Uzam ve Zamanı Karşılaştırma Parametreleri

4.7 Uzam ve Zamanı Karşılaştırma Parametreleri

Bender vd.’nin belirttiği gibi (2014: 344), uzamsal referans çerçevelerini temel alan zamansal referans çerçevelerinin (ZRÇ) kavramsal öğelerini belirleyebilmek ve bu iki çerçeveyi birbiriyle karşılaştırabilmek için, zamanın hangi niteliklerinin uzamsal boyut ile eşleştirilip hangilerinin eşleştirilemeyeceğini; zamanın hangi şekillerde kavramlaştırıldığını ve özellikle zamanın (tek) yönlülüğünün ne şekillerde değerlendirilebileceğini açıklamak gerekmektedir.

Zamanın hangi niteliklerinin uzamsal boyut ile eşleştirilip hangilerinin eşleştirilemeyeceği sorusuna ilişkin olarak, -zamanın uzamdan bağımsız bir deneyimlenişi olup olmadığını ele almaya çalışan pek çok çalışmanın da temel aldığı-Antony Galton’ın çözümlemesine göre, uzam ile zamanın paylaştığı dört temel özellik bulunmaktadır: Kaplamlılık [extension], çizgisellik [linearity], yönlülük [directedness]

ve geçicilik [transience, fleetingness]. Bu özelliklerin sıralaması hiyerarşik olup, ilk özellik uzam alanıyla birebir örtüşürken, her yeni özellikte örtüşme miktarı giderek azalmaktadır (Galton, 2011: 696).

Galton aslında Lakoff ve Johnson’ın (1999) zamanın ayırt edici özellikleri olarak belirlemiş oldukları, yönlülük [directionality], geri alınamazlık [irreversibility], devamlılık [continuity], bölünebilirlik [segmentability] ve ölçülebilirlikten [measurability] oluşan listesini belirli gerekçelerle yeniden düzenlemiştir. Galton’a göre, bu listede yer almayan ancak yönlülük kavramının doğrudan gerektirdiği daha temel bir özellik çizgisellik olup, tek-boyutluluğa işaret etmektedir. Yönlülük nasıl çizgiselliği gerektiriyorsa, çizgisellik de Lakoff ve Johnson’ın bölünebilirlik ve ölçülebilirlik özelliklerinin bir bileşimi olarak kabul edilebilecek olan kaplamlılık [extension, extendedness] özelliğini önvarsaymaktadır. Geri alınmazlığa gelindiğinde ise, bu özellik yönlülük ile geçicilik özelliklerinin bir bileşimi gibi görünmektedir (Galton, 2011: 696).

Sırayla gidilecek olursa, kaplamlılık, zamanın bölümlere ayrılabilir olduğunu ifade etmektedir ki bu özelliği uzam ile birebir örtüşmektedir. Çizgisellik, farklı uzunluklarda olabilecek zaman bölümlerinin ya da olayların birbirini izlemesi; birbirinden ayrı olarak algılanabilen üç zaman bölümü ya da olaydan birinin diğer ikisinin arasında olması gerektiğini ifade etmektedir. Örneğin, herhangi bir ânın içinden bakıldığında, içinde bulunulan an, iki ayrı zaman bölümünün, yani geçmiş ile geleceğin arasında kalmaktadır. Dikkat edilecek olursa, zamanın tek boyutlu olmasından ötürü, çizgisellikte uzamın üç boyutundan yalnızca bir tanesi mevcuttur. Dolayısıyla, bu özellik açısından uzam ile zaman arasında birebir bir örtüşme bulunmamaktadır. Zaman söz konusu olduğunda, zamanın üç boyutundan yalnızca biri kavramsallaştırılabilmektedir.

Yönlülük, geçmiş ile gelecek arasında bir asimetri bulunduğunu, yani zamanın her yöne doğru serbestçe akamamasını, yalnızca geçmişten geleceğe doğru uzanabilmesini ifade etmektedir. Bununla birlikte, uzam da kimi yönleriyle asimetri gösteren bir alan olduğundan (yerçekimi kaynaklı yukarı-aşağı asimetrisi, insan anatomisi kaynaklı

ön-arka asimetrisi ve kültür kaynaklı sağ-sol asimetrisi gibi), bu özellik açısından uzam ile zaman arasında bir ölçüde de olsa örtüşme olduğu söylenebilmektedir (Bender vd., 2014: 345; Galton, 2011: 696-97).

Uzam ve zamanı karşılaştırmak konusunda ne kadar ileriye gidebiliriz? İki sistem çok önemli açılardan birbirinden ayrılıyor: zaman yalnızca tek bir boyutta uzayabilirken, uzamın üç boyutu var; uzamın aksine, zamanın tersine çevrilemez olan tek bir yönü var… Zamanın tek yönlülüğü, boyut eksikliğini telafi ediyor (Bender vd., 2010, 289).

