Yer nden Yönet m

1. H zmet Bakımından Yer nden Yönet m

B r faal yet kend ne özgü b r uzmanlık gerekt r yorsa, o faal yet bütün ç nde d ğer faal yetlerle ele alınmak yer ne, ayrıca ele alınmayı gerekt ren b r uzmanlık gerekt r yorsa, buna ayrı b r tüzel k ş l k ver l p, faal yetler n gerekt rd ğ ayrı bütçes , ayrı personel , ayrı karar merc ler yle yer ne get r l r. Örneğ n Karayolları Genel Müdürlüğü'ne bakıldığında, şeh rlerarası yolların yapımı uzmanlık gerekt ren b r şt r ve Ulaştırma Bakanlığı'nın d ğer şler yanında bu g b öneml b r ş yapması kabul ed lmeyerek, ayrı b r tüzel k ş l k ver lm şt r. Bu şek lde bölge müdürlükler , ayrı personel , ayrı bütçes yle, sadece b r veya b rkaç ş yapmakla faal yet n sürdürecekt r. Bu kuruma tüzel k ş l k ver lerek, adeta anneden ayrı b r k ş l k olması g b , merkezden yönet mden koparıldı ve ayrı b r tüzel k ş l k hal nde bütünlük oluşturuldu.

41 Buna b r yer nden yönet m model olarak bakılıyor ve bu model n merkezle bağlantısını sağlamak ç n de ayrı b r araç gel şt r l yor. Bunun sm se h zmet bakımından yer nden yönet md r. Coğraf bakımdan değ l z ra coğraf bakımdan y ne tüm ülke olab l r veya İSKİ'de olduğu g b tüm ülkede de olamayab l r. İSKİ de b r h zmet bakımından yer nden yönet m kuruluşudur. Ün vers teler de aynı şek lded r. Örneğ n esk den Hacettepe Ün vers tes 'n n Kastamonu'da Tıp Fakültes vardı. Yan tüm Türk ye'ye h zmet ver yor ama m ll Eğ t m Bakanlığı'nın veya başka b r bakanlığın bünyes nde değ l, ayrı b r tüzel k ş l ğ vardır. İstanbul Ün vers tes ’n n de Karayolları Genel Müdürlüğü’nün de kamu tüzel k ş l ğ farkı se bazısı ülke çapında bazısı şeh r çapında faal yette bulunuyor gözüküyor. Örneğ n İSKİ, Büyükşeh r Beled yes tüzel k ş l ğ çer s nde değ ld r. Halbuk b rçok lde beled ye başkanlığı çer s nde, su ve kanal zasyon başkanlığı le lg l b r mler vardır. Ama İSKİ, İstanbul'a İstanbul dışından da su get reb lmek ç n, ayrı b r kanunla kurulmuş, Büyükşeh r Beled yes 'nden ayrı tüzel k ş l ğ olan, ayrı bütçe ve personel , malvarlığı olan b r kamu tüzel k ş l ğ d r. Yan b r faal yet ayrı b r özell k gerekt rd ğ zaman, ayrıca lg lenmek, bütçe ayırmak, personel ayırmak gerekt ğ zaman kanun koyucunun takd r le ayrı b r tüzel k ş l ğe bağlanab l yor ve bunun sonucunda h zmet bakımından yer nden yönet m kuruluşu ortaya çıkıyor.

Bu aşamada çoklaşma başlamış oldu ve ana gövdeden ayrı tüzel k ş l kler ortaya çıktı.

Kamu tüzel k ş l ğ , merkezden yönet m anlatırken belk de tam olarak anlaşılamıyordu z ra b r şey var ve b r şey n ayrıca tüzel k ş l ğ n n olması, başka b rşeyden ayırmadıkça b r anlam

fade etm yordu. Ş md se ayrım ortaya çıkmış oldu.

Başta ded ğ m z g b çokluk ç nde b rl ğ sağlama ve tüm kamu gücünün b r elde toplanmaması ç n ve bunun yanında zayıflamaması ç n bütünlük sağlanması ç n b r l şk ortaya çıkmaktadır. Yan merkez yönet me b r şek lde bağlanma noktaları söz konusudur. İSKİ de Ün vers te de Karayolları Genel Müdürlüğü de bağlanıyor. Dolayısıyla hem çokluğu oluşturan b r model ortaya çıktı ve hem de bu model n zem n nde yer alan kamu tüzel k ş l ğ bel rmeye başladı. Kend çler nde b r h yerarş var ayrıca merkezle bağlantısını sağlayan başka b r bağı da var.

