Adlandırmanın kendisinin de işaret ettiği üzere, ‘referans çerçeveleri’ kullanılan ifadelerde, konumu ya da hareket yönü belirtilmek istenen bir şeyin konumu ya da yönelimi, diğer bir şeye göre, onun referansı üzerinden ifade edilmektedir. Söz konusu şey bir varlık olduğunda referans alınan şey diğer bir varlık; söz konusu şey bir olay olduğunda ise referans alınan şey diğer bir olay ya da bir zaman (dilimi) olmaktadır. Bu bağlamda, kavramsal olarak bir referans çerçevesinde olması gereken uzamsal ve zamansal ilişkiler şu şekilde tanımlanabilir: 1) Bir varlık başka bir varlığa (veya diğer varlıklara) göre nerede/nereye? 2) Bir olay diğer bir olaya/zamana (veya diğer olaylara/zamanlara) göre ne zaman/ne zamana? Bu şematik tanımdan da anlaşılabileceği gibi, referans çerçevelerinde bir Kn ile en az bir Ky bulunması gerekmektedir.
İlgeç adı verilen dilsel yapılar da uzamsal ifadelerde varlıklar, zamansal ifadelerde ise olaylar/zamanlar arasındaki belli başlı konumlandırma ve/ya yönelim ilişkilerini temsil eden ilişkisel ifadelerdir. Bu ilişkilerin katılımcıları da benzer şekilde, bir Kn (varlık ya da olay) ile en az bir Ky’dir (varlık ya da olay/zaman). Referans çerçevelerinin vazgeçilmez unsurları olan Kn ve Ky(ler), ilgeçlerin üye yapıları (tıpkı eylemlerde olduğu gibi) ile kodlanmaktadır.
Referans çerçeveleri, ayrıca, üç boyutlu uzam söz konusu olduğunda dikey (yukarı-aşağı) ve yatay eksenler (ön-arka ve sağ-sol); tek boyutlu zaman söz konusu olduğunda ise yalnızca yatay eksenler (ön-arka ve sağ-sol), içermektedirler. Herhangi bir doğrultu olmaksızın bir şeyin konumunu ya da yönelimini göstermek mümkün olmadığı için ister zihinsel olsun ister dilsel, eksen bilgisi içermeyen bir koordinat sisteminden
bahsedilemez. İşte bu eksenlerin dildeki sözcükselleşmiş görünümleri de yine ilgeç sınıfına giren ifadelerdir.
Referans çerçevelerinin, bunların yanı sıra, koordinat sisteminin çıkış noktasını gösteren bir başnokta da içermeleri gerekmektedir, ki referans çerçevesinin türünü (dışsal, içsel ya da göreli) belirleyen de bu başnoktanın neresi olduğudur. Kimi ilgeçler, Kn-Ky ve eksen bilgisinin yanı sıra, zamansal referans noktasının başnoktasının neresi olduğunu da işaretlemektirler.
Referans çerçeveleri temelde kavramsal yapılardır ve dile yansımaları farklı şekillerde olabilmektedir. Daha önce değinilmiş olan metaforik kulanımlarda olduğu gibi, herhangi bir ilgeç kullanmadan bir referans çerçevesini dilsel olarak ifade etmek de mümkündür (Ör. Kış geliyor.). Ancak, ilgeçler ile referans çerçeveleri arasında sıkı bir ilişki bulunduğu görülmektedir ve referans çerçevelerinin dilsel görünümlerinin büyük ölçüde ilgeç kullanımı ile sağlandığı söylenebilir.
Bununla birlikte, uzamsal ya da zamansal bir ifadede ilgeç kullanımının olması, bir referans çerçevesinin göstergesi olsa da bunun hangi türden referans çerçevesi olduğuna ilişkin kesin bir yargıya varmamızı sağlayabilecek bir bilgi sunmamaktadır.
Bu tezde yapılmış olan karşılaştırmalı kuramsal incelemeler ile TUD’dan alınmış olan dil verisinin çözümlenmesi sonucunda, aşağıda tekrarlanan araştırma soruları ile ilgili olarak şu sonuçlara varılmıştır:
1. İlgeç sınıfının referans çerçevesi kavramı üzerinden anlamsal bir tanımlaması yapılabilir mi?