Hiyerarşide son sırada bulunan geçiciliğe gelindiğinde, bu yalnızca zamana özgü bir özellik olarak ayrılmaktadır. Galton’a göre, uzamın geçicilik özelliğini edinebilmesinin tek yolu, hareket örneğinde olduğu gibi, zamanla bir şekilde ilişkilendirilmesidir.

Dolayısıyla, geçicilik özelliğinin sıralamaya göre uzam ile zamanın en az örtüşen özelliği olduğu; ya da, uzamın doğrudan sahip olmadığı, ancak belli yollarla uzamsallaşabilen bir özellik olduğu söylenebilir (Galton, 2011: 698).

Yine Galton’a göre geçicilik kavramının basit bir tanımı yapılamayacak olmakla beraber, deneyimlerimiz sayesinde hepimiz için anlaşılır olabilmektedir:

Döngüye girmeksizin geçiciliği tanımlamak zordur. Bu gizemli kavramı tam olarak açıklamasalar da, uyandırdığı duyguları net bir biçimde ortaya koyan, “bugün var, yarın yokuz”,

“hayata bir kere geliyoruz”, “zamanı durduramayız” gibi pek çok deyim bulunmaktadır. Bunlarla ne ifade edildiğini daha açık bir şekilde anlatabilmek için, şu tip şeyler söyleyebiliriz: Zamanı yalnızca onu deneyimlediğimiz zaman deneyimleriz; bir an yalnızca tek bir seferden ibarettir, o da aynı anda geçip gider; belli bir zaman yalnızca o zaman vardır. Muhtemelen bunlar açıklayıcılık bakımından biraz önceki deyimlerden daha başarılı değildir (hatta pek çok açıdan daha başarısızdır). Tıpkı deyimler gibi, bize geçicilikle ne kastedildiğine ilişkin bir his verebilirler, ama bunun asıl nedeni bizim zaten bildiğimiz bir şeyden bahsediyor oluşlarıdır.

Geçicilik kavramını bu kavrama yabancı birinin anlayabileceği şekilde açıklayabilmek imkansız gibi gözükmektedir (Galton, 2011: 698).

Tablo 9’da yukarıda anlatılmış olan özelliklerin hepsi, uzam ve zamanda karşılaştırmalı olarak gösterilmektedir:

Tablo 9

Uzam ve zamanı karşılaştırma parametreleri (Evans, 2013: 62-66 ile Bender vd., 2014: 344’ten uyarlanmıştır)

Uzam Zaman Uzam⁴ Zaman Uzam Zaman Uzam Zaman

madde

Galton’ın sınıflandırmasından yola çıkan, fakat bunu bir ölçüde değiştiren Vyvyan Evans’a göre ise, uzam ile zamanı karşılaştırma parametreleri şunlardan oluşmaktadır:

a) Miktar [magnitude]: Bu terim Galton’ın ‘kaplamlılık’ terimine denk düşmektedir.⁵

b) Boyutluluk [dimensionality]: Bu terim Galton’ın ‘çizgisellik’ terimine denk düşmektedir.

c) Yönlülük [directedness]: Evans Galton ile aynı terimi kullanmıştır.

4 Evans’da ‘transversal plane’ (left/right), ‘sagittal plane’ (front/back) ve ‘vertical plane’ (up/down) olarak nitelendirilmiştir (2013: 64); ancak burada bir hata olduğu düşünüldüğünden Türkçeleştirme yapılırken buna göre düzeltme yapılmıştır. Ayrıca, ‘sagittal’ ve ‘vertical’ terimlerinin Türkçe karşılığı olabilecek ‘dikey’ ya da

‘boyuna’ terimlerinin de aynı kesite gönderimde bulunabilecek olmasına bağlı olarak karışıklık çıkabilecek olması ve Türkçede bu ayrımın belirginleştirilmesi gerekliliğine dikkat edilmelidir.

5 Evans Galton’ın buna ‘miktar’ [quantity] dediğini söylese de, aslında Galton’da ‘miktar’ terimi hiç geçmemektedir.

d) Geçicilik [transience]: Her ne kadar Evans bu terimi ilk başta parametreler arasına dâhil etmemiş olsa da, daha sonra geçiciliği de uzam ile zaman karşılaştırması açısından bir özellik olarak kabul edip bu kavramı Galton’dan daha ayrıntılı bir şekilde incelemiştir.

