Osmanlı idari yapılanmasını yeniden şekillendiren 1864 Tuna Vilayeti Nizamnamesi'nin getirdiği yeniliklerden birisi de Vilayet Umum Meclisleri idi.
Nizamnamenin üçüncü bölümünde "Vilâyetin Umûr-ı Husûsiyyesi" başlığı altında (27-30. maddeler) bu meclisin görev, yetki, kuruluş şekli ve çalışmalarına dair bilgiler verilmekteydi. Vilayet Umumi Meclisleri, vilayete bağlı sancaklardan seçilip gönderilecek iki Müslüman ve iki gayrimüslim dörder üyeden oluşmaktaydı. Meclis,
87 Umur-ı Nafia ve Ziraat Mecmuası, 1 M 1309 (07.08.1891), s. 16.
88 BOA. T.NFM. 721/48, 1 M 1305 (19.09.1887).
28
yılda bir defa en fazla kırk gün süre ile toplanacaktı. Bu meclisin görüşeceği konular 29. maddede şu şekilde belirtilmişti: "Meclis-i Umûmî-i Vilâyet evvelen dâhil-i vilâyetde bulunan turûk-ı sultaniyye ve kazâ ve kurada bulunan turûk-ı husûsiyyenin tesviyye ve muhâfazası ve bu husûslarda elviye ve kazâ ahâlîsinin müsted’iyyâtının tedkîk ve müzâkeresi, sânîyen muhâfaza-ı turûka da’ir husûsâtın mütalaası, sâlisen umûr-ı ziraat ve ticâretin tevsii ve teshîline da’ir keyfiyyâtın müzâkeresi, râbian elviye ve kazâ ve kura virgülerinin t’adîl ve tesviyyesine da’ir hususâtın mütalaası maddelerine me’mûrdur". Burada açıklandığı üzere meclisin öncelikli görevi yolların bakım ve onarımının yapılarak muhafazasının sağlanması idi. Ayrıca mecliste ziraat ve ticaretin geliştirilmesi ile vergilerin toplanmasına dair konular da görüşülüyordu.
Vilayet Umum Meclisi'nin toplantısına katılmak üzere her sancaktan gelecek üyeler, sancak ve kazalarının sorunları ile ilgili dilekçeleri meclise arz edeceklerdi.
Valinin görüşülmesini istediği maddeler mecliste müzakere edilecekti. Ayrıca vilayet işlerine dair valinin önemli gördüğü bir mesele vali tarafından doğrudan doğruya ortaya konulacak olursa o da müzakere edilecekti. Vilayet Umum Meclisleri, mecliste müzakere edilen konulara dair karar verip uygulama yetkisine sahip değillerdi. Üyeler görüş ve tekliflerini bildirir, kararlar kayıt altına alındıktan sonra hükümete iletilirdi. Ülkenin her tarafından merkeze ulaşan istekler, konu ile ilgili komisyon ve bakanlıklara iletilir, bayındırlıkla ilgili olanlarına öncelik verilerek
"Dâr-ı Şura"da görüşmeye açılırdı. Uygun görülen isteklerin hayata geçirilebilmesi için mali destek ve teknik yardım da gönderilerek gerekli çalışmalar başlatılırdı89.
Vilayet Umum Meclisleri'ne dair bir başka düzenleme de 1871 Vilayet Nizamnamesi'nde yapılmıştı. Nizamnamenin 62-75. maddeleri Meclis-i Umumi ile
89 Mehmet Seyitdanlıoğlu, "Yerel Yönetim Metinleri III ...", s. 73-74; Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin ..., s. 261-262.
29
ilgili kararlara ayrılmıştı. Nizamnamenin 62. maddesinde meclisin görüşeceği konular açıklanırken yol yapımına dair şu ifadeler yer alıyordu: " Meclis-i Umûmiye turûk ve m’aâbirin tesvîyyesini ve bir sene zarfında vilâyetce yapılması lâzım görünen yolların mesâfât ve derece-i ameliyyât ve mesârifâtı hakkında nizâm-ı mahsûs mûcibince yapılacak cedvellerin ahkâm-ı mündericâtını..."90. Görüldüğü üzere yine 1864 nizamnamesi maddelerine benzer şekilde meclisin öncelikli konusunun yolların yapım, onarım ve muhafazası meselesi olduğu ifade ediliyordu.
Aydın vilayeti Meclis-i Umumi'sinde 1868 yılında yapılan görüşmede, vilayete bağlı yolların yapım ve onarımına dair istekler ön plana çıkmıştı. Tire kazasına beş saat uzaklıkta bulunan Kuzu Pınarı ile Bayındır Nahiyesi'ne dört saat mesafede yer alan Torbalı'ya kadar olan yolun şose olarak yapılması, ayrıca İzmir-Manisa-Foça yollarının yapımı isteniyordu. Konya vilayeti Meclis-i Umumi'sinin 1869 yılındaki toplantısında da yine yol yapım ve onarımına dair istekler dile getirilmişti. Bu konuda meclisin istekleri şunlardı: Halep ve Akkaöprü'ye kadar Niğde yönünden ve diğer taraftan Adana ve Tarsus'a ulaşacak ve Mersin limanına bağlanacak bir şose yapılması, Konya, Silifke, Niğde'deki yolların yapımı için iki mühendis ve üç kondüktör gönderilmesi. Ayrıca Alaiye, Akşehir, Seydişehir yollarının onarımı ve şose olarak yapımı için inceleme yaptırıldığı konuları arz ediliyordu91. Bu ve benzeri örneklerden de anlaşılacağı üzere Meclislerden daha çok, yapım, onarım ve bayındırlık işleri ile ilgili talepler gelmekteydi. Özellikle İç Anadolu'yu sahillere bağlayacak şoselerin yapımı için birçok vilayet meclisi istekte
90Mehmet Seyitdanlıoğlu, “Yerel Yönetim Metinleri VII: 1871 Vilayet Nizamnamesi ve Getirdikleri”, Çağdaş Yerel Yönetimler, 5. Cilt, 6. Sayı, Kasım 1996, s. 89-90.
