Verimlilik Boyutu ve Bu Boyuta İlişkin Göstergeler

Verimlilik, günümüzde çok sık kullanılan bir kavram haline gelmiş olmasına rağmen, genel kabul görmüş bir tanımının bulunmaması nedeniyle bu kavrama farklı anlamlar yüklenmektedir. Hedefi doğru biçimde belirlemek aç s ndan, verimlilik › › kavramının tam olarak neyi ifade ettiğinin açık bir şekilde anlaşılması gerekir (Top, 2002: 31).

İngilizce kaynaklarda “productivity”’nin karşılığı olarak yaklaşık 200 yıldan beri kullan lmakta olan bu sözcük, Frans zc› › a’da “produire” (üretmek) mastar ndan › türetilmiştir. Türkçe’ye tam karşılığı aktarılmak istenildiğinde “verimlilik” veya “üretme yeteneği” olarak ifade edilmektedir (Apan, 2004).

Verimlilik konusunda Türkiye’deki en yetkili kurum olan Milli Prodüktivite Merkezi, verimliliği; bir üretim ya da hizmet sürecinin belli bir dönemi sonunda üretilmiş olan ürün ve hizmetlerle (çıktı), bu üretimi gerçekleştirmek amacıyla kullan lan üretim kaynaklar n n (girdi) birbirine oranlanmas yla elde edilen bir katsay › › › › › olarak tan mlamaktad r› › (Top, 2002: 31). Daha basit bir tan mlamayla verimlilik, “bir › üretim ya da hizmet sisteminin ürettiği çıktı ile, bu çıktıyı yaratmak için kullanılan girdi arasındaki ilişki”yi ifade eder (Prokopenko, 1998: 3).

Verimlilik genel olarak şu şekilde ifade edilir:

Verimlilik = Üretime Konu Olan Tüm Üretim Faktörleri (Girdi) / Ç kt› ›

Helms (1996), işletmeler açısından verimliliği arttırmanın 3 yolu olduğunu ifade etmektedir: Bunlardan birincisi, çalışanların işlerinde daha sıkı çalışmasıyla ilgilidir. Bu ise, işletmenin bilgi ve beceri geliştirmeye daha fazla zaman, para ve efor harcamasıyla mümkün olur. İkinci olarak işletme, daha iyi donanım, araç-gereç, bilgisayar, sistem ve teknolojiye yatırım yapabilir ve böylece işleri daha kolay ve daha hızlı hale getirerek verimliliği arttırılabilir. Üçüncü olarak ise, işletme, çalışma gruplarının iş akışlarını, daha basit yapabilecek biçimde yeniden düzenleyebilir (Helms, 1996: 5-6).

Öte yandan, işletme performansı kavramı genellikle “verimlilik” üzerinde odaklaşır (Sandvik ve Sandvik, 2003: 359). Bir başka deyişle, verimlilik, işletmelerde performans göstergelerinin en temel kriterlerinden biri olarak dikkate al nmaktad r› › (Ghalayini ve Noble, 1996: 64).

Ne var ki, performans ölçümü yapabilmek için tek başına verimliliği tanımlamak yeterli değildir. Ayrıca bunu ölçebilmek de gerekir. Ancak, işletme verimliliğini ölçmek de zor bir iştir. Ghabadion ve Husband (1990), bu zorluğa neden olan faktörleri şu şekilde sıralamaktadır (Ghabadion ve Husband, 1990: 1435-1436):

- Kavramın yeteri kadar iyi tanımlanmamış olması, farklı kişilerin, verimliliği farklı açılardan değerlendirmelerine neden olmaktadır.

- Birçok işletme farklı çıktı çeşitliliğine sahiptir. Bunların hepsini ortak bir kavrama dönüştürmek ve işletmenin çıktılarından tek bir değer yaratmak oldukça zordur.

- Çıktıların üretimi için harcanan girdileri belirlemek zor bir iştir. - Girdideki niteliksel değişimi fark etmek ve hesaba katmak güçtür.

Verimlilik, işletme yönetimine, örgütü günü gününe üretim bölümleri itibariyle izleyebilmesi, üretim planlamasında sapmaların teşhis edilmesi ve düzeltilmesi imkânlarını da vermektedir. Öte yandan, birçok sektörde işletme giderlerinin önemli bir kısmını işgören giderlerinin oluşturduğu düşünüldüğünde; işletme yönetiminin, verimlilik artışı, analizi ve denetimi yoluyla bu giderlerin etkenlik derecelerini yükselteceği, böylelikle de bir bütün olarak firma performansının artacağı söylenebilir.

Elde edilen toplam fiziksel gelirin (ç kt veya üretim sonucu), kullan lan fiziksel › › › gidere (girdi veya üretim öğeleri) oranı olarak tanımlanan verimliliğin genel kabul gören formülü aşağıdaki şekildedir (Rolstadas, 1995: 7).

