Timur ve Toktam›fl Han aras›ndaki mücadele hangi flartlar alt›nda ortaya ç›kt›?
1387 y›l› bahar›nda Toktam›fl’›n askerlerinin, Kafkasya’dan Derbend’i geçerek Samur ›rma¤› k›y›s›na gelmeleri üzerine, Timur karfl›l›k olarak o¤lu Miranflah’› gön-dermifl, lâkin ciddi bir çarp›flma olmadan, Toktam›fl’›n askerleri geri çekilerek, uzaklaflm›fllard›. Bunun üzerine Toktam›fl, Timur’un yoklu¤undan yararlanarak, do¤uya yönelmiflti. ‹ran’›n güneyinde fiiraz’› kuflatmakla meflgul oldu¤u bir s›rada, Toktam›fl’›n, Sirderya üzerine yürümesinden dolay›, dönerek 1391 y›l› bafl›nda Se-merkand’dan harekete geçen Timur, Yesi ve Sayram üzerinden bozk›r› aflarak, ta-raflar 20 Haziran 1391 tarihinde Kundurca (Kunduzca) mevkiinde karfl›laflm›fl ve savafl Timur’un üstünlü¤ü ile sona ermiflti. Lâkin bu yenilgi Toktam›fl’›n kaderini belirlememiflti.
Toktam›fl’a karfl› sefer s›ras›nda, daha önce boyun e¤dirilen ‹ran’daki baz› yerel idarecilerin onun yoklu¤undan yararlanarak kendisine yüz çevirmeleri üzerine Ti-mur, 1392 y›l› Haziran ay›nda Befl Y›ll›k Sefer (1392-1396) diye an›lan sefere ç›kt›.
Horasan, Mâzenderan ve Luristan üzerinden fiiraz’a gelip Muzafferliler sülalesine son verdi (1393). Böylece o, flimdi Ba¤dad kap›lar›na dayanm›fl bulunuyordu. Bu s›rada Anadolu’da henüz hâkimiyetini sa¤lamlaflt›ramam›fl bir Osmanl› devleti, Si-vas-Kayseri dolaylar›nda Kad› Burhaneddin, Orta Anadolu’da Karaman O¤ullar›, Do¤u Anadolu’da Erzincan emirli¤i ve Kara Koyunlular, Marafl dolaylar›nda Dulka-d›rl›lar, Diyarbekir yöresinde Ak Koyunlular hüküm sürüyorlard›. Görüldü¤ü üze-re Anadolu’da siyasî bir birlik yoktu. Önemli tek siyasî varl›k olan Memlûk devle-ti ise iç mücadeleler yüzünden y›pranmaya bafllam›flt›.
Timur’un Ba¤dad kap›lar›na gelip dayanmas› birçok devlette huzursuzluk ya-ratt›. Bu tehlike karfl›s›nda Osmanl›lar, Memlûkler, Alt›n Orda ve Sivas’ta tedbirler al›n›rken, Anadolu beyliklerinde sevinç havas› esmeye bafllam›flt›. Yaklaflan tehli-ke Bâyezid, Berkuk, Toktam›fl ve Kad› Burhaneddin’i birbirine yaklaflt›rm›fl, fakat çok geçmeden Timur bu ittifak› parçalamak üzere harekete geçmifl ve Sivas’a do¤-ru ilerlemeye bafllam›flt›. Ancak Erzudo¤-rum’a kadar gelen Timur’un aniden dönmek-te oldu¤u haberi geldi. Toktam›fl’›n Kafkasya taraflar›nda baz› faaliyetleri yüzün-den Timur, Toktam›fl üzerine yönelmiflti. O muhakkak ki, Anadolu’ya girdi¤inde it-tifak üyelerinin kendi üzerine yürüyeceklerini hesap etmifl olmal›d›r.