Evans’ın parametrelerinin özellikleri, aşağıdaki tablolarda (10-12) verilmektedir:

Tablo 10 Miktar

MİKTAR

Alan Uzam Zaman

alanı oluşturan özdek [substrate] madde [matter] olay [action]

alanı ölçülebilir, miktarlara

farklar ayrık ve kütlesel varlıklar

[discrete and mass entities]

Uzam (maddenin kurucu yapısı) Zaman (eylemin kurucu yapısı) enine/yatay (üst/alt)

simetrik = yönden bağımsız [symmetric = isotropic]

öne arkaya, bir yandan diğer yana vs. serbest yönelim

asimetrik = yöne bağımlı [asymmetric = anisotropic]

gelecekteki bir olayın beklenmesi, şimdiki anda deneyimlenmesi ve geçmişten hatırlama yoluyla geri çağırılması; zamanın her yöne doğru serbestçe akamaması

Galton’ı takip ederek, zamanın geçici olmasının ve bu geçiciliği deneyimleyişimizin zamanı uzamdan ayıran en temel fark olduğunu savununan Evans, bunun da ötesinde, geçiciliğin bir sonraki bölümde anlatılan ZRÇ’lerin de ayırt edici özelliği olduğunu öne sürmektedir.

Evans üç tür geçicilik olduğunu belirtmektedir: Bunlar, süre [duration], ardışıklık [succession] ve yöne bağımlılıktır [anisotropicity] (2013: 66). Yani, Tablo 9’da yer alan uzamla zamanı karşılaştırma parametreleri dâhilinde; miktar, boyutluluk/çizgisellik ve yönelim bakımından zamana ait olan nitelikler, zamansal geçiciliğin türleri ile ilişkilidir. Bunlar, Tablo 13’te gösterilmektedir (Evans, 2013: 67):

Tablo 13 Geçicilik türleri

Geçicilik türü Parametre Tanım/Zamansal İlişki

Süre Miktar Zamanın geçici, akıcı olmasının,

bu şekilde deneyimlenmesinin oluşturduğu müddet

duygusu/matris

Ardışıklık Boyutluluk/çizgisellik Zamanın geçmesinin ‘daha önceki’ ve ‘daha sonraki’ zaman olarak hissedilen ayrı

deneyimlere ilişkin duygular oluşturması/daha önce, daha sonra

Yöne bağımlılık Yönelimlilik Gelecek, şimdi ve gelecek

arasında belirgin bir ayrım hissedilmesi/gelecek, geçmiş

Evans’a göre (2013: 67) zamansal deneyimin en çarpıcı tarafı, zamanın kendine ait bir özelliği olmaktan ziyade, yukarıdaki tabloda tanımlanmış olan üç parametrenin kümülatif etkisinin sonucu oluşuyor olmasıdır. Bir başka deyişle, geçicilik türleri ve oluşturdukları deneyimler aslında birbirleriyle bağlantılı olarak işlemekte ve zamansal deneyimimizi oluşturmaktadırlar. Geçicilik, zamansal miktar, yani süre ile; bununla bağlantılı olarak zamanın ardışıklığı ile; bununla birlikte zamanın yöne bağımlı oluşu

ile; ve şu âna ilişkin algımız üzerinden hissedilen gelecek ve geçmiş ayrımıyla ilişkilenerek ortaya çıkmaktadır.

Tablo 13’te, zamanın yöne bağımlı oluşunun ‘geçmiş-şimdi-gelecek’ ilişkisini; boyut bağlamındaki kurucu yapısının ardışık olaylardan oluşmasının ise ‘daha önceki’ ve

‘daha sonraki’ algısını ortaya çıkardığı görülmektedir. Bunlar, zamanın geçiciliği ile doğrudan ilişkili olan zamansal ilişkilerdir.

ZRÇ’lerin hangi geçicilik türü, zamansal ilişki, koordinat sistemi ve referans stratejisi ile ilişkili olduğu aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. Fark edilebileceği üzere, Evans’ta sıralı adını alan içsel referans sistemi hariç, alanyazında hâlihazırda karşılaşılan adlandırmalar kullanılmaktadır (2014: 80).

Tablo 14

Referans stratejileri ve ZRÇ’lerle olan ilişkileri (Evans, 2014: 80)

Gösterimsel (Göreli) ZRÇ

Sıralı (İçsel) ZRÇ Dışsal ZRÇ Geçicilik türü yöne bağımlılık ardışıklık süre Zamansal ilişki gelecek/geçmiş daha önce/daha sonra matris Koordinat sistemi ben-merkezli diğer merkezli:

olaylar

diğer merkezli: saha Referans stratejisi deneyimci merkezli olay merkezli dönem merkezli

Son olarak bahsedilmesi gereken diğer bir zamansal ilişki ise, Evans’ın matris olarak adlandırdığı ve geçicilik türleri gibi kişisel bir deneyim değil, entelektüel ve öznel bir kavrayış olarak tanımladığı zamansal temsillerde görülmektedir. Örneğin, “zaman akıp gider”; “zaman her şeyin ilacıdır” ve “ezelden beri...” gibi ifadelerdeki zaman kavramlaştırmalarında, zaman, insanın dışında bir varlığı olan, tüm varoluşu ve tarihi kapsadığı söylenebilecek, diğer tüm olayların içinde yer aldığı Olay’dır (Evans, 2013:

61-62, 70; Evans, 2006: Bölüm 11).