İlgeçler, varlıkları veya olayları/zaman bölümlerini uzam/zaman içinde konumlandırmama ve bunların uzam/zaman içindeki yönelimlerini gösterme işlevlerini gören dilbilgisel yapılardır. Dilsel referans çerçevelerinin oluşturulmasındaki en temel birimlerden olmakla birlikte, ilgeçler tek başlarına
referans çerçeveleri oluşturmamaktadır ve dolayısıyla da bu kavram üzerinden tanımlanmaları mümkün olamamaktadır. Bunun iki nedeni vardır: a) Herhangi bir ilgeç, üç referans çerçevesinden biri ile tanımlanamamaktadır; her bir ilgeç farklı türden referans çerçeveleri dâhilinde kullanılabilmektedir. b) İlgeçler referans çerçevelerinin dilsel olarak ifade edilmesindeki başlıca dilbilgisel birimlerden biri olsalar da bir referans çerçevesinin türünün belirlenmesinde, ilgeçlerin yanı sıra, referans çerçevesinin diğer öğelerinin (özellikle de Kn ve Ky’yi gösterenlerin) ve bunların birbirleriyle kurdukları ilişkilerin de önemi vardır.
2. Türkçede zaman gösteren ilgeçler ne şekilde sınıflandırılabilir?
Türkçede zaman gösteren ilgeçler, öncelikle konum ve/ya yönelim belirtmelerine göre; ayrıca, sahip oldukları üye yapısı bağlamında, Kn ve Ky’lere yükledikleri geometrik özellikler bakımından sınıflandırılabilirler.
3. Uzamsal referans çerçeveleri zamansal referans çerçevelerine ne şekilde uyarlanabilir?
Uzamsal referans çerçevelerini bir ölçüde zamansal referans çerçevelerine uyarlamak mümkündür. Ancak, uzamın üç boyutlu, zamanın ise tek boyutlu olarak algılanması; ayrıca, uzamda ve zamanda yer alan Kn ve Ky’lerin özelliklerinin birbirlerinden çok farklı olmaları nedeniyle, birebir bir örtüşmeden söz etmek mümkün değildir.
Daha açık ifade etmek gerekirse, referans alınan noktanın niteliği bakımından, zaman alanı için de dışsal, içsel ve göreli referanslardan bahsedilebilse de uzamsal referans çerçevelerinin özelliklerini birebir taşıyan zamansal referans çerçeveleri bulunmadığı düşünülmektedir. Uzam alanından zaman alanına yapılan aktarımlar genel olarak kavramsal düzeyde oldukları için ayrı ayrı dilsel
örneklere bakılmadıkça bunların aslında çok da keskin çizgilerle birbirlerinden ayrılamadıkları durumlar hemen fark edilemeyebilmektedir.
Son olarak, bu tez kapsamında yapılmış olan incelemeler, çözümlemeler ve değerlendirmeler sonucunda, daha sonraki çalışmalar bağlamında ele alınmasının faydalı olabileceği düşünülen noktalar, aşağıda sıralanmaktadır:
1. Türkçede konum ve yön belirten bağımlı biçimbirimlerin [durum ekleri, -dIr (üç gündür vs.)] referans çerçeveleriyle ilişkilerinin, başka bir çalışma kapsamında ele alınabileceği düşünülmektedir.
2. Bu tezde, bu çalışmanın ana konusu olan zamansal referans çerçevelerinin, daha genel anlamda ise zaman algısının, pek çok dilde olduğu gibi Türkçede de yatay eksende işlediği önsel [a priori] olarak kabul edilmiştir. Ancak bu önsel varsayımın uygun bir deney tasarımı aracılığıyla Türkçe için sınanması gerektiği düşünülmektedir.
3. Türkçede zamansal dışsal ve içsel referans çerçeveleri arasındaki anlam belirsizliklerini giderecek algısal deneyler yapılması gerektiği düşünülmektedir.
Benzer anlam belirsizliklerinin görülmesi halinde, elbette bu deneyler uzam alanını kapsayacak şekilde de genişletilebilir.