Bu geri dönüfl s›ras›nda Timur önce Gürcistan’da fetihlerde bulundu. 1394 y›l›
güzünde Azerbaycan’›n kuzeyinde fieki’de bulunurken, Alt›n Orda kuvvetlerinin fiirvan yöresini ya¤malad›¤› haberini alm›flt›. Nihayet taraflar haz›rl›klar›n› tamam-layarak 15 Nisan 1395 tarihinde Terek ›rma¤› k›y›s›nda karfl›laflt›lar. Savafl› bu sefer de Toktam›fl kaybetmifl, fakat ele geçirilememiflti. Bu yüzden onun kuvvet topla-yarak, yeniden mücadeleye giriflmesini önlemek ve a¤›r darbe indirmek düflünce-siyle Timur Özü (Dnepr) ›rma¤› taraflar›na giderek, Toktam›fl’a taraftar olan baz›
kabileleri ya¤malay›p, onlar› Balkanlara do¤ru sürdükten sonra, kuzeye Ten (Don)
›rma¤›na do¤ru yöneldi. O, Moskova dolaylar›na kadar gelerek, etraf› ya¤malam›fl ve dönüflte zengin Azak, Hac› Tarhan (Astarhan) ve Berke Saray› üzerine giderek, buralar› da ya¤malan›p yak›lm›fllard›. Böylelikle o, Alt›n Orda’ya kesin darbeyi in-dirmeyi düflünüyordu. Bu savafl›n önemi gerçekten büyüktür. Böylelikle befl y›l içinde Alt›n Orda’ya iki büyük darbe indirilmifl, bundan sonra bu devlet s›radan bir devlet durumuna düflmüfltü. Ayr›ca bu savafl Orta Asya, Güneydo¤u Avrupa, Bal-t›k ülkeleri ve Rusya için önemli bir hadise teflkil eder. Böylelikle arBal-t›k Alt›n Orda hanlar›, Rus knezleri için bir tehdit ve tehlike olmaktan ç›km›flt›.
S O R U
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ Anadolu’da henüz siyasi bir birlik oluflmam›flt›;
Karamano¤ullar›, Kad›
Burhaneddin Devleti, Erzincan Emirli¤i, Dulkad›rl›
Beyli¤i ve Akkoyunlar orta ve do¤u Anadolu’da varl›klar›n› Orda Devleti ve Memlûkler ve Kad› Burhaneddin Devleti haz›rl›k yapmaya ve tedbirler almaya bafllad›lar. Baz›
beylikler ise Timur’un gelifliyle yeni ümitlere kap›ld›lar.
Befl Y›ll›k Sefer’den dönüflte Timur, Çin taraf›na bir sefer yapmay› düflünüyor-du. Buna ra¤men birdenbire fikrini de¤ifltirip Hindistan üzerine yürümeye karar verdi. Bu seferi ileride yapmay› tasarlad›¤› seferlerine maddi kaynak sa¤lamak amac›yla yapm›fl olmas› kuvvetle muhtemeldir. Kâfirler ve putperestler ile cihat ad›
alt›nda 1398 y›l› bahar›nda Semerkand’dan hareket ederek, Pencab ve Sind yöre-lerinde hüküm süren Tu¤luk hükümdar› II. Mahmud, Delhi dolaylar›nda yenilgiye u¤rat›lm›fl, flehre giren Timur, ya¤ma ve katliamda bulunduktan sonra, bol ganimet ve fillerle Hindistan’dan ayr›larak Semerkand’a dönmüfltür (Nisan 1399).
Daha önce Befl Y›ll›k Sefer s›ras›nda Sivas’a do¤ru ilerlerken, dönüp Toktam›fl üzerine yürüyen Timur, yeniden Orta Do¤u’ya dönmek niyetiyle gitmiflti. Zira Tok-tam›fl’a karfl› gâlip geldikten sonra, fiirvan’dan Bâyezid’e gönderdi¤i mektubunda niyetlerini aç›kça ortaya koyuyor, Berkuk ile Kad› Burhaneddin’e haddini bildire-ce¤ini söylüyor, Bâyezid’i de tehdit ediyordu. Ancak onun Alt›n Orda seferinden dönüflte Hint seferine ç›kmas›, ittifak üyeleri aras›ndaki ba¤lar› da gevfletmiflti. Esa-sen Kad› Burhaneddin’in 1398 y›l› yaz›nda Ak Koyunlu Kara Yülük Osman Beg ta-raf›ndan öldürülmesi, bölgede sa¤lanm›fl olan iflbirli¤inin de sonu olmufl ve Ti-mur’u oldukça sevindirmiflti.
