Devletleşt rme

Devletleşt rmeden başlayalım. Devletleşt rme 47.maddede Anayasanın düzenlenm ş, 99’da da madde ekler aldı ve özelleşt rmen n anayasal dayanağı olsun d ye ptaller gerçekleş nce bu gündeme geld ve kanunla düzenleneb lmes ne l şk n özelleşt rme de devletleşt rme maddes ne sokuldu. Hüküm şu şek lde:

“Kamu h zmet n tel ğ taşıyan özel teşebbüsler, kamu yararının zorunlu kıldığı hallerde devletleşt r leb l r.” Yan devletleşt rme takd re bağlı b r şey. K m takd r edecek sonra değ n lecek. Zorunluluk değ l, devletleşt rme mkânı fakat çamı dev rd ğ kısım, kamu h zmet n tel ğ taşıyan özel teşebbüsler demes . Çünkü b z kamu h zmet n ncelerken kamu h zmet nde ded k k , kamu h zmet tekn k b r husustur. Ancak dareye görev olarak ver len hususlar kamu h zmet olur. Organ k b r bağlantı gerek r. Bunun özel k ş ye gördürülmes de kamu h zmet n n özel k ş tarafından görülmes d r. Hâlbuk maddede d kkat edersen z, kamu h zmet n tekn k b r anlamda kullanmıyor, yan b r faal yet kamu h zmet olmayı gerekt r yor se, kamu yararı zorunlu kılıyor se, o faal yet dareye geçmed kçe ht yaçta tatm n olmuyorsa, k ş ler bakımından çok öneml n tel k taşıyor se demek st yor ama kullandığı ter mler, tekn k bakımdan yanlış. İnsanın akl n karıştırıyor. Zaten kamu h zmet yse neden devletleşt r yorsun, kamu h zmet zaten devlette demek. Devlette olan b r şey devletleşt r lmez k , bu özel sektörde olan b r şey devletleşt recek. Özel sektöre gördürüyor se, sana a t b r ş özel sektöre gördürüyor sen zaten devletleşt rmeye gerek yok, sözleşmey fesh eders n, tekrar kend n emanet usulde görürüsün problem olmaz. Öyleyse burada kamu h zmet n tel ğ taşıyan Anayasa’dak fade bakımından sabets z, açıkça yanlış. Sosyal b l mlerde yanlış demek çok zor. Çünkü farklı f k rler n dayanağı olab l r, ama bu tekn k bakımdan yanlış. Anayasa’nın d ğer maddeler n n ortaya koyduğu hukuk bakımdan yanlış. Anayasa kamu h zmet n zaten darede olan, devlette olan b r faal yet, onun b zzat gördüğü ya da kend gözet m ve denet m altında özel k ş ye gördürdüğü b r faal yete o sm ver yor, kamu h zmet n telend rmes yapıyor.

Aksaklık var. Burada kastett ğ devletleşt rmen n teor k esaslarına baktığınızda bel rg nleş yor.

Devletleşt rmede esas; b r faal yet, zorunluluk ortaya çıktığı zaman devletleşt r l r. Çalışma özgürlüğü var. S z adamın şletmes n n ye özelleşt receks n z? Çok para kazanıyor d ye devletleşt r rsen z olmaz. Onun parasına göz d kersen z olmaz. Ancak s z n yapmanız ç n başka sebepler olacak. Aksama vesa re g b .

Zorla aldığınız ç n b r hukuk altyapıya sah p olması lazım. Bunu düzenlem ş. Gerçek karşılığın hesaplanma tarzı ve usuller kanunla düzenlen r d ye de b r hüküm var. Burada ste

100 devletleşt rmen n özell ğ devreye g r yor. Devletleşt rmen n en öneml özell ğ kanunla olması.

Yan İdare, Bakanlar kurulu veya b r Bakan oturup karar verem yor devletleşt rmeye tek başına.

Mecl se devletleşt rme konusuna b r tekl f sunması ve devletleşt rmeye da r b r kanun çıkması lazım. Her b r devletleşt rme ancak ve sadece kanunla olur. Yan TÜPRAŞ’ın devletleşt receksen, TÜPRAŞ’ın devletleşt r lmes ne da r b r kanun çıkartman lazım.

