Vergi Toplama Yetkisi

Sözün özü, dimogerontianın harcamalarının kaynağı olan bütçe, tasandan farklı olarak ancak aynı kategoride toplanmaktaydı. Böylece büttçe gelirlerine halktan toplanan tasana ek bir vergi ile kaynak sağlanırdı. Anlaşıldığı üzere dimogerontia bütçesi halktan toplanan paraya göre değil yapılan harcamalara göre belirlenirdi. Yani halktan önceden toplanmış paralarla oluşturulmuş bir bütçe yoktu. Önce giderler hesaplanır, ardından giderleri karşılayacak bu hesap tasan ödemekle yükümlü köy ahalisine eşit şekilde pay edilirdi.

almıştı⁴¹⁹. Bunlara yapılan ödeme miktarlarına bakıldığında oldukça yüksek ücretler karşımıza çıkmaktadır. Oysa Sideros Sarantinos ve Gianis Lionakis sadece 12 asilania almışlardı⁴²⁰. Çünkü bunlar, cemaat giderlerinin karşılanması için hesaplanan 210 1/12 asilania miktarındaki bütçe gelirini (188 aslania 18 parades) toplayacaklardı. Dimogerontia giderlerini karşılamak için yapılan bu para toplama işinde, anlaşıldığı kadarıyla Sideros ve Gianis’in herhangi bir masrafı olmayacaktı. Çünkü kayıtlarda tahsildarlara yapılan ödemelerin açıklaması, masraf kalemleri belirtilerek (miktarı belirtilmeden) yapılmıştı⁴²¹. Ancak bu iki kişi için böyle bir bilgi yoktu dolayısıyla bunların masrafına dair bir veri bulunmamaktadır. Bu nedenle de sadece hizmetlerinin karşılığı olarak 12 asilania alacaklardı. Bunlar, yevmiye usulu çalışan görevliler niteliğindeydi. Hâlbuki Girotopsartis, Kostas ve Gianis Vestarchis’in görevi tasan vergisi tahsilâtı idi ve o yılki tasanı onlar toplamışlardı. Bu vergiyi toplarken birtakım harcamaları olmuştu. Dolayısıyla kendilerine ödenen ücret, sadece hizmetleri karşılığında aldıkları ücret değildi. Bu işi yaparkenki tüm masrafları da karşılanıyordu. Ayrıca uğradıkları zarar ziyan karşılığında da kendilerine bir ücret ödeniyordu.

Bütçe giderlerinde tasan vergisini toplayanlara ödenecek paranın neye istinaden, hangi masraflar için ödendiği ayrıntılarıyla kayıtlıydı⁴²². Bunların başında “eksiklik”e binaen yapılan bir masraftan bahsedilir. Burada bahsedilenin

“eksik para” olduğu tahmin edilmektedir ancak bu konuda yeterince aydınlatıcı veri yoktur. Bu eksikliğin, ne vesile ile ortaya çıktığı anlaşılmamaktadır. Ancak tahminlerimize göre tasan vergisini ödeyemeyenlerden kaynaklanan “eksik para” kastedilmektedir. Böylece toplanan tasan, hesaplanan tasandan daha az olduğundan eksik bir meblağ söz konusu olmuştur. Ancak bunun tahsildarların masraf listesi içerisinde yer alması ilginçtir. Çünkü onların masraf hanesine

419 GAK, N. Chiou, Notariakos Kodikas Kalamotis, fakelo: 69, filo: 25r-25v, 10.05.1702; GAK, N.

Chiou, Notariakos Kodikas Kalamotis, fakelo: 69, filo: 24v, 10.05.1702.

420 GAK, N. Chiou, Notariakos Kodikas Kalamotis, fakelo: 69, filo: 25r-25v, 10.05.1702; GAK, N.

Chiou, Notariakos Kodikas Kalamotis, fakelo: 69, filo: 24v, 10.05.1702.

421 GAK, N. Chiou, Notariakos Kodikas Kalamotis, fakelo: 69, filo: 25r-25v, 10.05.1702; GAK, N.

Chiou, Notariakos Kodikas Kalamotis, fakelo: 69, filo: 24v, 10.05.1702.