4. Türkçede zamansal dışsal ve göreli referans çerçeveleri arasındaki anlam belirsizliklerini giderecek algısal deneyler yapılması gerektiği düşünülmektedir.
Benzer anlam belirsizliklerinin görülmesi halinde, elbette bu deneyler uzam alanını kapsayacak şekilde de genişletilebilir.
5. Türkçedeki ilgeçlerin derinlikli ve detaylı bir anlamsal çözümlemesinin yapılabilmesi için, öncelikle her iki alanda karşılaşılan Kn ve Ky’lerin ne türden geometrik özelliklere sahip olduklarının belirlenmesi gerektiği düşünülmektedir.
Ancak bundan sonra, bunlar üzerinden referans çerçeveleri yeniden tanımlanmaya çalışılabilir. Bu doğrultuda, özellikle Talmy (1983, 2003) ve
Gärdenfors’un (2014) yapmış olduğu çalışmaların sağlam bir altyapı sağlayacakları düşünülmektedir.
KAYNAKÇA
Aksan, Y. vd. (2012). Construction of the Turkish National Corpus (TNC). Proceedings of the Eight International Conference on Language Resources and Evaluation (LREC 2012). (s. 3223-3227) İstanbul. Turkiye.
http://www.lrec-conf.org/proceedings/lrec2012/papers.html
Atabay, N. vd. (2003). Sözcük Türleri. İstanbul: Papatya Yayıncılık.
Balcı, O. (2014). Kazak Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde Çekim Edatlarının İstemleri, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 3/3, (s. 72-93).
Banguoğlu, T. (1986). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Basım Evi.
Bender, A., Bennardo, G., & Beller, S. (2006). Spatial Frames Of Reference For Temporal Relations: A Conceptual Analysis in English, German, And Tongan. B.
G. Bara, L. Barsalou, & M. Bucciarelli (Ed.), Proceedings of the 27th annual conference of the Cognitive Science Society (s. 220–225). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum.
Bender, A., Beller, S., & Bennardo, G. (2010). Temporal Frames of Reference:
Conceptual Analysis and Empirical Evidence from German, English, Mandarin Chinese and Tongan. Journal of Cognition and Culture, 10(3), (s. 283-307).
doi:10.1163/156853710x531195
Bender, A., Rothe-Wulf, A., Hüther, L., & Beller, S. (2012). Moving Forward in Space and Time: How Strong is the Conceptual Link between Spatial and Temporal Frames of Reference? Frontiers in Psychology, 3. doi:10.3389/fpsyg.2012.00486
Bender, A., & Beller, S. (2014). Mapping Spatial Frames Of Reference Onto Time: A Review of Theoretical Accounts and Empirical Findings. Cognition, 132(3), (s.
342-382). doi:10.1016/j.cognition.2014.03.016
Bennardo, G. (2004). Linguistic Untranslatability vs. Conceptual Nesting of Frames of Reference. Kenneth Forbus, Dedre Gentner, and Terry Regier (Ed.) Proceedings of the Twenty-Sixth Annual Conference of the Cognitive Science Society. (s. 102-107).
New York: Lawrence Erlbaum.
Bennett, D. C. (1975). Spatial and Temporal Uses of English Prepositions. London:
Longman.
Boroditsky, L. (2000). Metaphoric Structuring: Understanding Time Through Spatial Metaphors. Cognition 75, (s. 1–28).
Boroditsky, L. (2001). Does Language Shape Thought? English and Mandarin Speakers’ Conceptions of Time. Cognitive Psychology 43, (s. 1–22).
Boroditsky, L., ve Ramscar, M. (2002). The Roles of Mind and Body in Abstract Thought. Psychol. Sci. 13, (s. 185–188).
Brown P. & Levinson S. C. (1987). Politeness: Some Universals in Language Usage.
Cambridge: Cambridge University Press.
Carlson-Radvansky, L. A., & Logan, G. D. (1997). The Influence of Reference Frame Selection on Spatial Template Construction. Journal of Memory and Language, 37(3), (s. 411-437). doi:10.1006/jmla.1997.2519.
Casasanto, D., & Boroditsky, L. (2003). Do We Think About Time in Terms of Space?