Verimlilik = Çıktı (Üretim Sonucu) / Girdi (Üretim Öğeleri)

Yukarıdaki biçimde formüle edildiğinde verimlilik, üretim öğesi birimine düşen ç kt miktar n gösterir ve ç kan sonuç ne kadar büyük olursa verimlilik o kadar fazla › › › › › olur.

Verimlilik aşağıdaki biçimde de formüle edilebilir;

Verimlilik = Girdi (Üretim Öğeleri) / Çıktı (Üretim Sonucu)

Bu durumda verimlilik, bir ç kt ya › › (üretim sonucuna) düşen üretim öğesi miktar n gösterir ve ç kan sonuç ne kadar küçük olursa verimlilik o kadar fazla olur› › › (Alpugan vd., 1995: 13-14).

Verimlilikle ilgili olarak, ister işgücü, ister sermaye ya da hammadde verimliliği söz konusu olsun, birinci planda göz önünde bulundurulmas gereken nokta, sözü edilen › üretim faktörlerinin mal veya hizmetin bünyesinde hangi oranda yer aldığının

belirlenmesi olmaktad r› (Dinçer, Fidan, 1996: 52). Bu açıdan bakıldığında verimlilik, toplam verimlilik ve k smi ve› rimlilik olmak üzere ikiye ayr lmaktad r.› ›

Toplam verimlilik, en geniş/ayrıntılı verimlilik kavramıdır ve üretimden elde edilen toplam ç kt lar üzerinde, üretime konu olan tüm girdilerin dikkate al nmas › › › › şeklinde tanımlanır (Hannula, 2002: 59). Bir başka deyişle, verimliliğin tespitinde hammadde, işgücü, sermaye vb. tüm üretim faktörlerinin kullanılması durumunda toplam verimlilik ortaya çıkar ve şu şekilde formüle edilir (Kılınçoğulları ve Özkan, 2004).

Toplam Verimlilik = Üretimden Elde Edilen Toplam Ürünlerin Fiziki Miktar / › Üretimde Kullan lan Toplam Üretim Faktörlerinin Fiziki Miktar› ›

Toplam verimlilik, genellikle işletme ve hatta ulusal/ülkesel düzeyde rekabet gücünü ölçmek amac yla kullan lan bir yöntem olup› › (Hannula, 2002: 58), verimlilik hesaplamalarında en sağlıklı yoldur. Ancak hesaplanmasında sayısız zorluk bulunmakta, hem tek tek girdilerin tan mlan p ölçülmesinde hem de ç kt n n › › › › › homojenleştirilip tanımlanmasında ve ölçülmesinde çözümü zor sorunlarla karşılaşılmaktadır (Suiçmez, 2001: 11).

K smi › verimlilik ise; brüt veya toplam net ç kt lar n, üretim faktörlerinin › › › toplamına değil de, sadece herhangi bir üretim faktörüne oranlanması (Hannula, 2002: 59) olup, şu şekilde formüle edilmektedir (Dinçer, Fidan, 1996: 52):

K smi Verimlilik = Toplam Üretim› Miktar / Söz Konusu Üretim Faktörü › (İşgücü, Sermaye vb.)

Kısmi verimlilik; işgücü, sermaye, hammadde ve enerji gibi girdilerin her birinin ayrı ayrı ölçülebilmesine olanak sağlar (Hannula, 2002: 59).

Bunların dışında işgücü, sermaye, enerji, hammadde gibi diğer tüm üretim faktörlerinin verimlilikleri de ayr ayr hesaplanabilir› › (Suiçmez, 2001: 10-11). Burada örnek oluşturması açısından işgücü ve sermaye verimliliğinden şu şekilde bahsedilebilir:

İşgücü verimliliği, verimlilik çalışmalarında en çok kullan lan göstergelerden › biri olup, şu şekilde formüle edilebilir;

İşgücü Verimliliği= Toplam Üretim Miktarı / Toplam Çalışanlar

Sermaye verimliliği de, verimlilik çalışmalarında kullanılan önemli bir gösterge olup şu şekilde formüle edilmektedir;

Sermaye Verimliliği = Toplam Satışlar / Toplam Varlıklar

Burada sermaye verimliliği ise, belli bir dönemde işletmede elde edilen toplam satışlar ile, o dönemde bu satışları elde etmek için kullanılan toplam varlıklar arasındaki oransal ilişkiyi ifade etmektedir. Bu oran ne kadar büyük olursa, işletme sermayesinin o oranda verimli kullanıldığı, işletmenin, sahip olduğu varlıkları ile yüksek satış düzeyine ulaştığı anlaşılacaktır.