2. Yer Bakımından Yer nden Yönet m

Esas ağırlık taşıyan kısım se, yer bakımından yer nden yönet mlerd r. Yer nden yönet m, mahall dare, yerel yönet m g b kullanımları vardır. Bell b r toprak parçası üzer nde yaşayan nsanların, yerel ht yaçları ortaya çıkab lmekted r. Örneğ n Polatlı'da yöre halkının buğdayların

42 satılacağı ana kadar muhafaza ed leceğ b r yere ht yacı var se yerel yönet m n bu ht yaç ç n bell yerler yapması gerekmekted r. Dolayısıyla b r nsan topluluğunun bulunduğu yerde ortak yerel ht yaçlar olab ld ğ g b her yer n de kend ne özgü yerel ht yaçları olab lmekted r.

Merkez dare, bell b r coğrafyada oturan nsanların ht yaçlarını karşılamak konusunda merkezden karar ver r se bu kararın sabets zl k oranı çok fazladır. Öyleyse yerel ht yaçları g dermek ç n ayrı b r yönet m model kurmak lazımdır ve bu yerel ht yaçlar o yerel dareler kamu tüzelk ş ler tarafından görülmel d r. Buralarda h zmet esas alarak değ l, o alanda yaşayan k ş ler n ortak ht yaçlarını d kkate alarak kurulmuş tüzel k ş lere ht yaç vardır.

Ün vers te eğ t m-öğret m-araştırma eksen nde kurulmuş b r tüzel k ş l k ken, Bolu-Mudurnu-Çayköy, orada oturan nsanların ortak ht yaçlarını g dermek üzere kurulmuş b r köydür.

Hayvancılıkla uğraşanların mera ıslahı ht yacı, köyün ayrıca değ rmen n n ıslahı, hayvanlar ç n eğrek yerler oluşturulması, hasatın yapılacağı yer vs. g b noktaları bel rlemekle uğraşır.

Üç model oluşturulmuştur. En tab ve yaygın olanı köydür. Köye, Köy Kanunu le yetk ler, görevler ve malvarlığı ver lm ş ve köyün ht yacı ç n mutlaka bakanlığa kadar g d lmes gereken b r durum yoktur. Hem merkez daren n bu görev gereğ g b yapamaması hem de sabetl tesp t edemeyeceğ ç n öngörülmüş ve ayrı tüzel k ş l k model ortaya çıkmıştır.

Tıpkı devlet tüzel k ş l ğ nde olduğu g b köy derneğ , ht yar heyet , muhtar olarak organları vardır. Örneğ n; köyün merasını oluşturab l r, sağlık koşullarının gerekt rd ğ hususlarda kararlar alab l r. Dolayısıyla öyle b r tüzel k ş l k model k tıpkı devlet n ülkedek nsanların ortak ve genel ht yaçlarını g dermek ç n olanın ufak b r model olarak, köy alanı çer s ndek

nsanların ortak ht yaçlarını g dermek ç n kurulmuştur.

Kr t k nokta, yerel ht yaç konusundadır. Elektr k h zmet g b genel b r ht yacı g dermek yerel darelere ver lemeyecekt r. Elektr k nsan b r ht yaç olmasına rağmen yerel değ l, ulusal b r ht yaçtır. Köye düşen, yerel ht yaçlar konusunda görevlend r lmes ve yetk lend r lmes d r.

Daha büyük yerlerde se beled ye adında b r tüzel k ş l k ortaya çıkartılmıştır. Beled ye olan yerde tam ters ne köyde yapılması mümkün olan şeyler yasaklayan hükümler vardır. Örneğ n, beled ye sınırları çer s nde ahırların kapatılması yükümlülüğü beled yelere get r lmekted r.

B z m s stem m zde beled ye daha fazla ağırlık kazanmaktadır; z ra beled ye daha fazla nsana h tap eden b r tüzel k ş l k olarak görülmekted r. Üçüncü olarak se l özel dares adında b r model vardır. Bunlar üç ayrı coğraf alanda yerel yönet mler ve kanunla sayılmışlardır. Beled ye model nde büyükşeh r beled yes model vardır. İl özel dareler se bazı alanlarda kaldırılmış durumda. Köyler de bazı yerlerde mahalle hal ne get r lm ş durumdadır. Dolayısıyla tür olarak üç tane vardır ve üç tanen n görünümü çeş tl özell kler arz etmekted r.

43 En lg nç kanunlardan b r s 1924 tar hl 442 sayılı Köy Kanunu'dur. Bu kanun köyün nasıl kurulduğunu, tüzel k ş l ğ n n nasıl yetk lerle donatıldığını, görevler n göstermekted r.

Böylel kle b r kamu tüzel k ş l ğ t p ne göre; yetk , bütçe ve personel mkanları düzenlenm şt r.