R. Alterman & D. Kirsh (Eds.), Proceedings of the 25th Annual Conference Cognitive Science Society (s. 216-221). Austin, TX: Cognitive Science Society.
Casasanto, D., & Boroditsky, L. (2008). Time in the Mind: Using Space to Think About Time. Cognition, 106, (s. 579–593).
Casasanto, D., Fotakopoulou, O., & Boroditsky, L. (2010). Space and Time in The Child’s Mind: Evidence for a Cross-Dimensional Asymmetry. Cognitive Science 34, (s. 387–405).
Clark, H. H. (1973). Space, Time, Semantics, and the Child. Cognitive Development and the Acquisition of Language, ed. T. E. Moore. New York: Academic Press, (s.
27–63).
Clausner, T. C., & Croft, W. (1999). Domains and Image Schemas. Cognitive Linguistics, 10(1), (s. 1-31). doi:10.1515/cogl.1999.001.
Delice, H. İ. (2008). Sözcük Türleri. Sivas: Asitan Yayınları.
Deny, J. (2012). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Kabalcı.
Doğan, N. (2014). Çok İşlevlilik Açısından Türkçe Edatların Söz Dizimsel ve Anlam Bilimsel Yapısı, Dil Araştırmaları, Sayı: 15, s. 105-119.
Ediskun, H. (1963). Yeni Türk Dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Emmory, K. (Ed.). (2001). Space on Hand: The Exploitation of Signing Space to Illustrate Abstract Thought. Cambridge: MIT Press.
Ergin, M. (1993). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Yayınları.
Evans, V. (2006). The Structure of Time: Language, Meaning and Temporal Cognition.
Amsterdam: Benjamins.
Evans, V. (2013). Language and Time: A Cognitive Linguistic Approach. Cambridge:
Cambridge University Press.
Fillmore, C. (1997 [1971]). Lectures on Deixis. Stanford, Cal.: CSLI Publications.
Galton, A. (2011). Time Flies but Space Does Not: Limits to the Spatialisation of Time. Journal of Pragmatics, 43(3), (s. 695-703).
Gärdenfors P. (2014). The Geometry of Meaning: Semantics Based on Conceptual Spaces. USA: MIT Press.
Gattis, M. (Ed.). (2001). Space as a Basis for Abstract Thought. Cambridge: MIT Press.
Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
Gentner, D., Imai, M., and Boroditsky, L. (2002). As Time Goes By: Evidence for Two Systems in Processing Space-Time Metaphors. Language and Cognitive Processes, 17, (s. 537–565).
Gibbs, R. W., Jr. (1994). The Poetics of Mind: Figurative Thought, Language, and Understanding. Cambridge: Cambridge University Press.
Goldstone, R., & Barsalou, L. (1998). Reuniting Perception and Conception. Cognition, 65, s. (231-262).
Göksel, A., & Kerslake, C. (2010). Turkish: A Comprehensive Grammar. London:
Routledge.
Gruber, J. (1965). Studies in Lexical Relations. Cambridge: MIT.
Habel, C., & Eschenbach, C. (1997). Abstract Structures in Spatial Cognition.
Foundations of Computer Science Lecture Notes in Computer Science, 369-378.
doi:10.1007/bfb0052105
Hacıeminoğlu, M. N. (1992 [1984]); Türk Dilinde Edatlar. İstanbul: MEB Yay.
Hagège, C. (2010). Adpositions. Oxford: Oxford University Press.
Heine, B. (2006). Possession: Cognitive Sources, Forces, and Grammaticalization.
Cambridge: Cambridge Univ. Press.
Haviland, J. B. (1993). Anchoring, Iconicity, and Orientation in Guugu Yimithirr Pointing Gestures. Journal of Linguistic Anthropology, 3(1), (s. 3-45).
doi:10.1525/jlin.1993.3.1.3.
Herskovits A. (1986). Language and Spatial Cognition. Cambridge: Cambridge University Press.
Jackendff, R. (1983). Semantics and Cognition. Cambridge: MIT Press.
Kabak, B. (2006). An Obstacle to the Morphologization of Postpositions, Studies in Language 30:1, John Benjamins.
Karaağaç, G. (2009). Edat Üzerine Düşünceler, Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi, sayı 5, güz.
