıfatlar: Varlıkları kesin olarak değil de, yaklaşık olarak belirten sıfatlara denir.

Birkaç kitap, bütün çocuklar, birçok insan, biraz un, her öğrenci, fazla su, hiçbir sanatçı, nice yıllar, bazı kişiler, herhangi bir gün, çoğu zaman

Kl: Belgisiz Sıfat: Đsimleri kesin olarak değil de aşağı yukarı belirten sıfatlardır.

Hiçbir insan, tüm günler, her öğrenci, birtakım sorular, bazı anlar, kimi evler, tüm adlar, bir gece…

Sayı sıfatı olan “bir” sözcüğü ile belgisiz sıfat olan “bir” sözcüğü karıştırılmamalıdır. Burada ancak bir gece kalabiliriz. (sayı sıfatı)

Bir gece size de uğrayabiliriz. (belgisiz sıfat)

Kr: Belgisiz Sıfatlar: Đsimleri tam olarak değil de aşağı yukarı, belli belirsiz belirten sıfatlardır. Başlıca belgisiz sıfatlar şunlardır: bir, birkaç, çok, birçok, bazı, tüm, her, bütün, hiçbir, herhangi bir, kimi…

Birkaç kişi gelip seni sordu.

Onunla her konuda anlaştık.

Bu konuda herhangi bir yorum istemiyorum.

Tüm öğrenciler bahçede toplandı. Hiçbir zaman onu anlayamadık. Her yere baktık ancak onu bulamadık.

Belgisiz sıfatlar isme sorulan “hangi” sorusuna cevap verir.

Eğer “bir” sözcüğü “tek” anlamındaysa sayı sıfatı, “herhangi bir” anlamındaysa belgisiz sıfattır.

Bir günlük ömrü kalmış.

O her yemekte bir ekmek bitirir.

“Bir” sözcüğü ayrıca belgisiz zamir, edat, zarf, bağlaç olarak da kullanılabilir. Oradan biri gelsin. (belgisiz zamir)

Siz bir kendinizi düşünürsünüz. (edat) Her şeyden bir bir ayrılıyoruz. (zarf)

Bir size bir bize anlatıyormuş. (bağlaç)

S: Belgisiz Sıfatlar : Adları, kimi zamanda onların sayılarını bir kesinliğe bağlamadan belirten sayılardır.

Başka şehirleri özleyelim burada seninle. Her zarda talihine meydan okuyordu delikanlı.

Seni kara saplı bir bıçak gibi sineme sapladılar. Sevmek kimi zaman rezilce korkulardır.

Đlkbahar, yaz mevsim mevsim; birkaç çiçek, birkaç resim…

“Bir” sözcüğü herhangi bir anlamında kullanıldığında belgisiz sıfat; aksi halde asıl sayı sıfatı olur.

Tablo 13. Belgisiz Sıfatlar

Fm Fn Kl Kr S

bir bir bir bir

birtakım birtakım

birkaç birkaç birkaç birkaç

birçok birçok birçok

her her her her her

bazı bazı bazı bazı

hiçbir hiçbir hiçbir hiçbir

çoğu çoğu

çok çok

kimi kimi kimi kimi

herhangi bir herhangi bir

bütün bütün

başka başka

tüm tüm

Değerlendirme

Özel, hep kelimesini belgisiz sıfat olarak almıştır. Ancak örnek olarak verdiği cümlede kullanılan bu kelime zaman zarfıdır. Çünkü hep kızlar teşkil ediyordu derken kızlar ismini değil teşkil etmek fiilini belirtmektedir. Ergin de bu kelimeyi zaman zarfları içinde işlemektedir (1993:376).

Özel, öteki kelimesini de belgisiz sıfat olarak ele alır. O zaman bu kelimenin belgisizlik bildirmesi gerekir. Yani ismin yerine kullanıldığında belgisiz zamirlerin içinde işlenmelidir. Ancak Özel, bu kelimeyi işaret zamirlerinin içinde işler. Bu kelimenin bir yerde belgisiz bir yerde işaret ifadeli olarak ele alınması çelişkidir. Banguoğlu bu kelimeyi belgisiz sıfatlar içinde işlemiştir (1995:368). Kaynaklarımız bu kelimeyi işaret ifadeli olarak işaret sıfatları ve zamirlerinde işler.

Özel, “Soylu kadın böyle isim değiştirmeyi en küçük bir cinayet sayıyordu.” Cümlesindeki böyle kelimesini belgisiz sıfat olarak almış. Özel niteleme zarfları konusunda ise “Bu, şu, o gösterme zamirlerinden gelişen böyle, şöyle, öyle kelimeleri

de tıpkı niteleme sıfatlarında olduğu gibi adları tümlerse gösterme sıfatı olur.” Diyerek çelişkiye düşer. Ergin (1993:377) ve Banguoğlu (1995:374) bu kelimelerin fiili etkilerse zarf olacağını bildirir.

Fm, azıcık ekmek örneğindeki azıcık kelimesini belgisiz sıfat kabul eder. Ergin de bu tür kelimelerin belgisiz sıfat olabileceğine değinmiştir (1993:373).

Fn, hariç tüm kaynaklarda bir kelimesinin hem belgisiz sıfat hem de asıl sayı sıfatı olarak kullanılabileceğine değinmiştir. Kr bu kelimenin zarf, edat ve bağlaç olarak da kullanılışını örneklerle vermiştir.

Belgisiz sıfatlar kaynaklarda birbirinden farklı olmak üzere 18 tanedir. Bunların kaynaklara göre dağılımı şöyledir. Fm 12, Fn 11, Kl 7, Kr 11, S 5. Görüldüğü gibi en çok belgisiz sıfat örneğini Fm vermiştir.

Tablodaki eklerin haricinde tek bir kaynakta geçen belgisiz sıfatlar ise şöyledir: Fm, “azıcık”; Fn “biraz, nice, fazla” Diğer kaynaklarda adı geçmeyen belgisiz sıfatı en çok Fn verir. Kaynaklarda adı geçmeyen diğer belgisiz sıfatlar şunlardır: “filan, falan, falanca, öteki”.