Konumlayanın Geometrisi

Talmy’nin Ky’nin ne türden geometrik özelliklerle kavramlaştırılabileceğine ilişkin olarak yapmış olduğu ayrımlarsa, Türkçeye (yine birebir çeviriden ziyade uygun anlamsal karşılıklar verecek şekilde) aşağıdaki örnekler aracılığıyla uyarlanabilir (1-5 arası maddeler, zemin-temelli/içsel referans çerçevesi ile ilişkilenmektedir).

Görülebileceği üzere, Kn ile kıyaslandığında Ky’nin kavramlaştırılabileceği geometrik özellikler bir hayli fazladır:

1. Parçalılık Derecesi [Degree of Partiteness]: Bu sınıfa giren kullanımlar, ‘e’

maddesindeki istisna hariç sabitlik içeren durumları içermektedir. Aşağıdaki örnekler, içerdikleri ilgeçlerin daha az parçalı bir konumlayandan başlayarak giderek daha çok parçalı bir konumlayanı belirttikleri durumlara göre sıralandırılmıştır.

a. Şematik; tek bir nokta: Bisiklet kayanın yanındaydı.

b. İki nokta: Bisiklet iki kayanın arasındaydı.

c. Bir dizi nokta; ikiden çok, ama çok da fazla değil: Bisiklet kayaların arasındaydı.

d. Küme, devamlılığı olan bir kütle; yeterince fazla nokta var ve boyutlarına göre birbirlerine yeterince yakınlar: Hayvan çalıların ortasındaydı/arasındaydı.

e. Bir ortam [medium] olarak genellenebilecek bir küme veya kütle aralığı:

Balık yosunların içinden/arasından geçti.

→ Bu son örnek, hareket içeriyor olması nedeniyle ‘parçalılık derecesi’

başlığı altına giren bir istisnadır.

2. Niteliksel Geometrik Yapılanma [Qualitative Geometric Configuration]: Bu

sınıfa giren kullanımlar hareket içeren durumları içermektedir.

a. Şematik; sınırlı bir düzlem: Bisikletle sahayı baştanbaşa geçti.

b. Çizgisel bir kapalı alan: Bisikletle tünelden geçti.

c. Tek bir kütle olarak tanımlanabilecek bir eğime sahip olan bir yüzey:

Bisikletle spor salonuna girdi.

3. Belli Bir Çerçeveyle İlişkilenme [Association with a Framework]: Burada

konumlayan ile kurgusal olarak ilişkilenen sanal bir çerçeve, yani Ky’nin kendi geometrik özelliklerinin kendisi değil, ilişkilendiği sanal çerçevenin geometrik özellikleri söz konusudur.

a. Kartezyen bir koordinat sisteminin x ve y eksenlerinin kesişiminde; doğrusal bir çerçeveden hareket (Gemi adadan giderek uzaklaştı): İngilizcede ‘away from’ yapısı ile karşılanan bu anlam Türkçede yalnızca ayrılma durumu ile

karşılanabilmektedir. Burada söz konusu olan kavramlaştırmada, Ky düz bir hat üzerindedir ve Kn’nin yolunun çıkış noktası bu hattın sıfır noktasıdır.

b. Dairesel veya eşmerkezli, kutupsal bir koordinat sisteminin merkezinden hareket (Fırlatılan roket atmosferden çıktı): İngilizcede ‘out from’ yapısı ile karşılanan bu anlam Türkçede yine yalnızca ayrılma durumu ile karşılanabilmektedir. Burada söz konusu olan kavramlaştırmada, Ky bir dizi eşmerkezli dairenin ortasındadır ve Kn’nin yolunun çıkış noktası yine bu orta nokta olup, bu dairenin merkezinden çevresine doğru yarıçapı keserek uzaklaşmaktadır.

4. Asimetrik Bir Konumlayanın Geometrileri [Asymmetric Ground Geometries]:

a. Parçaların Asimetrisi: Bu gruptaki ilgeçlerin kullanımında Ky nesnenin taraflarının ayırt edilebilir olması önem kazanmaktadır.

· Ön-arka; üst-alt gibi ikili zıt yönleri olan nesneler (fenerin önü ve arkası;

ağacın üstü ve altı)

· Bu yönlerden yöne çıkarak sağ-sol çifti de belirlenebilen nesneler (TV, insan, bina; ya da sıra /kuyruk, lunapark, dünyanın yüzeyi gibi daha çok parçanın bileşiminden oluşan yapılar)

b. Asimetrik Parçayla Olan Temas: Bu grupta Ky nesnenin öne çıkan parçasının içinde olma ya da ona temas etme söz konusudur.

Ör. 30: Mozaik kilisenin ön/arka/sağ/sol duvarında.

Ör. 31: Oğlan sıranın önünde.

Ör. 32: Atlıkarınca lunaparkın ön tarafında.

c. Asimetrik Parçaya Yakınlık: Bu grupta Ky nesne ile yakın bir konumda olmak söz konusudur.