Korkmaz, Z. (2005). Türkiye Türkçesi Üzerindeki Gramer Çalışmaları ve Bu Çalışmaların Günümüzdeki Durumu, V. Türk Kültürü Kongresi, Cilt I, s. 17-21, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kornfilt, J. (1997). Turkish, London: Routledge.
Kranjec, A. (2006). Extending Spatial Frames of Reference to Temporal Concepts.
Proceedings of the 28th Annual Conference of the Cognitive Science Society, (s.
447-52).
Lakoff, G. & Johnson, M. (1980). Metaphors We Live By. Chicago: University of Chicago Press.
Lakoff, G. (1993). The Contemporary Theory Of Metaphor. A. Ortony (Ed.), Metaphor and Thought. Cambridge: Cambridge University Press.
Lakoff, G. & Johnson, M. (1999). Philosophy in the Flesh: The Embodied Mind and Its Challenge to Western Thought. New York: Basic Books.
Langacker, R. W. (1991). Cognitive Grammar: A Basic Introduction. New York:
Oxford University Press.
Langacker, R. W. (2008). Concept, Image And Symbol: The Cognitive Basis Of Grammar. Berlin: Mouton de Gruyter.
Levelt, W. H. (1996). Perspective Taking and Ellipsis in Spatial Descriptions. P. Bloom, M. A. Peterson, L. Nadel ve M. F. Garrett (ed.) Language and Space. Cambridge, MA: MIT Press, (s. 77-108).
Levinson, S. C. (1996). Frames of Reference and Molyneux's Question: Crosslinguistic Evidence. Bloom, P., Peterson, M.A., Nadel, L., Garrett, M.F. (ed.), Language and Space. Cambridge, MA: MIT Press, (s. 109-169).
Levinson, S. (2003). Frames of Reference: Space in Language and Cognition:
Explorations in Cognitive Diversity. Language Culture and Cognition, (s. 24-61).
Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9780511613609.003
Levinson, S. C. (2004). Space in Language And Cognition: Explorations in Cognitive Diversity. Cambridge: Cambridge Univ. Press.
Li, Y. S. (2004). Türk Dillerinde Sontakılar. İstanbul: Kebikeç Yay.
Majid, A., Bowerman, M., Kita, S., Haun, D. ve Levinson, S. (2004). Can Language Restructure Cognition? The Case For Space. Trends in Cognitive Sciences, 8(3), (s.108-114).
Matlock, T., Ramscar, M., & Boroditsky, L. (2005). On the Experiential Link Between Spatial and Temporal Language. Cognitive Science, 29, (s. 655–664).
Miller, G. A., & Johnson-Laird, P. N. (1976). Language and Perception. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Moore, K. E. (2004). Ego-Based and Field-Based Frames of Reference in Space to Time Metaphors. M. Achard & S. Kemmer (ed.), Language, Culture, and Mind (s.
151–165). Stanford, CA: CSLI Publications.
Moore, K. E. (2006). Space to Time Mappings and Temporal Concepts. Cognitive Linguistics, 17, (s. 199–244).
Moore, K. E. (2011). Ego-Perspective and Field-Based Frames of Reference: Temporal Meanings of FRONT in Japanese, Wolof, and Aymara. Journal of Pragmatics, 43, (s. 759–776).
Nişanyan Sözlük (2018). Erişim adresi www.nisanyansozluk.com.
Núñez, R. E., & Sweetser, E. (2006). With the Future Behind Them: Convergent Evidence from Aymara Language and Gesture in the Crosslinguistic Comparison of Spatial Construals of Time. Cognitive Science, 30, (s. 401–450).
Núñez R. E & Cooperrider K. (2013). The Tangle of Space and Time in Human Cognition Trends in Cognitive Science, 17(5), (s. 220-9). doi:
10.1016/j.tics.2013.03.008.
Ornstein, R. (1969). On the Experience of Time. Hammondsworth: Penguin.
Oruç, B. (2011). Türkiye Türkçesinde Kullanılan Çekim Edatları Üzerinde Görüş Farklılıklarından Kaynaklanan Problemler, Türk Gramerinin Sorunları: Bildiriler, (s. 533-542). Ankara: TDK Yayınları.