Kad› Burhaneddin’in öldürülmesi üzerine Bâyezid, do¤uya do¤ru yay›lma en-gelinin ortadan kalkt›¤›n› görerek harekete geçmifl, hatta hareketini Memlûklara ait topraklar üzerine de yöneltmiflti. Bir süre önce Karaman O¤ullar›ndan Konya, La-rende ve Aksaray’› alan Bâyezid, Kad› Burhaneddin’in ard›ndan Amasya ve Sivas’›
kendi topraklar›na katm›flt›. 1399 y›l›nda Berkuk da ölünce, bundan yararlanan Os-manl› sultan› Malatya, Darende ve Divri¤i’yi iflgal etmiflti. Böylece o Anadolu’nun siyasî birli¤i yolunda büyük ad›mlar atm›fl, fakat Timur’a karfl› yaln›z kalm›flt›.
Hint seferinden dönen Timur, bir süre sonra yeniden bat›ya yöneldi. Zira daha önce fiirvan’dan Bâyezid’e gönderdi¤i mektubunda, tekrar gelece¤ini yaz›yordu.
Kad› Burhaneddin ile Berkuk’un ölmüfl olmalar›, Memlûk devleti içindeki mücade-leler ile Bâyezid’in güç kullanarak gerçeklefltirdi¤i toprak kazançlar›n›n yaratt›¤›
hoflnutsuzluk, Timur’un pek büyük bir güçlük ile karfl›laflmayaca¤›n› gösteriyordu.
Bütün bu flartlar› de¤erlendiren Timur, 1399 y›l› güzünde, Yedi Y›ll›k Sefer (1399-1404) diye adland›r›lan bat›ya do¤ru son seferine ç›kt›. K›fl› Karaba¤’da ge-çirmifl, baharda ise Bingöl’e gelmiflti. Art›k Anadolu ve Suriye’yi istila için geride hiçbir tehlike yoktu. Onun Azerbaycan’a gelmesi üzerine yurtlar›n› terk eden Kara Koyunlu Yusuf Beg ile Celâyirli Sultan Ahmed, Timur’un Sivas’a gelmekte oldu¤u-nu iflittiklerinden, Memlûklara s›¤›nmaya karar vermifller, fakat bu mümkün olma-y›nca Timur’un Sivas’› ele geçirmesinden sonra güneye do¤ru yürüdü¤ünü göre-rek, Bâyezid’e s›¤›nm›fllard›.
Bâyezid ile Timur’un aralar›nda gidip-gelen elçi ve mektuplar vas›tas›yla anlafl-malar› mümkün olmad›¤› gibi, Bâyezid’in Timur’un himayesindeki Mutahharten’in merkezi Erzincan üzerine yürümesi, Timur’a Anadolu üzerine tasarlad›¤› istila se-feri için meflru bir sebep haz›rlam›flt›. Lâkin Timur, Sivas’› ele geçirdikten sonra gü-neye Memlûklar üzerine yönelmiflti. Suriye’ye gelerek, Halep, Hama, Humus ve D›maflk gibi flehirleri ele geçiren Timur, Memlûklere a¤›r bir darbe indirmifl, ard›n-dan tekrar Tebriz’e dönmüfltü. O daha Suriye seferi s›ras›nda tehdit dolu mektu-bunda baflar›lar›n› sayd›ktan sonra Bâyezid’in kendisine itaat etmesini istemifl, bu-na karfl›l›k Bâyezid de kendi soyu ve zaferlerini sayarak savafla haz›r oldu¤unu bil-dirmiflti. Timur bu cevaba karfl› arada dostluk sa¤lanmas› gerekti¤ini ve bu
dostlu-¤un kâfirlere karfl› ‹slam’›n gücünü art›raca¤›n› söylemifl, lâkin Bâyezid’in o¤ulla-r›ndan birini rehin olarak göndermesi ve gönderece¤i hil’at› giymesini de istemiflti
127
7. Ünite - Timur ve Timurlular
ki, bu aç›kça Bâyezid’in tâbili¤i kabul etmesini istemek demekti. Esasen Timur ar-t›k savafla karar vermifl bulunuyordu. Bu bak›mdan Bâyezid’e kabulü imkâns›z tek-liflerde bulunarak, flehzadelerin birinin yan›na gönderilmesi, tâbilik alâmeti olarak kendisine gönderilecek olan kemer ve külah› kabul etmesini, Anadolu beglerin-den al›nan yerleri eski sahiplerine geri vermesini, Kara Yusuf’un kendisine teslimi-ni istemiflti. Tabiî ki bunlar reddedilmiflti. Esasen bu teklifler kabul edilse bile, bun-lar› baflkabun-lar›n›n takip edece¤i aç›kt›. O böylelikle Bâyezid’i suçlay›p savafl›n so-rumlulu¤unu ona yüklemek istiyordu. Daha ihtiyatl› davran›lmas›n› tavsiye eden vezir Ali Pafla’ya, Bâyezid: “fierefimiz ve karfl› koyacak gücümüz vard›r. Tâbi olup, istiklâlsiz yaflayamay›z” diyerek, sürdürmekte oldu¤u Bizans kuflatmas›n› da kald›r-m›flt›r. 1396 y›l›nda Ni¤bolu’da Haçl› ordular›n› periflan eden Bâyezid, ‹slam dün-yas›nda kazand›¤› flöhret ve gururuna ma¤lup olmufltu.