Ör. 33: Bisiklet kilisenin önünde/arkasında/yanında.

d. Asimetrik Parçadan Belli Bir Uzaklık: Bu grupta Ky’nin belli bir parçasına göre konumlanma vardır. Bitişiklik bulunmamaktadır; Kn Ky’ye herhangi bir uzaklıkta olabilir. İngilizcede olduğu gibi, Türkçede de genellikle tek bir ilgeçle değil, daha uzun ifadelerle gösterilebilmektedir.

Ör. 34: ? Bisiklet kilisenin ötesinde./Bisiklet kiliseden bir hayli uzakta.

5a. Yönlülükte Asimetri [Asymmetry in Directedness] Ky olarak işlev gören bir nesne veya diğer bir uzamsal dizilişin [spatial array] eksenlerinden biri ile ilişkili bir tek-yönlülüğün söz konusu olma durumudur. Bu maddede ele alınan ve aşağıda örneklenen ‘durağan’ türde, bu tek-yönlülük, nesne veya dizilişin kendisine içkindir.

Yani, yalnızca nesne veya dizilişin kendisi ile belirlenen bir yön ya da aksi yönde, Kn’nin hareket ettiği yolu takip etmek mümkündür. Bazı durumlarda bu eksenin nesne veya dizilişin belli bir asimetrik parçası ya da parçaları ile ilişkili bir ya da iki son nokta kavramlaştırılabilir. Böyle durumlarda, Kn’nin yolunun yönü, parçalara ya da yönlülüğün kendisine ilişkin iki asimetrik sistemden biri aracılığıyla tanımlanabilir.

Tüm insanların aynı yöne baktığı bir sıra ya da benzeri bir diziliş, bir organizmanın anatomisi ya da aşamalı bir değişim ölçeği [gradient], bu türden durumlara verilebilecek örnekler arasındadır.

Sıra vb.

Ör. 35: Yolcular 20 lirayı öne doğru ilettiler, şoför de paranın üstünü arkaya geri gönderdi.

Ör. 36: Yolcular 20 lirayı şoföre kadar ilettiler, soför de paranın üstünü en arkaya göndermeleri için geri gönderdi.

Bir organizmanın anatomisi

Ör. 37: Hastalık kapmış bir balıkta, parazitler omurga boyunca yumurtlayarak

a. dokulardan geçerek karna/sırta doğru ilerlerler.

b. dokulardan geçerek balığın karnına/sırtına giderler.

Aşamalı +/- değişim

Ör. 38: Büyüyen akson hedefine ulaşmak üzere dokuların içindeki kimyasal katmanlardan/katmanları geçerek ilerleyor.

5b. Harekette Asimetri [Asymmetry of Motion]: Bu durumda, Ky’nin bir parçasının ya da tamamının hareketi söz konusudur.

Ör. 39: Pelin akıntıyla/akıntıya karşı yüzdü.

Ör. 40: Pelin trafik yönünde/trafiğin aksi yönünde bisiklete biniyordu.

Talmy son olarak Dünya’nın da asimetrik geometriye sahip bir konumlayan olarak kavramsallaştırılabileceğinden söz etmektedir. Bu anlamda, Dünya insan vücudunun yanı sıra uzamın yapılandırılmasını sağlayan, asimetrik bir geometriye sahip en önemli araçlardan biridir. Dünya bize, yukarı-aşağı, kuzey-güney ve doğu-batı şeklindeki karşıtlıkları oluşturmamızı sağlayan bir kaynak olmaktadır (Talmy, 2001: 201).

Bu bağlamda, yine dünyanın parçaları ya da doğrudan yönlülüğün kendisi temel alınarak farklı kavramsallaştırmalar yapılabilmektedir. Örneğin, kuzey-güney çifti genellikle yönlülüğe gönderimde bulunurken, kuzey kutbu-güney-kutbu dendiğinde dünyanın iki parçası sayılabilecek olan iki ucu odaklanmaktadır (Talmy, 2001: 202).

Ayrıca, ‘yukarı’ genellikle yeryüzünden uzaya doğru sınırsız bir düzlem olarak kavramlaştırılırken, karşıtı olan ‘aşağı’, bastığımız ‘yer’e temas ile sonlanan bir başka uca odaklandıldığı için, sınırlı bir kavramlaştırma uyandırmaktadır. Öte yandan, daha nadir karşılaşılan ‘Fabrikanın atıkları toprağa sızdı’ gibi ifadelerle, yeryüzünün merkezini temel alan, ‘aşağı’nın ise görece sınırsız bir uzam olarak canlandırıldığı kavramsallaştırmalar yapılabilmektedir (Talmy, 2001: 202).

Talmy, varlıkların soyut geometrik niteliklerine ve farklı referans çerçeveleri dâhilinde birbirleriyle kurdukları ilişkilere ilişkin olarak bütün bu ayrımları yaptıktan sonra, dilin uzam alanındaki geometrik yapılanmasını büyük ölçüde zaman alanında da görebileceğimizi iddia etmiştir (Talmy, 2001: 214). Ancak esas inceleme alanı uzam olduğu için, bu doğrultuda yapmış olduğu ve Zamansal Referans Çerçeveleri bölümünde anlatılan zamana ilişkin değerlendirmeler, bu bölümde anlatılmış olan uzamsal ayrımlar kadar ayrıntılı değildir.