Pinker, S. (1989). Learnability and Cognition: The Acquisition of Argument Structure.
Cambridge, MA, US: MIT Press.
Pinker, S. (1997). How the Mind Works. New York: Norton.
Soydan, S. (2013). Karışık Dilli Eserlerin Söz Varlıklarından Edatlara Bir Bakış.
Turkish Studies, 8/9, s. (2243-2268).
Svorou, S. (1994). The grammar of space. Amsterdam: John Benjamins.
Talmy, L. (1983). How Language Structures Space. Berkeley: University of California.
Talmy, L. (1988). Force Dynamics in Language and Cognition. Cognitive Science, 12, (s. 49–100).
Talmy, L. (2003). Toward a Cognitive Semantics. Cambridge, MA: MIT.
Taylor, J. R. (2002). Cognitive Grammar. Oxford: Oxford University Press.
Tenbrink, T. (2007). Space, Time, and The Use of Language: An Investigation of Relationships. Berlin: Mouton de Gruyter.
Tenbrink, T. (2011). Reference Frames of Space and Time in Language. Journal of Pragmatics, 43(3), (s. 704-722).
Toparlı, R. (1999). Son Çekim Edatları: Türk Gramerinin Sorunları II. Ankara: TDK Yayınları.
Torralbo, A., Santiago, J., & Lupiáñez, J. (2006). Flexible Conceptual Projection of Time onto Spatial Frames of Reference. Cognitive Science, 30, (s. 745–757).
Traugott, E. C. (1975). Spatial Expressions of Tense and Temporal Sequencing: A Contribution to the Study of Semantic Felds. Semiotica, 15, (s. 207–230).
Traugott, E. C. (1978). On the Expression of Spatiotemporal Relations in Language. J.
H. Greenberg (Ed.). Universals of Human Language: Word Structure, Vol. 3, (s.
369–400). Stanford, CA: Stanford University Press.
Türk Dil Kurumu İnternet Sitesi (2018). Erişim adresi www.tdk.gov.tr.
Tversky, B. (1996). Spatial Perspective in Descriptions. P. Bloom, M. A. Peterson, L.
Nadel & M. F. Garrett (ed.) Language and Space. Cambridge, MA: MIT Press, (s.
463-491).
Tyler, A., & Evans, V. (2001). Reconsidering Prepositional Polysemy Networks: The Case of Over. Language,77(4), (s. 724-765). doi:10.1353/lan.2001.0250.
Vanhove M. (ed.) (2008). From Polysemy to Semantic Change: Towards a Typology of Lexical Semantic Associations. Studies in Language Companion Series, 106, (s.
55-92), Amsterdam: John Benjamins.
Walsh, V. (2003). A Theory of Magnitude: Common Cortical Metrics of Time, Space And Quantity. Trends in Cognitive Science, 7, (s. 483–488).
Weger, U. W., & Pratt, J. (2008). Time Flies Like an Arrow: Space–Time Compatibility Effects Suggest the use of a Mental Timeline. Psychonomic Bulletin & Review, 15, (s. 426–430). doi: 10.3758/PBR.15.2.426.
Yener, M. L. (2007). Türk Dilinde Sözcük Türleri Tasnifi Sorunu Üzerine, Türkoloji Araştırmaları, Vol. 2/3.
Zinken, J. (2010). Temporal frames of reference. V. Evans & P. Chilton (ed.), Language, Cognition and Space: The State of the Art and New Directions, (s. 479-98). London: Equinox Publishing.