91 Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin ..., s. 262-265.
30
bulunmuş, projeler sunmuşlardı. Ancak devlet tüm istekleri karşılayacak mali ve teknik imkanlardan yoksun olduğundan bu taleplerin birçoğu yerine getirilememişti92. Vilayet Umum Meclisleri'nin çalışmalarına dair son yıllarda birkaç makale yayımlanmıştır. Bunlardan birisi, Ayten Can Tunalı tarafından kaleme alınan "Aydın Vilayeti Umumi Meclisi'nin 1909 Yılı Kararları" başlıklı makale, diğeri ise Özlem Gülenç İğdi tarafından hazırlanan "Ankara Vilayeti Umum Meclisi'nin 1869 Yılı Kararları" başlıklı çalışmadır93.
Ankara Vilayeti Umum Meclisi'nin 1869 yılında yaptığı toplantıda öncelikle yolların bozukluğu meselesi görüşülmüştü. Ankara'da yetiştirilen ürünlerin limanlara ulaştırılabilmesi için yola ihtiyaç olduğu belirtilmişti. Ancak yolların çok bozuk olduğu belirtilerek yapım ve onarımlarının gerçekleştirilmesi gerektiği ifade edilmişti.
Ayrıca bir de demiryolu yapılması düşünülmüş ise de ikisinin birden yapılması zor olacağından bu senelik yol yapımı uygun görülerek, demiryolu yapımı konusunun ertesi seneye bırakılmasına karar verilmişti.
Vilayet Umum Meclisi'nin Ankara vilayeti dahilinde bulunan yollardan yapım ve onarımını öngördüğü yollar şunlardı: Keskin kazasında bulunan Kalecik Keskini ile Yahşihan köyü arasındaki yollar, Keskin'e bağlı Geçili ve Seferhisar köyü yolları, Yozgat'ı Kayseri'ye bağlayan Boğazlıyan yolu, Develi ve İncesu nahiyelerini Kayseri'ye bağlayan İncesu yolları, Kayseri'ye bağlı Sarımsaklı nahiyesi yolları, Çorum kasabasına beş saatlik mesafede bulunan Osmancık yolu. Bu yollardan Boğazlıyan ve İncesu yolları, Kayseri ile Samsun, Bozok, Adana, Konya, Niğde ve
92 Musa Çadırcı, "Osmanlı Döneminde Yerel Meclisler", Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi, 2. Cilt, 5.
Sayı, 1993, s. 11.
93 Ayten Can Tunalı, "Aydın Vilayeti Umumi Meclisi'nin 1909 Yılı Kararları", Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, 26. Cilt, 42. Sayı, Ankara 2007, s. 127-140; Özlem Gülenç İğdi,
"Ankara Vilayeti Umum Meclisi'nin 1869 Yılı Kararları" Musa Çadırcı'ya Armağan Yazılar, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara 2012, s. 145-155.
31
Mersin sancak ve iskelelerinden Kayseri'ye ulaşan en işlek ticaret yoluydu.
Dolayısıyla bu yolun yapımı daha öncelikli olarak görülmüştür. Meclis toplantısında inşası öngörülen yolların tamir ve onarımı için bir mühendise ihtiyaç olduğu belirtilerek en kısa süre içerisinde vilayete gönderilmesi istenmişti.
Ankara Vilayet Umum Meclisi'nin görüş ve önerileri, Şura-yı Devlet Nafia Odası'nda görüşülmüş ve ne yapılması gerektiği kararlaştırılmıştı. Buna göre;
demiryolu yapımı meselesinin gelecek yıla ertelenmesi uygun görülmüştü. Keskin ile Bala arasındaki yolun araba yolu, Keskin kazasına bağlı diğer yolların adi yol olarak düzeltilmesi kararlaştırılmıştı. Yozgat'a bağlı Boğazlıyan ve Kayseri'ye bağlı Develi ve İncesu nahiyelerinden Kayseri'ye giden yolun nahiyelerin ahalisine yaptırılması ve Çorum kasabasının Osmancık yolunun düzeltilmesi için istenen mühendisin gönderilmesi uygun görülmüştü. Ayrıca Ankara'da yetiştirilen mahsulatın hızlı ve kolay bir şekilde iskelelere nakli için mükemmel bir yolun yapılması şart ise de bu işin etraflıca incelenmesi gerektiğinden şimdilik ertelenmesine karar verilmişti.
Görüldüğü üzere 1869 yılında yol ihtiyacı, yapım ve onarımı meselesi Ankara Vilayeti'nin en önemli sorunları olarak göze çarpmakta, vilayet umum meclisinin bu sorunlara çözüm bulmak için çaba sarf ettiği görülmektedir94.
Aydın, Konya, Ankara vilayetleri umum meclislerinin çalışmalarından verdiğimiz örnekler bu meclislerin yol yapım ve onarımı konularında etkin bir şekilde çalıştıklarını, görüştükleri bu konulardaki tekliflerini hükümete sunarak vilayetlerinin bayındırlığı için yolların yapım ve onarımını talep ettikleri ve bu işlerin yapımında da aktif bir rol üstlendikleri görülmektedir.
94 Özlem Gülenç İğdi, "Ankara Vilayeti Umum ...", s. 147-152.
32