Devletleşt rme kanunu var ama her b r devletleşt rme ç n b r devletleşt rme kanunu gerekl olduğu ç n ve devletleşt rme kanunu öncek kanun olacağı ç n o devletleşt rmeye l şk n başka hükümler düzenlemek mümkün. Tekrar ed yorum. Devletleşt rmeye l şk n b r kanun var, bu kanun çeş tl hükümler düzenl yor ama TÜPRAŞ’ı devletleşt r rken TÜPRAŞ’ın devletleşt r lmes ne da r yen b r kanun çıkartmak gerek r. Yen b r kanun çıkarttığında se, öncek devletleşt rme kanununa uyulması zorunlu değ ld r. Çünkü öncek tar hl kanun. Bu Fransa’dan b rçok şey düşünmeden aldığımız ç n Fransa’dak organ k kanunun benzer n n olmadığını d kkate almadan yapmışlar. Fransa’da şöyle b r usul var. Anayasa var. Kanunlar vara. Kanunla anayasa arasında da lo organ que, çerçeve kanun uygulaması var. Çerçeve kanun o alanda yapılacak kanunların kend s ne uyması gereken kanun. İk kanun arasında h yerarş yapmış. Nasıl Anayasa’ya uyması gerek yorsa çerçeve kanuna da uyacak. Hâlbuk b zde kanunlar arasında b le h yerarş yok. Sonrak tar hl kanun öncek kanunu zımnen veya açıkça değ şt reb l r. Sonrak tar hl kanun geçerl . Öncek tar hl kanun sonrak tar hl kanunu bağlayamaz, kısıtlayamaz. Sonrak tar hl kanunu kısıtlayacak, bağlayacak, yön verecek ancak Anayasa’dır. Yan b zde devletleşt rme kanunu yapılması her b r devletleşt rme ç n ayrı b r kanun olduğu ç n ayrıca b r şey fade etmez. Bunu d kkate alab l r ama farklı da düzenlemes ne engele değ l. Öyleyse Kemal Gözler n şemalarına bakarsanız daha y anlarsınız. Konu bakımından, hukuk araç bakımından, o şemada daha y de göster yor, kamulaştırma, konusu ne, hukuk aracı ne, hang zamanlarda olur, devletleşt rme konusu ne, hukuk aracı ne, hang zamanlarda olur. İşte bu kamulaştırma dar şlemlerle, normal zamanda olab l yor.

Devletleşt rme se ancak kanunla oluyor ve olağanüstü ekonom k değerlend rmelere bağlı oluyor. Olağanüstü dönemlerde değ l. Olağanüstü ekonom k şartlara bağlı olarak. Bugünden yarına h çb r ülken n gündem ne devletleşt rel m m , devletleşt rmeyel m m ? d ye aklına gelm yor. Ancak, ekonom k b r gerekçe olduğu, genel makro b r sıkıntı olduğu, b r çalkantı olduğu zaman yen makroekonom k terc hler meydana geld ğ zaman, o zaman şey gündeme gel yor. Tablosu mevcut. Karşılık var mı? Var. Zaten karşılığı olmayan b r şey olamaz Hukuk Devlet nde. Cebr dev r, yan stemese de devralıyor, cebr demes o. Konu: taşınmaz özel teşebbüs. Bunun çer s nde taşınmaz da var taşınır da var, programlar da, üret m bandı var.

101 N tel ğ olağan. Ist mval’de olağanüstü. S md burada olağan ve olağanüstü d yor. Olağan ve olağanüstü kel meler n n b r hukuk boyutu var, b r de fade ett ğ madd âlemdek şartlar var.

Olağanüstü yönet m usuller dend ğ vak t Anayasa’da bell : sıkıyönet m, olağanüstü hal lan, savaş, seferberl k haller g b . Olağan dend ğ zaman se bunların dışındak haller var. Kemal Gözler yanlış kullanmış. Olağan yönet m usuller sırasında olağanüstü şartların varlığı hal nde devletleşt rme olab l r. Buna olağan den lemez. Kamulaştırmadan farklı. Olağanüstü şartlar ne?