ÖZET
Referans çerçeveleri, nesneler arasındaki uzamsal ilişkileri belirli bir perspektiften belirlemeye, tanımlamaya ve hesaplamaya yarayan zihinsel ve/ya dilsel koordinat sistemleridir (Bender vd., 2010: 286; Bender vd., 2012: 1; Bennardo, 2004: 1; Majid, vd., 2004: 108). Bunun için sağladıkları temel strateji, uzamda konumlanmak istenen bir nesneden belli bir uzaklıkta bulunan ve ortamda öne çıkan diğer bir nesne seçmek, daha sonra da bu referans nesne üzerinden bir açı tanımlayarak bir arama alanı oluşturmaktır. Böylelikle, bir nesnenin konumu, diğerininki üzerinden belirlenebilmiş olur (Levinson, 2003: 67)
Evrensel olarak üç referans çerçevesi bulunduğu kabul edilmektedir (Levinson, 1996, 2003; Levelt, 1996; Tversky, 1996): Göreli referans çerçevesi, konuşucunun bakış açısını ve yönelimini temel almaktadır ve başına-ayaklarına, vücudunun önüne-arkasına, sağına-soluna göre üç farklı doğrultuda olabilmektedir. İçsel referans çerçevesi, belli bir nesnenin ön-tanımlı içsel özelliklerini temel almakta ve eksenler bunlar üzerinden tanımlanmaktadır. Dışsal referans çerçevesinde ise, içinde bulunulan ortama ait belirgin özellikler eksenin doğrultusunu belirlemekte kullanılmaktadır (Carlson-Radvansky & Logan, 1997: 412).
Temelde uzam alanıyla ilişkili olan ‘referans çerçevesi’ kavramını zaman alanına da uyarlayan çalışmalara alanyazında gittikçe daha çok rastlanmaktadır. Ancak bu çalışmaların, metaforik kullanımlara odaklanmak ve/ya yalnızca önce-sonra, ileri-geri gibi, olaylar arasındaki ardışıklık ilişkilerini en basit haliyle gösteren zamansal ifadeleri ele almak gibi bir kısıtlılıkları bulunmaktadır.
Bu çalışmada, öncelikle, referans çerçevelerinin dildeki görünümlerinin en temel işaretleyicileri olan ilgeçler Türkçe bağlamında referans çerçeveleri ve öğeleri ile kurdukları ilişkiler bakımından sınıflandırılmaya çalışılmıştır. Bu doğrultuda, Bilişsel Dilbilim odaklı; dilbilgisinin anlamlılığı varsayımını temel alan bir yaklaşım
benimsenmiştir. Bunun yanı sıra, uzamsal referans çerçevelerinin zamansal referans çerçevelerine uyarlanması bağlamında şimdiye kadar yapılmış olan çalışmalara ilişkin yeni öneriler getirilmeye çalışılmıştır. Bu çalışmaların hepsi Levinson’ın uzamsal çerçevelere ilişkin oluşturmuş olduğu kuramsal altyapıdan yararlanırken, bu tezde Talmy’nin bakış açısına da oldukça önemli bir yer verilmiştir.
Anahtar Sözcükler: Referans Çerçevesi; Zamansal Dil; Uzamsal Dil; Uzam-Zaman İlgeçleri
ABSTRACT
Frames of reference are cognitive and/or linguistic coordinate systems for identifying, describing and computing spatial relations between objects from a particular perspective (Bender et al., 2010: 286; Bender et al., 2012: 1; Bennardo,2004: 1; Majid et al., 2004: 108). The basic strategy that they provide is selecting a reference object, which is at a certain distance from the object to be located and then creating a search space by defining an angle via the reference object. In this way, the location of an object could be identified in terms of another object.
It is generally accepted that there are three universal frames of reference (Levinson, 1996, 2003; Levelt, 1996; Tversky, 1996): A relative frame of reference is based on the perspective of the speaker and has three different axes according to the speaker’s head-feet, front-back and right-left. An intrinsic frame of reference is based on the pre-defined intrinsic characteristics of an object, by means of which the axes are defined. An external frame of reference is based on salient properties of the present environment, which are used to identify the direction of the axis.
The studies that adopt the concept of ‘frame of reference’, which is originally related to the domain of space, to the domain of time are becoming more and more common in the literature. However, the linguistic examples provided in these works focus solely on metaphorical usages and/or limited with temporal expressions such as before-after, forward-backward, which merely represent simple sequential relations between events.
This study first of all attempts to classify Turkish post-positions, which are the most basic markers of linguistic frames of reference, in terms of their relation to reference frames and their constituents. In this direction, a Cognitive Linguistics approach that grounds on the assumption that grammar is meaningful is adopted. In addition to this, new suggestions are tried to be put forward in relation to studies that hitherto