422 GAK, N. Chiou, Notariakos Kodikas Kalamotis, fakelo: 69, filo: 25r-25v, 10.05.1702; GAK, N.

Chiou, Notariakos Kodikas Kalamotis, fakelo: 69, filo: 24v, 10.05.1702.

eklenen bu “fark”ın, onlara (tahsildarlar) ödendiği anlamına gelir. Oysa toplanan tasan, cemaatin ortak bütçesinin gelirlerindendi ve eksik toplama olmuşsa toplayan kişilerin bütçesinde değil cemaat bütçesinde açık oluşmalıydı. Bu durum, tasan olarak toplanan paranın henüz para toplama işi başlamadan, görevli tarafından peşinen cemaat liderlerine yani dimogerontese ödenmiş olduğunu akıllara getirmektedir. Çünkü bu eksik para vergi toplama işi sona erdikten sonra yapılan yeni hesaplamalarda, vergi toplayanın masraflarına eklenerek köylüye yeniden pay edilmişti. Ancak 1400 aslania gibi meblağın cemaate peşinen ödenmiş olduğunu kabul etmek epey güç. Bu konuya maalesef yeterli bir açıklama getiremiyoruz.

Buna benzer içerikteki bir başka masraf kalemi daha vardı: Bu ise zarar ziyan karşılığı yapılan ödeme idi. Açıkçası bu konuda belgeler yeteri kadar aydınlatıcı değildir. Veriler yetersiz ve verilen bilgi çok sınırlı olduğundan bu masraf kalemini anlamakta oldukça güçlük çektik. Kaynaklarda bu durum sadece;

“tarlaların değerinden kaynaklanan zarar”⁴²³ diye bir ifade ile izah edilmiştir. Bu zararın ne olduğu, tarlalarda ne tür bir zarara uğrandığı açıklanmamıştır.

Yukarıda anlatıldığı gibi tasan bir gelir vergisi idi. Bu vergide bahsedilen zarar ziyandan kasıt muhtemelen; arazilere biçilen değerdeki düşüş idi. Kimi zaman dimogerontianın arazi için biçtiği değer ve ona istinaden alacağı vergi, olması gerekenin üstünde hesaplanmış olabilirdi. Köylü, kendisine tarh edilen vergiyi değil arazisinin değeri karşılığı olan vergiyi ödemiş olmalıydı. Böylece vergi listesindeki toplam meblağ ile toplanan vergi miktarı arasında bir fark doğmuş olur. Bu fark, vergi tahsildarına “zararına” binaen yapılan bu ödeme olabilirdi.

Fakat bu zarar diğer bir deyişle bu fark, hesaplanıp halktan toplanıyordu. Buna dayanarak bunun hesap hatası olduğunun düşük bir ihtimal olduğu düşünülmektedir. Çünkü bu fark bir hesap hatası (yani tarlaların değerin üstünde vergilendirilmesiyle yapılan bir hesap hatası) olsa idi, halktan toplanmamalıydı. Burada bahsedilen “tarlaların değerinden kaynaklanan zarar”

tüm bedelini tüm köylünün ödediği bir zarardı. Ayrıca bu konuda soru işaretleri

423 “…κ(αι) χασούραν απο το έστιμον τον χοραφι(ον)…”GAK, N. Chiou, Notariakos Kodikas Kalamotis, fakelo: 69, filo: 25r-25v

yaratan diğer bir ayrıntı da; “tarlaların değerinden kaynaklanan zarar”a binaen yapılan ödemenin neden vergi tahsildarına yapıldığıdır? Burada, vergi tahsildarlarının bu işle meşgul olarak tarlalarını ihmal etmeleri ve düşük mahsulatları nedeniyle zarara uğramış olmaları kastediliyor olabilirdi. Bu ihtimal, hem zararı hem de tahsildara yapılan ödemeyi açıklamakla beraber neden bütün köylünün bu zararı karşıladığı sorusuna da yanıt vermektedir. Ancak tahminlerimiz aynı konuda daha açıklayıcı veriler ortaya çıkana kadar hiçbir netlik kazanmayacaktır.

Vergi tahsildarlarının masrafları incelendiğinde, karşımıza çıkan ilgi çekici bir başka masraf kalemi de: “Türkler”di. Bu konuda da maalesef belgelerde ayrıntılı bilgi mevcut değildir. Kayıtlardan, Sadece “Türklerin yevmiye bedeli⁴²⁴” olan bir harcama kalemi olduğu anlaşılmaktadır. Köye görevli olarak gelen “Türklerin”