Nihayet Timur 1402 y›l› Mart ay›nda Azerbaycan’dan Anadolu’ya do¤ru hareke-te geçerek, Kemah, Sivas, Kayseri, K›rflehir üzerinden gelip Ankara’y› kuflatt›. Bu s›rada Bâyezid de Ankara’ya yaklaflm›fl bulunuyordu. Ankara Savafl›’nda (28 Tem-muz 1402) Osmanl› ordusu yenilerek da¤›ld›. Bu kar›fl›kl›k içerisinde devlet ileri gelenlerinden her biri bir flehzadeyi yan›na alarak kaçm›fl, Bâyezid ise tutsak düfl-müfltü. Böylelikle onun büyük devlet olma hayal ve gayretleri son bulmufltu. Bi-zans elli y›l kadar daha varl›¤›n› sürdürme imkân› elde etmifl, Rumeli’nde fetihler durmufl, flehzadeler aras›ndaki hâkimiyet mücadeleleri ve Timur taraf›ndan Anado-lu begliklerinin yeniden canland›r›lmas› yüzünden AnadoAnado-lu’nun birli¤i bozulmufl, bir Fetret devri yaflanmas› gerekmiflti.
Ankara Savafl› Osmanl›lar aç›s›ndan ne gibi sonuçlara yol açm›flt›r?
Ankara Savafl›’ndan sonra baflta Bursa olmak üzere Anadolu’nun çeflitli yerleri-ne asker sevk edilirken, Timur ise Kütahya, Denizli, Ayd›n, Ayasuluk (Selçuk), Ti-re üzerinden ‹zmir’e geldi. XIV. yüzy›l ortalar›nda Türklerin elinden ç›km›fl bulu-nan ‹zmir ve çevresindeki baz› kaleler yeniden al›narak, flehir Ayd›no¤ullar›na b›-rak›ld›. Bizans imparatoru Manuel, Bâyezid’in düfltü¤ü duruma oldukça sevinmifl, elçi ve arma¤anlar gönderip Timur’a ba¤l›l›¤›n› bildirmiflti. Bir süre sonra Timur da
‹zmir’den ayr›lm›fl, Denizli’den Akflehir’e do¤ru yöneldi¤i s›rada, Bâyezid’in Akfle-hir’de öldü¤ü haberini alm›flt› (Mart 1403). Bir y›l kadar Anadolu’da kal›p, Anado-lu begliklerini canland›ran Timur, Ankara Savafl›’nda kendi saflar›na geçen, ‹lhan-l›lar zaman›nda Anadolu’ya gelmifl bulunan Mo¤ol as›ll› Kara Tatarlar›n büyük bir k›sm›n› da alarak Semerkand’a dönmüfltür (Temmuz 1404).
Ankara Savafl› öncesindeki bir tak›m geliflmeler, Bâyezid ile Timur’u karfl› karfl›ya getirdi.
‹lk gerginlik, Timur’un Azerbaycan’a geldi¤inde Kara Koyunlu Yusuf Beg ile Celayirli Sultan Ahmed’in yurtlar›n› terk ederek Bâyezid’e s›¤›nmalar›yla bafllad›. Timur ve Bâyezid aras›nda gidip gelen elçiler arac›l›¤›yla anlaflma mümkün olmad›¤› gibi, yaz›flma tarz›
da aradaki gerginli¤i artt›rd›.