Akaryakıt bulunmuyor, m llet kuyruğa g r lm ş, arabalar çalışmıyor, taşıtlar çalışmıyor fabr kalar çalışmıyor. TÜPRAŞ üretm yor, zarar ed yorum d yor. Olağan yönet m usuller ama olağanüstü b r durum var. Normal benz n akışı varken değ l, devletleşt r yorum d yor, karşılığını ver yor, ben üret yorum d yor, dare üstlen yor, zarar etse b le. İht yacı karşılamak

ç n. Olağan yönet m usuller nde olağanüstü ekonom k şartlar hal nde.

İst mval’e gelel m, st mval’de olağanüstü dem ş (şemada). O da doğru değ l. Olağanüstü yönet m usuller nde st mval var. Fakat olağan dönemlerde olağanüstü şartlarda da st mval var.

Orman Kanunu d yor k :

Orman yangını çıktığı zaman ormanın c varında oturan 18 la 160 yas arasındak her erkek orman yangını söndürmeye elver şl kazma, kürekle yangın söndürmeye katılmak zorundadır.

Burada orman yangını olağanüstü b r şart ama yönet m olağanüstü değ l. Burada da st mval.

Olağan yönet m usulünde olağanüstü b r durum çıkmış, orman yangını var. İst mval ed yor, gel sen bu orman yangınını söndürmeye çalış d yor, gelmezsen sana para cezası var. Bak n ne d yor:

S md b r yazarın olağanüstü demes doğru mu? Hak ver yor musunuz bana? Olağan ve olağanüstü eklemler n ya hukuk statü olarak ya da şartlar bakımından kullanab l rs n z. Bu yazarın kullanımı her k halde de doğru değ l. İst mval olağan dönemde olağanüstü şartların bulunması hal nde olur, devletleşt rme se olağan dönemdek olağan b r usul değ ld r. Olağan dönemdek olağanüstü şartların zorunlu kıldığı b r usuldür.

Devletleşt rme b r dar şlem değ l. İdaren n hazırladığı ve Büyük M llet Mecl s n kanun çıkarmasına bağlı b r usul. Olağan dönemlerde ancak olağanüstü şartların varlığı hal nde olduğunu göster yor. Adl yargıya l şk n kısımları var. Adl yargı b r denet m olarak g rm yor, dar şlem tamamlayıcı olarak g r yor. Kamulaştırmanın denet m dar yargı, adl yargının varlığı se dar şlem tamamlamak ç n. İşlem yapmak ç n. Anayasa mahkemes , kanun denetleyecek. Bu bakımdan da bel rleme yapılmıştır.

102

II. İst mval

İst mval öneml b r alan, lg nç b r alan, bence hayat b r alan. Kavramlar düşünmey gel şt receğ ç n, depremden önce olsa hayat kurtarırdı. Yan hukukun esasında ne se yarayacağına l şk n. Val ler n bu konudak yetk b l nc tam olsaydı, bakanların tam olsaydı, müth ş st mvalller yaparak hızlı kurtarma faal yetler ne g r ş l rd . B rçoğu gönüllü olarak geld . Mesela madenc ler. Madenc ler gönüllü olarak gelmeselerd , kamu ve özel madenler nde çalışan bütün madenc ler enkazı yıkmadan ç ne g reb lme tecrübeler neden yle st mval ed p deprem bölges ne sevk ederek onlara da çalışma karşılıklarını vererek, mutlaka kend ler nden fedakârlık ets nler d ye değ l. Kurtarma çalışmaları sırasında şeh t olur, yaralanır sakat kalırsa bu st mval n hukuk çerçeves n n tazm natını vererek ger de kalanlarına tazm natı vererek se hukuk bakımdan koymak mümkündü. Hem davet ed l rd , hem düzenlen rd , hem kurtarma faal yetler yer ne get r l rd , kepçe operatörler , ağır ş mak neler çalışanlarıyla b rl kte st mval ed leb l rd . Türk ye’de st mval’ n en son örneğ Kıbrıs Barış Harekâtı sırasında çıkarma gem s olmadığı ç n yük gem ler n n st mval ed lmes sekl nde oldu. Ve st mval ed len b r gem y yanlışlıkla b z m uçaklarımız batırdığı ç n de tazm nat uyuşmazlığı doğdu.

B r koord nasyonsuzluk sebeb yle düşman gem s zanned lerek batırdığı ç n, ona l şk n de uyuşmazlık oldur. İst mval öneml ve unutulmuş. K taplarda dah yer almamaya başlamış.

