Adlar, türlü biçimlerde, aynı türden varlıkların tekil ya ada çoğullarını belirtirler. Tek olan varlığı belirten adlara tekil, aynı türden olanların bir bölümünü ya da tümünü gösterenlerine de çoğul ad denilmektedir. Her türden ad tekil ya da çoğul olabilir.
Banguoğlu, ‘Adlarda Sayı’ başlığı altında adları sayı bakımından tekli, çoklu ve topluluk adları olarak üçe ayırmıştır (1995:283).
Üniversite Hazırlık Kitapları
Tablo 6. Varlıkların Sayısına Göre Adlar
Fm Fn Kl Kr S Varlıkların Sayılarına Göre Adlar Varlıkların Sayısına Göre Adlar Varlıkların Sayılarına Göre Varlıkların Sayılarına Göre Đsimler Sayılarına Göre Adlar
1.Tekil Ad Tekil Adlar Tekil Đsim Tekil Đsim Tekil adlar
2.Çoğul Ad Çoğul Adlar Çoğul Đsim Çoğul Đsim Çoğul adları
3.Topluluk Adı Topluluk Adları Topluluk Đsmi Topluluk Đsmi Topluluk Adları 1.6.1. Tekil Ad
Aynı türden varlıkların tek olan adıdır: ev, genç, çocuk, ağaç, güneş vb. Özel adlar genellikle tekil olarak kullanılır: Ankara, Fırat, Londra, Ali, Mete…gibi
Yalın halleriyle adlara tekli deriz (Banguoğlu, 1995:283). Üniversite Hazırlık Kitapları
Fm: Tekil ad: Sayıca bir varlığı karşılayan addır.
Fn: Tekil Adlar:Çokluk eki (-ler) almamış, aynı türden tek varlığı gösteren adlara denir. kitap, sayı, ilke, masa, kedi…
Kr: Tekil isim: Bir tek varlığı karşılayan ve çoğul eki almamış isimlere denir. Kitap, savaş, kış, ağaç, araba, çiçek, dal, öğrenci, soru…v.b.
S: Tekil adlar:Aynı türdeki varlıklardan her birine verilen adlardır: ev,ağaç,şehir,masa… Değerlendirme
Fn, ‘göstermek’ ifadesini özel ve cins isimlerde olduğu gibi burada da tercih etmiştir. Bu konuyla ilgili değerlendirme daha önce yapılmıştır. (bkz. Özel Ad s.14)
Fn ve S ise Atabay gibi ‘aynı tür’ ifadesini kullanmıştır. Fm, Kl ve Kr bu ifadeye yer vermemiştir. Bu ifade özel isimleri dışarıda bırakır. Çünkü özel isimler aynı türden değildir. ‘Ankara’ kelimesi tekil ve özel isimdir. Bu kelimenin aynı türden başka bir örneği yoktur. Bu durumda Atabay, Fn ve S hataya düşmüştür.
Fn ve Kr, ‘çokluk eki almayan’ ifadesine yer vermiştir. Tanımda tek olan ifadesine yer verdikten sonra böyle bir açıklama yapmak gereksizdir.
S’ın tanımı tekil isimleri açıklayan bir tanım değildir. ‘aynı türdeki varlıklardan her biri’ şeklinde bir açıklama topluluk ismini de içine alır. Aile dediğimizde bu türdeki varlıklardan birini anlayabiliriz. Oysaki bu kelime topluluk ismidir. Burada ismin tek olduğu ifade edilmemiş sadece ‘varlıkların her biri’ ifadesine yer verilmiş.
Tanımlar içinde yukarıdaki eksikliklerden en uzak ve anlaşılır kaynak Fm’dir. 1.6.2. Çoğul Ad
Türkçe’de adın birden çok varlığı gösterdiğini belirtmek için –lar (-ler) eki kullanılır. Çoğul ekini almış kelimeler türlü anlamlara gelen adlar kurarlar:
1. Tür adlarında ya da özel adlarda çoğulluk: evler, çocuklar, Türkler, Müslümanlar gibi.
2. Belli bir aileyi çevreyi anlatır: Aileler, Ahmetler, ablamlar, halamlar gibi.
3. Kişi adlarına gelerek o kişiler gibi onların değerinde kimselerin çokluğunu belirtmek üzere kullanılır: Mimar Sinanlar, Fatihler, Namık Kemaller gibi.
4. Birçok özelliği ortak olan türler topluluğu, bölümü, o türün adına –lar eki getirilerek belirtilir: sürüngenler.
5. Çoğul anlamı taşıyan tekil adların anlamlarını güçlendirerek onlara “birliktelik, toptan olma” anlamı kazandırır: gökler, güneşler, yerler, topraklar, insanlar gibi.