yani devlet görevlilerinin yeme içme ve konaklama bedellerini karşılamak, cemaatin, yükümlülüklerinden biriydi. Haraç cizye ve diğer devlet adına toplanan vergilerde merkez ve yerel görevlilerin denetim ve kontrol mekanizması olarak hâlihazırda bulunduklarını biliyoruz. Ancak aynı şeyin tasan vergisi toplanırken gerçekleşiyor olması ilgi çekicidir. Zira Osmanlı’nın cemaat içi uygulamalara bilhassa karışmadığı bilinmektedir. Devletin bu iş için bir görevli tayin ettiğini düşünmek oldukça güç, çünkü Osmanlı arşivlerindeki kaynaklardan cemaat vergilerinin toplanması konusunda bir görevlinin atanmış olduğuna dair bir bilgi tespit edilmemiştir. Bu nedenle, bu ihtiyacın yerel yetkililerin yardımıyla giderildiği düşünülmektedir. Muhtemelen bu talep, dimogerontia tarafından kadıya iletilir ve “Türkler” diye tabir edilen bu kişiler, yevmiye ve yollukları karşılanmak üzere Sakız şehir merkezinden gönderilirlerdi. Bu durumda, tasan toplanırken cemaat görevlilerinin yanında resmi görevlilerin bulunduğu düşünülebilir. İster dimogerontia talep etmiş olsun ister devlet tarafından yerel organlarca gönderilmiş olsun her iki durumda da asıl olan vergi toplama esnasında “Türkler”in otorite olarak bulundurulmak istenmesidir. Vergilerin toplanması sırasında devlet otoritesini hissettirmek,

424 “...μεροκάματα των Τούρκων...” “μεροκάματα” (merokamata) kelimesi hem “yevmiye” hem de

“ücret” sözcüklerini karşılamaktadır. Elimizdeki metinde hangi mana ile kullanıldığı tam olarak anlaşılamamaktadır.

baskı yaratarak doğacak itirazları önlemek maksadıyla resmi görevlilerin bulundurulduğu düşünülmektedir⁴²⁵.

Cemaat vergilerini toplayan görevlilerle ilgili dikkat çekici bir başka unsur da bu işi bir başkasına devredebiliyor olmalarıydı. Şöyle ki cemaat lideri tarafından (dimogerontas) görevlendirilen kişi, bu görevi belli bir bedel karşılığında bir başkasına verebiliyordu. Diğer bir deyişle o yılki tasan, kokologi gibi cemaat vergilerini toplama işi ile görevli kişi kokologiyi kendisi toplayıp tasan vergisini toplama görevini bir başkasına (para karşılığında) verebiliyordu. Bir nevi görevini kiralamış oluyordu. Örneğin 1702 yılı tasanını toplayan Gianis Vestarchis bu görevi Haggi Loukis (Ηαγγή Λουκή)’den almıştı, muhtemelen de kiralamıştı⁴²⁶. Vergi toplama işi dimogerontia ile koordineli yapıldığından bu durumdan dimogerontia muhakkak haberdar edilirdi. Görevi, ücret karşılığı bir başkasına devretme, Osmanlı görevlilerinin de uyguladığı bir durumdu. Özellikle vergi toplama işinde sıklıkla görülürdü.

Yukarıdaki tablolarda da görüldüğü üzere tasan vergisinin tamamı, her zaman tek seferde toplanmıyordu. Bir kısmın daha sonra toplandığı da oluyordu.

Bunlar genelde dimogerontianın masrafları için ihtiyaç duyulan harcamaları karşılamak üzere toplanırdı. Dimogerontaslar ve epitropi yaptıkları hesaplara göre toplanacak miktarı belirler, ardından bir görevli tayin ederek bu parayı toplatırlardı. Bunu için bir tasan komisyonu oluşturulurdu. 1708 yılında gerontaslar; Ksenos Melisinos, Sideros Frangoulakis, Pantelis Mentonis, tasan komisyonunu ( o yılki komisyon üyeleri: Papas Mikes Vergitzis, Nikolis oğlu Georgis, Kostas Kinigos, Kostas Alithinos) toplayarak yapılan harcamaları karşılamak üzere tasan vergisinin bir miktarını toplatma kararı almışlardı. Bunun için köyden Sideros adlı kişiyi görevlendirmişlerdi. Sideros, toplamda; 147 ¼ asilania toplayacak ve bunun yarısını doğrudan komisyon üyelerinden Papa Mike Vergitzi’ye verecek diğer yarısı da çeşitli ödemelerde kullanılacaktı.