İst mval n temel n Anayasa 18. maddede göreb l r z. Esasında doğrudan st mval ele almıyor ama st mvale b r zem n sağlıyor:

II. Zorla çalıştırma yasağı

Madde 18 – H ç k mse zorla çalıştırılamaz. Angarya yasaktır.

Şek l ve şartları kanunla düzenlenmek üzere hükümlülük veya tutukluluk süreler ç ndek çalıştırmalar; olağanüstü hallerde vatandaşlardan stenecek h zmetler; ülke ht yaçlarının zorunlu kıldığı alanlarda öngörülen vatandaşlık ödev n tel ğ ndek beden ve f k r çalışmaları, zorla çalıştırma sayılmaz.

Olağanüstü hallerde vatandaşlardan stenecek h zmetler olağanüstü yönet m usuller ne atıfta bulunuyor 119, 120, 121 buna l şk n ayrıca hükümler çer yor. Ülke ht yaçlarının zorunlu kıldığı alanlarda öngörülen vatandaşlık ödev n tel ğ ndek beden ve f k r çalışmaları, bu da doktorların mecbur h zmet ne temel hazırlamak ç n.

Yan burada zorla çalıştırma sayılmayacak haller anlatılırken b r çeş t st mvale temel teşk l ed yor. B r de 121’de var. Sondan b r öncek paragraf: 119. Madde uyarınca lan ed len

103 olağanüstü hallerde vatandaşlar ç n get r lecek, para, mal ve çalışma hükümler le olağanüstü her b r s ç n geçerl olmak üzere… d ye devam ed yor. İşte bu yüzden st mval olağanüstü yönet m usuller nde b r usul zanned l yor. Çoğunlukta evet olağanüstü yönet m haller nde yan olağanüstü hal lan ed ld kten sonra anayasa 121 de buna yönel k. Ama Orman Kanununda olduğu g b , orman yangını çıkınca olağanüstü hal lan ed lm yor. Olağanüstü şartların varlığında da bu böyle. İst mval yükümlülüğü, yan olağanüstü şartlar çıktığında olağanüstü hal lan ed lmese b le, kanunla düzenlenm ş olağan st mval haller var. Şöyle fade ed l yor: para, mal ve çalışma yükümlülükler . Buna l şk n kanunlarda düzenlemeler var.

Orman kanununa değ n ld . Den l yor k . “Söndürme ş ne gelenler yangını söndürmeye kâf gelmezse daha lerdek köy ve kasaba halkından mükellef olanlar da yangın yer ne gönder l rler. Aynı şek lde, val , kaymakam, nah ye müdürü ve köy muhtarları ve c vardak asker ve jandarma b rl k kumandanları bölgedek orman başmüdürü ve onun lüzum göstereceğ orman memurları yangın mahall ne yardımcı göndermeye ve b zzat g tmeye mecburdurlar.

Yangın söndürülmes nde çalışanların bu yüzden hasara uğrayan zat eşya ve teçh zatını Devlet ormanlarında orman dares , d ğer ormanlarda alakalıları tazm ne mecburdurlar.” Yangın söndürmeye gelenler yangın söndürmeye kâf gelmezse daha lerdek köy ve kasaba halkından mükellef olanlar da yangın yer ne gönder l r. Ayn şek lde val , kaymakam vesa re, asker ve jandarma b rl k komutanlarını lüzum görünce b zzat g tmeye mecburdurlar. Bak n son kısmı da tazm n usulü. Tazm natın k mden alınacağı öngörülmüştür.

Ist mval, beden ve araçlarla çalışma yükümlülüğü. D kkat edersen z b zzat g tmeye mecburdurlar d yor. Yan orman memurları vesa re st mval ett ğ k mseler yangını söndürecek değ l b zzat kend ler g decek, onları sevk edecek, neler yapacaklarını gösterecek.

Burada 70.madde var. “G d ş dönüş ücretler öden r”. Burada st mval n b r görünümü para ver lmez, tazm nat ver l r. G d s-dönüs yol harcırahı ver l r. Ama onun dışında bu b r vatandaşlık görev olan st mvald r d ye bakılıyor. Zarar görürse zararı g der r ama ayrıca bunu b r kazanç meseles yapamaz.

İst mval n İlkeler

Kemal Gözler’ n bel rled kler ne bakalım: Cebr dev r. Cebr dev r, taşınır olduğu zaman.