Bâyezid’in Timur himayesindeki Erzincan üzerine yürümesi, Timur’un Anadolu’ya tasarlad›¤› sefer için meflrû bir sebep yaratm›flt›. Timur, gönderdi¤i elçiler vas›tas›yla Bâyezid’in kendisine itâat etmesini, Anadolu beglerinden al›nan yerleri eski sahiplerine geri vermesini, Kara Yusuf’un kendisine teslim edilmesini istiyordu. ‹slam dünyas›nda hakl› bir flöhret kazanan Bâyezid do¤al olarak bu teklifleri reddetti ve böylece savafl kaç›n›lmaz hâle geldi.
S O R U
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Emir Timur taraf›ndan yapt›r›lan Hoca Ahmed Yesevi türbesinin giriflinde yer alan iki ton a¤›rl›¤›ndaki Afl Kazan›
(Türkistan flehri, 1397). Bronzdan döküm tekni¤iyle yap›lan kazan›n çevresi kufi yaz›larla süslenmifltir.
Vaktiyle türbede yemek da¤›t›m›nda kullan›lan bu kazana, dualar edilmekte ve adaklar sunulmaktad›r. Kazan, 1934’te Stalin’in emriyle Leningrad’daki Hermitage Müzesi’ne götürülmüfl, 1989’da Kazaklar›n giriflimiyle yeniden getirilip türbedeki yerine konulmufltur.
Daha Hint seferinden önce Çin üzerine yürümeyi düflünen Timur, nihayet
“müflriklere a¤›r bir darbe indirmek” niyetiyle sefere ç›kmaya karar verdi. Bu mak-satla Semerkand’dan ayr›l›p (Kas›m 1404), Sirderya ›rma¤›n› buzlar üzerinden ge-çip Otrar’a gelmifl, fakat burada hastalanarak, 69 yafl›nda ölmüfltür (18 fiubat 1405).
Geriye 2 o¤lu Miranflah ve fiahruh kalm›fl olmakla birlikte, o torunu Pir Muham-med’i veliahd tayin etmifl, lâkin vasiyetine ra¤men kimse onun hükümdarl›¤›n› ta-n›mam›flt›r. Moskova’dan Delhi’ye, ‹zmir’den Çin’e kadar uzanan seferlerine ra¤-men, ölümünde varislerine b›rakt›¤› ülke o kadar genifl olmay›p, ölümü o¤ul ve to-runlar› aras›nda fliddetli taht mücadelelerine yol açm›fl ve nihayet küçük o¤lu fiah-ruh hâkimiyeti ele geçirmifltir.
Timur’un seferleri flehir hayat›n›n yayg›n oldu¤u ‹slam dünyas› ile bozk›r kül-türünün hüküm sürdü¤ü bölgelerde gerçeklefltirilmifl olup, o genellikle bozk›rlara de¤il, yerleflik kültürün hâkim oldu¤u zengin ve medeni ülkeleri ele geçirmeyi ga-ye edinmifltir. Dolay›s›yla Kazak bozk›rlar›, Deflt-i K›pçak ve do¤udaki Mo¤ol ül-kelerine hâkim olmaktansa, Mâverâünnehr, Harezm, Horasan ve ‹ran gibi bölge ve ülkeler fethetmeyi tercih etmifltir. Onun hayat› bize seferler ve zaferlerden iba-retmifl gibi görünse, dehas› sadece askerî alanda imifl gibi zannedilse de, imarc›
yan›n›n, idarecilik ve askerlik yan›ndan hiç de afla¤› kalmad›¤› görülür. O sadece bir asker de¤il, ayn› zamanda devlet adam› idi. Tek baflar›s›zl›¤›, haleflerine bu ola¤anüstü kabiliyet ve dehas›n› aktaramam›fl olmas›d›r. Hayat› boyunca büyük zaferler kazanm›fl, fakat ölümünden sonra yaflamayan bir sistem b›rakm›flt›. Siste-min bozulup, devam etmemesi hususu anlafl›lmayacak bir fley de¤ildir. fiahsî sada-kat ve ba¤l›l›klara dayanan iktidarlar›n sa¤lam bir flekilde devam edemedikleri dai-ma görülmektedir.