6. Tıpkı somut adlar gibi soyut adlar da çoğullanır: sıkıntılar, üzüntüler gibi. 7. Kurum ve kişilerin topluluğunu belirtir: Yüksek Okullar Gen.Müd.
8. -lar/-ler çoğul ekini almadıkları halde çoğul anlamı veren tekil kelimeler de vardır ve bir bütünü gösterirler: Şeker enerji veren bir besindir”
Çoğul eki almış adlarda ad durumu ekleri, çoğul ekinden sonra gelir: evler-i, ev-ler-de, ev-ler-den, ev-ler-in gibi.
Ergin çoğul adlar gibi bir bölüm yapmaz. Çokluk eki başlığı altında bu ekin fonksiyonlarına değinir (1993:349).
Banguoğlu, “-ler eki alan adları da çoklu diye anarız” der (1995:283). Üniversite Hazırlık Kitapları
Fm: Çoğul Ad: Çoğul eki (-ler,-lar) alarak birden fazla varlığı karşılayan adlardır. Cümleye asıl olarak “çokluk” anlamı katar.
Bu kitaplar çok güzel.
Eklendiği sözcüklere başka anlamlar da katar. Dünyalar kadar malı varmış. (abartma) Ahmet Bey’ler seni sordu. (saygı)
Fatih’ler Yavuzlar tarihimizde çoktur. (benzeri)
Yapım eki görevinde kullanılır: Ahmetler yarın bize geliyor. (aile)
Bu cümlede “-lar, -ler” eki, eklendiği sözcüğün anlamını değiştirdiği için yapım eki görevindedir. Bu yüzden ek kesme işaretiyle ayrılmamıştır.
Fn: Çoğul Adlar: Aynı türden birden fazla varlığı anlatan adlardır. Çoğul anlam, adlara çokluk eki (-ler) getirilerek verilir.
arabalar, çiçekler, evler, yollar…
Çokluk eki (-ler) adlara bu temel anlamı dışında değişik anlamlar katabilir. Soy, Haneden, Aile Anlamı: Osmanlılar 600 yıl hüküm sürdü.
Abartma anlamı: Çocuk, yerlerde sürünüyordu. “her” Anlamı: Akşamları mutlaka kitap okurdu. Yaklaşık anlamı: On beş yaşlarında ya var ya yoktu. “ve benzerleri” anlamı: Mustafa Kemal’ler ölmez.
Kl: Çoğul isim: Çokluk ekini (-ler,-lar) alarak sayıca birden fazla varlığı bildiren isimlerdir.
Đsim soylu sözcüklere gelen ve çokluk anlamı katan “-lar,-ler” ekleridir. Đnsan-lar, kuş-lar, ağaç-lar, ev-ler…
Çoğul eki, bunun dışında, isimlere başka anlamlar da katar: Abartma anlamı: Sınavı kazanırsam dünyalar benim olur. Saygı anlamı: Müdür beyler henüz gelmedi.
Benzetme anlamı: Türk edebiyatı Yahya Kemal’ler,Mehmet Akif’ler yetiştirmiştir. Aile anlamı katan çoğul eki ,yapım eki görevindedir: Yarın Metinlere gideceğiz.
Kr: Çoğul Đsim: Birden fazla varlığı karşılayan isimlerdir. Đsimler, “-ler, -lar” eki alarak çoğul yapılır.
-ler/-lar çoğul ekini almadığı halde çoğul anlamı veren tekil isimler de vardır ve bunlar bir bütünü gösterir.
Türkiye en fazla pamuk üreten ülkelerden biridir. Şeker enerji veren bir besindir.
Türkçede isimler hiçbir ek almadıkları zaman tekil haldedirler. Bunların birden fazla nesne, varlık ya da kavram belirtmeleri eklerle sağlanır. Đsimleri çoğul yapan ek lar, -ler ekidir.
Sizi göreceğim geldi iyi insanlar.
-lar,-ler ekinin çoğul anlamından başka değişik anlamları da vardır: Abartma anlamı: Dünyalar kadar kitabı var.
Eklendiği kelimeye “ve benzeri” anlamı katar:Bu vatan daha çok Fatih’ler yetiştirecek. Saygı ve alay anlamı katar.Oooo!...Hüsamettin Beyler de buradalarmış.
-gil anlamı katar: Bu durumda yapım ekidir. Özel isimde kesme işareti ile ayrılmaz. Teyzemler Almanya’da oturuyor.
Yaklaşık ortalama anlamı katar: Otuz yaşlarında vardı.