Ama beden olduğu zaman k ş l ğ n devretm yor k , mecburen çalışma yan cebr h zmet alma.

Bu st mval n en öneml özell ğ cebr h zmet alma, emeğ n alma. Normalde b r nsanın emeğ n , memur olmamış b r nsanın emeğ n zorla kamu s nde kullanamazsınız. B r nsanın zorla emeğ n kullanma st mvald r. O da ancak olağanüstü şartlar varsa. K ş memur olmak

104 stem yordur. İdare’de çalışmak stem yordur ama eğer bu st mval şartları varsa olacak. İşte o yüzden doktorların mecbur h zmet de st mval m ? Değ l m d ye tartışılıyor çünkü tıp fakültes nden mezun olduktan sonra eğer doktorluk yapmak st yorsanız mecbur h zmete g tmen z lazım, göster len yerde. Ve o sırada tıpkı b r devlet hastanes nde çalışan doktor g b maaş alacaksınız. Sonra ben devlet hastanes nde çalışmak stem yorum, özel olarak muayenehane açacağım, özel hastanede çalışacağım desen z de bu h zmet yapmazsanız doktorluk yapamıyorsunuz. Dolayısıyla doktorluk yapab lmen n on şartı mecbur h zmet. Hatta ht sas yaptıktan sonra y ne mecbur h zmet var. İht sastan sonra yan dal ht sası yaparsanız, yen den mecbur h zmet var. Çünkü şöyle düşünülüyor: Türk ye’de 200 tane çocuk nöroloğu var, bunlar sterse daha sonra para kazanmak ç n çalışab l r, ama daren n ht yacı var. Çocuk nöroloğu olamayan yerde bunları çalıştırılmalı. Karşılığında para da ver l yor, normal doktorlarıma ver len para g b . İste bu cebr olarak h zmet alma veya orman yangını sırasında cebr olarak cebr h zmet alma, ya da cebr olarak taşınırı alma. Cebr olarak kend s n n kullanması yan her zaman dev r de değ l. Taşınırların kullanması. Dev r yok yan burada h zmet alma var. Zarar görürse zararı tazm n ed l r. Yan bu b r dev r değ l, her zaman b r mülk yet almak değ l. Taşınırların kullanımı ve/veya mülk yet ve k ş lere beden yükümlülük get rme. Taşınmazların sadece kullanımı. Mülk yet olursa kamulaştırma olur. Bunlar st mval n konuları. Mal ed nme bakımından önem nerede? H zmette kullanılacak mal tem n ed yorsunuz. Zorla tem n ed yorsunuz. Mülk yet n almıyorsunuz. Bazen de mülk yet n ze alıyorsunuz, gerek yorsa. Karşılık var mı? Var. K m zaman ama bu karşılık tazm nata l şk n güvence vermek ç nd r. Ama para verecek d ye b r şey yok. Karşılıkta b r para yok. Orman yangınında b r emek karşılığı yok. Konu taşınırlar d yor, sadece taşınırlar değ l, taşınırların mülk yet ve veya kullanımı. Taşınmazların kullanımı ve beden çalışma. Yan sadece daren n mal ed nme usulü değ l b r mal kullanma, nsan kullanma usulü. N tel ğ : olağanüstü hallerde.

Evet. Ama sadece olağanüstü hal yönet mler nde değ l olağan dönemlerdek olağanüstü hallerde de. N tek m kanuna bakarsanız. Derece derce g d yor. Mesela terör olayı dolayısıyla olağanüstü hal lan ed lm ş se, ekonom k st mval get rm yor. Ekonom k buhran neden yle olağanüstü hal lan ed lm şse st mval get r yor. Yan olağanüstü hal yönet m n lanına bağlı st mval yetk s de değ ş yor. Her olağanüstü yönet mde değ l. İşlem n tel ğ : dar karar. Evet.

B r kanun değ l, dar karar. Denet m dar yargı. Adl yargı se bedelle, tazm natla l şk n uyuşmazlıkta gündeme geleb l r. Yaptırımlarda dar yargıda gündeme gel r. Orman yangınını söndürmeye katılmazsa para cezası gündeme geleb l r. Bunun denetlenmes dar yargı yer nde yapılır. Ama tazm natla lg l b r husus se adl yargıda çözüme kavuşturulur.

105