Sideros ise vergi toplama görevi karşılığında altı asilania alacaktı. Sidero’ya

425 Bu konudaki belgeleri tekrar okuyup yorumunu esirgemeyen Dimtiris Dimitropoulas’a katkısı için teşekkürler.

426 GAK, N. Chiou, Notariakos Kodikas Kalamotis, fakelo: 69, filo: 25r-25v

bunun haricinde masrafları için ayrıca bir ödeme yapılmayacaktı. Bu nedenle özellikle “Türklere” herhangi bir ödeme yapmaması tembihlenmişti⁴²⁷. Bu konuda şöyle bir açıklama yapmakta fayda var; “Türkler”e ödeme yapılmaması konusunda tembih herhangi bir resmi görevliyi bu işe dahil ederek ekstra masraf çıkarmaması için yapılan tembih idi. Vergiler, -özellikle de tasan-toplanırken

“Türkler” diye kastedilen birtakım görevlilerden yardım alındığından ve bunun karşılığında onlara ödeme yapıldığından bahsedilmişti. Bu kez dimogerontaslar, bu tür bir harcama için bütçe ayırmamıştı ve bu nedenle de vergiyi toplayacak kişiye sadece altı aslania verecekti, resmi görevliler, yevmiye ve diğer masrafları için daha fazla ödeme yapmayacaklardı.

1709 yılında bütçe için toplanan para, 426 2/12 asilania idi. Gerontas Gianis Vestarchis, Papas Ioannis oğlu Ksenos ve Stefanos oğlu Nikolas’ın harcamalar için topladığı tasan için bkz tablo 21⁴²⁸:

Tablo 21: 1709 Yılı Giderleri İçin Toplanan Tasan

Giderler Ödemenin yapıldığı kişi Miktar (asillania)

Cemaat lideri - 177 7/12

Muharrir Mise Mpastia 195

Epitropos Georgis Mastros

Kornari oğlu Monis

25 Gerontas Gianis Vestarchis

Ksenos Melisinos Stefanos oğlu Nikolas

20 7/12

Vergi tahsildarı - 8

Topl. 426 2/12

Toplam 426 ve 2/12 asilania giderler için harcanmıştı ve toplanacak para listedeki kişilere ödenecekti. 1709 yılındaki paroikoi geroi toplam 160 kişi olarak kayıtlıydı. Buna göre kişi başı 29 timini ödenecekti. Koutzoufla ise toplamda 39

½ asilania ödeyecekti⁴²⁹:

427 GAK, N. Chiou, Notariakos Kodikas Kalamotis, fakelo: 69, filo: 73r, 15.10.1708

428 GAK, N. Chiou, Notariakos Kodikas Kalamotis, fakelo: 69, filo: 109v, 10.11.1709

429 GAK, N. Chiou, Notariakos Kodikas Kalamotis, fakelo: 69, filo: 109v, 10.11.1709

Bir sonraki yıl (1710) harcamalar için toplanan vergi miktarı daha düşüktü.

Dimogerontaslar; Gianis Vestarchis, Ksenos Melisinos, Stefanos oğlu Nikolas 190 asilanialık tasan toplanması için Kostas Melisinosu görevlendirir. Bu kez paroikoi geroi ve koutzouflanın ikisinden aynı anda toplanacaktı. Toplanan meblağı ise para toplayan kişi bizzat dağıtacaktı. Kayıtlarda kime ne kadar vereceği de yazılmıştı⁴³⁰. Buna göre:

Tablo 22: 1710 Yılı Bütçe Giderleri

Giderler Ödemenin yapıldığı kişi Miktar (asilania)

- Papas Ksenos Mastros 4 1/3

Dragatis Karona oğlu Sidoros ve ekibi 5

Dragatis Georgis Skathis ve ekibi 5

Eski Dimogerontas Sidoros Frangoulakis ve heyeti 6 ½

Epitropos Sidoros Melisinos 1

Komisyon üyesi Michalis Katharachtousis 2

“ Gianis Lionakis 2 5/12

“ Kazas 2

Çeşitli işler için İbrahim Bey 7 2/12

Vergi tahsildarı Kostas Melisinos 5

Kostas Melisinos, tüm bu parayı bu kişilere dağıtıp kendi payına düşeni aldıktan sonra geri kalanı getirip dimogerontasa verecekti. Kendi ücreti olan beş asilaniayı aldıktan sonra köy bütçesinden herhangi bir harcama yapamayacaktı.

Bu nedenle dimogerontaslardan ne “Türkler” ne de kendi yolluk ve yevmiyesi için ayrıca para istemeyecekti. Ancak bu süre içerisinde yiyecek masrafını epitropi karşılayacaktı⁴³¹.