S: Çoğul adları: Aynı türden birden çok varlığın adlarıdır. Ada getirilen “-ler / -lar” eki adı çoğul yapar: evler, ağaçlar, şehirler, masalar…
Değerlendirme
Fm, Kl ve Kr –ler ekinin aile anlamı kattığında yapım eki olduğuna değinmişlerdir. Çoğul eki almadığı halde bu anlamı veren tekil isimlerin varlığından Kr bahseder. Anlamları bakımından sınıflama şöyledir:
Aile, çevre: Fm, Fn, Kl, Kr Abartma: Fm, Fn, Kl, Kr “ve benzerleri”: Fm, Fn, Kl, Kr Saygı: Fm, Kl, Kr Yaklaşık: Fn, Kr Her: Fn
1.6.3. Topluluk Adı
Bir de biçim bakımından tekil göründüğü halde çokluk ya da topluluk kavramı veren adlar vardır. Bunlara topluluk adları diyoruz: ordu, sürü, takım, bölük, alay, kurultay, kafile gibi.
Bir takım cins adları çok sayıda bir topluluğa ad olmuşlardır. Yani tekli halleriyle toplu bir çokluğu ifade ederler. Bunlara topluluk adları deriz (Banguoğlu 1995:283).
Üniversite Hazırlık Kitapları
Fm: Topluluk Adı: Çoğul eki almadan birden fazla varlığın oluşturduğu grubu karşılayan addır.
Tekil Ad Çoğul Ad Topluluk Adı Örgenci öğrenciler okul
Asker askerler bölük,ordu
Futbolcu futbolcular takım
Yolcu yolcular kafile
Koyun koyunlar sürü
Topluluk adı bazen tekil bir varlığı karşılayabilir. Bu durumda o sözcük artık topluluk adı değildir.
Sınıf, yarın pikniğe gidecek. (topluluk adı) Sınıf, yarın boyanacak. (tekil ad)
Fn: Topluluk Adları: Tekil oldukları halde aynı türden birden fazla varlığı anlatan adlara topluluk denir.
ordu, sürü, kurultay, bölük, kervan…
Kimi tekil adlar, cümlede gerçek anlamlarının dışına çıkarak topluluk adı olabilirler. Sınıf, dar ve havasızdır. Tekil ad (gerçek)
Sınıf, çok konuşuyor. Topluluk adı (mecaz)
Kl: Topluluk Đsmi: Çokluk adını almadığı halde, birden fazla varlığı bildiren isimlerdir. Ordu, sürü, aile, halk, demet, orman…
Ordular! Đlk hedefiniz Akdeniz’dir. Topluluk isimleri çokluk ekini alabilir.
Kr: Topluluk Đsmi: Biçim bakımından tekil göründüğü halde ortak özellikleri olan birçok varlığı karşılayan isimlerdir.
Ordu, sürü, takım, aile, meclis, bölük, kafile, millet… Topluluk isimleri çoğul eki alabilir.
Takımlarımız Avrupa’da birçok başarıya imza attı. Milletler kendi kültürlerini her zaman korumalıdır.
Bazı sözcüklerin topluluk ismi olup olmadığı kullanıldığı cümleye göre değişir. Ailesi onu herkesten çok severdi. cümlesinde topluluk ismidir.
Ailesi ölünce başka bir kadınla evlenmedi. cümlesinde tekildir. (Aile burada eş anlamında)
S: Topluluk Adları: Biçim açısından tekil olmasına rağmen anlam olarak bir grubu, topluluğu ifade eden adlardır: aile, tabur, küme, demet, kurultay, ordu, meclis…
Değerlendirme
Kaynakların tanımları birbirine çok yakındır.
Kl ve Kr, topluluk isimlerinin çoğul eki alabileceğini açıklamıştır. Ancak bu durumdaki isimlerin topluluk ismi mi çoğul isim mi olacağı açıklanmamıştır. Tüm kaynaklarda topluluk ismi olabilmek için şekil bakımından tekil olması şartı vardır. Banguoğlu da topluluk adlarını açıklarken bunların çoklu eki alıp birden fazla topluluğu ifade edebileceğini bildirir (ordular, bölükler, sürüler) (1995:283). Bu durumda -lar, -ler ekini alan topluluk ismi, çoğul isim olarak değerlendirilmelidir.
Fm, Fn ve Kr bazı sözcüklerin cümlede kullanılışına göre, topluluk ismi veya tekil isim olarak kullanılabileceğini örneklerle açıklamışlardır. Kl ve S böyle bir açıklama yapmadığı gibi kelimeleri cümle içinde vermemiştir. Bu ise karışıklığa yol açar. Đki kaynağın da örnek olarak verdiği ‘aile’ ismi Kr’in cümle içinde verdiği örnekte ‘eş’ manasında kullanılmış ve tekil isim olmuştur. Kl ve S bunu cümle içinde kullanamayarak hataya düşmüşlerdir.