Bu modeller n merkezle bağlantısına gel nd ğ nde; b nlerce kamu tüzel k ş s oluşturularak çokluk gerçekleşm ş oldu. Her beled ye, her köy, her büyükşeh r beled yes kamu tüzel k ş s olarak kuruldu ve ayrıca devlet kamu tüzel k ş s var. Ayrıca ün vers te, Karayolları Genel Müdürlüğü g b kamu tüzel k ş l kler de var. B nlerce kamu tüzel k ş s , k m s görev bakımından, k m s coğraf alan bakımından çokluğu meydana get r yorlar ve bütünlüğü sağlayan araçlarla oluşturmuş b r yapı var.

IV. İdaren n Bütünlüğünü Sağlayan Araçlar

Şu ana kadar ş n teor k kısmı anlatıldı. Teşk lat model olarak nsan aklı, merkezden yönet m ve yer nden yönet m olarak k teşk latlanma b ç m şekl nde uzlaştı. Tar h tecrübes , devletlere bu teşk latlanma b ç m n ortaya çıkarttı. Bu dar teşk latlanma b ç m n n her ülkedek görünümü farklı b r kompoz syon çermekted r. Fakat her görünüm bunların karışımıyla elde ed lmekted r. Dolayısıyla ülkeler n görünümü b rb r nden çok farklı ama araçları bu kavramlardır. K m s nde yerel yönet mlere çok yetk ver lm ş, k m s nde se yerel yönet mlere yetk h ç ver lmem ş, merkez yönet me ağırlık ver lm şt r. Ancak her s stemde, merkezden ve yer nden yönet m model ne göre kurulmuş tüzel k ş ler vardır. Dolayısıyla bu hukuk zem n oluşturuyor. Ş md bu zem nde ve bu kavramların gerekler n kullanarak, ülkeler lkeler bazında ortaya çıkan görünümü değerlend recek b r kr ter olarak kullanmak gerek r.

Merkezden yönet m ortaya çıkarak ht yaçlar ve temel oluşmuş lkeler , yerel yönet m ortaya çıkarak ht yaçlar ve lkeler ve h zmet bakımından ortaya çıkan ht yaçlar ve temel lkeler .

Problem m z, yerel yönet m merkeze bağlayan ve bütünlüğü sağlayan ne olacaktır?

Merkezden yönet m n ç ndek bütünlüğü sağlayan h yerarş d . H yerarş , em r verme, cezalandırma, mükafatlandırma, önceden yönlend rme ancak yer ne geçerek şlem yapamamayı çermekte d . H yerarş k kademelenme sayes nde de tüzel k ş l ğ n bütünlüğünün oluşması sağlanmakta d .

Yerel yönet m le merkez dare arasındak l şk ye ver len s m se dar vesayett r.

Anayasa'nın 127. maddes nde yer almaktadır. İdar vesayet, s yas yorum meseles olmaksızın tekn k b r ter md r. Tekn k olarak bütünlüğü sağlayan b r araçtır. Bu araç, başlı başına eleşt r lecek b r şey değ ld r. Sadece yoğunluğu ve n tel ğ eleşt r leb l r. Yoksa varlığı, b r şlev

44 gördüğü ç n gerekl d r. O şlev de ayrı tüzel k ş l kler arasındak bağlantıyı sağlamaktır.

Beled ye başkanı le İç şler Bakanı arasında h yerarş var den r se ayrı b r tüzel k ş l k olmasının b r anlamı kalmayacaktır. Aks durumda beled yen n bakanlığın b r taşra örgütlenmes g b ele alınıp h yerarş k yetk kullanması olur k , ayrı tüzel k ş l ğ n mantığına uymamaktadır.

Tüzel k ş l k, kanunla kend s ne ver len görevler yapan b r m demekt r. Dolayısıyla kanunla kend s ne ver len görevler yapan k mse le merkez dare arasında daren n bütünlüğü sağlamak amacıyla kurulan l şk , b r tür denet m l şk s olmak durumundadır. Bu b r ast-üst l şk s değ l, b r tür hukuka uygunluk, yer ndel k, sabetl l k denet m şekl nde ortaya çıkan b r l şk d r. Az veya çok şek lde b r denet me ht yaç vardır. Bu konuda denet m n en az olduğu yöntem, örneğ n; TRT'de vardır. TRT le merkez dare arasında kurulan l şk de daren n hukuken TRT'ye hang programları yayınlayab leceğ konusunda bell d rekt fler verme yetk s yoktur. Sadece mal konularda ve bell personel atama konusunda b r l şk kurulmuştur. Ayrıca hükümet n craatını anlatmak ç n b r programı yayınlama mecbur yet get r lm şt r. O zaman TRT le merkez dare arasındak bağlantı ned r dend ğ nde, kanundak bu bağlantıları saymak gerekmekted r. Bu se dar vesayet n en öneml özell kler nden b r s d r. Yan kanunla bel rlenmes ve h yerarş g b genel b r yetk olmamasıdır. Kanunda ne sayılmışsa o vardır.

H yerarş de se sayılmaya gerek kalmadan, em r ve d rekt f verme yetk s vardır.