Devlet kavram›n›n il ile ifade edildi¤i Gök-Türklerde en yüksek askerî ve idari mevkide ka¤an bulunurdu. Hükümdar karfl›l›¤› olan ka¤an, devlet baflkan›, baflku-mandan, meclis ve hükümet baflkan› idi. Ka¤an›n icraat›n› denetleyen bir devlet meclisi olan toy mevcuttu. Bu meclis, gerekti¤inde ka¤anlar› taht›ndan indiriyor veya ka¤an olan birini bu makama kabul etmeyebiliyordu. Ka¤an›n han›m› (ha-tun) da devlet idaresinde söz sahibiydi. Gerekti¤inde ka¤an› kendi fikirleri do¤rul-tusunda etkileyebiliyordu. Di¤er taraftan ayguc› (baflbakan), buyruk (bakan), üge gibi hükümet üyeleri vard›. Asl›nda ka¤andan sonra ikinci büyük unvan yabgu (kanat idarecisi)’dur. Daha sonra flad, tegin, ilteber, erkin ve tudun gibi unvanlar s›ralanmaktad›r. Çin kaynaklar›na göre say›lar› 28’den fazla olan bu unvan ve ma-kamlar, devletin içinde bulundu¤u duruma göre bazen farkl› görevleri yerine geti-riyorlard›.
Bilge, ka¤an olduktan sonra devletin bafl›na büyük dert açan isyanlar› bast›rd› ve devletin birli¤ini yeniden
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Gök-Türk sosyal yap›s› aile, urug (aileler birli¤i), boy (ok), bodun (millet) ve il (devlet) fleklinde birbirine s›k› s›k›ya ba¤l› halkalar halinde tezahür ediyordu. Gök-Türkler, ça¤dafllar› olan devletlere göre çok farkl› hukuk sistemine sahiptiler. Ana-yasa karfl›l›¤› olarak töre vard›. Sosyal düzen töreye ba¤l› kal›narak sa¤lan›yor ve herhangi bir bunal›m yaflanm›yordu. Vatana ihanet, adam öldürmek, zina yapmak ve h›rs›zl›k gibi a¤›r suçlar›n cezas› idamd›.
Gök-Türk ekonomisi temelde hayvanc›l›¤a (at ve koyun) dayal›yd›. Tar›ma el-veriflli bölgelerde ziraat geliflmiflti. Mesela Turfan ve civar›nda sebze ve
meyvecili-¤in çok ilerledi¤i tespit edilmifltir.
Gök-Türk tarihinin en mühim özelliklerinden birisi, hiç flüphesiz, Orhun hava-lisi baflta olmak üzere bütün Orta Asya’n›n de¤iflik yerlerinde Gök-Türk alfabesiy-le yaz›lm›fl yüzalfabesiy-lerce yaz›t b›rakm›fl olmalar›d›r. Arkeolojik kaz›lar ialfabesiy-leralfabesiy-ledikçe birçok yeni yaz›t›n bulunaca¤› muhtemeldir. Bugünkü Avrupa milletlerinin ço¤unun he-nüz yaz›y› tan›mad›¤› bir devirde Türklerin böyle kültür abidelerine sahip olmala-r› epey dikkat çekicidir.
Gök-Türk devletinde hanedan›n mensup oldu¤u A-shih-na’n›n d›fl›nda birçok Türk boyu daha vard›. K›rg›z, Karluk, Uygur, Sir Tardufl, Bay›rku, O¤uz, Bugu, Basm›l, ‹zgil, Az ve Türgifl gibi boylar bunlar›n en önemlileri idi. Asl›nda önceleri Kerulen Irma¤›’ndan Karadeniz ve Kafkaslar›n kuzeyine kadar uzanan genifl saha-da yaflayan bütün Türk boylar›n tamam› kaynaklarsaha-da Töles ad›yla geçmektedir.
Gök-Türk Devleti’nin do¤uda ve bat›da güçten düflmesi üzerine söz konusu boy grubunun içinden baz›lar› güçlenerek ön plana ç›kt›lar ve 627 y›l›ndan sonra kay-naklarda kendi özel adlar›yla an›lmaya bafllad›lar.
Gök-Türklerde sosyal yap› nas›l belirmektedir?
Gök-Türkler hakk›nda daha fazla bilgiyi Ahmet Tafla¤›l’›n 3 ciltlik Gök-Türkler (Ankara, 2004) adl› eserinden ö¤renebilirsiniz.
17
1. Ünite - Türk Tarihinin Bafllang›c›
S O R U
D ‹ K K A T SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE
S O R U
DÜfiÜNEL‹M
D ‹ K K A T
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
T E L E V ‹ Z Y O N
K ‹ T A P
T E L E V ‹ Z Y O N
‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T
7
S O R U
D ‹ K K A T SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE
S O R U
DÜfiÜNEL‹M
D ‹ K K A T
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
T E L E V ‹ Z Y O N
K ‹ T A P
T E L E V ‹ Z Y O N
‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T
Türk tarihinin genel özelliklerini aç›klamak.
Türk tarihinin bilinen en eski devirlerinden XI.
yüzy›la kadar Türk kökenli topluluklar Mo¤olis-tan’›n do¤usundaki Kerulen Irma¤›’ndan Tuna boylar›na kadar çok genifl bir alanda hareket et-mifllerdir. Türk tarihine ait kaynaklar›n ço¤u Türk dilinde de¤il, komflu milletlerin dillerinde (Çin, Fars, Arap, Grek, Latin ve Rus dillerinde) yaz›l-m›flt›r. Ancak, eski Türk dilinin runik harflerle yaz›l› yadigârlar› da bulunmaktad›r. Eski Türk toplumunun sosyal sistemi içinde boy birimi ön plana ç›kmaktad›r. Boylar›n toplumsal özellik olarak tafl›d›¤› sosyal dayan›flma ve dinamizm, bireylerine birlikte hareket etme arzusunu getir-mifl, çok uzun mesafeleri çetin mücadelelerle afl-malar›n› sa¤lam›flt›r. Türk ad› Gök-Türk Devle-ti’yle resmi bir kimlik kazanm›flt›r. Türkiye tabiri ise, VI. yüzy›lda Bizansl›lar taraf›ndan Orta Asya için kullan›l›yordu. Yine onlar IX. ve X. yüzy›llar-da Volga’yüzy›llar-dan Orta Avrupa’ya kayüzy›llar-dar uzanan saha-y› da Türkiye olarak an›yorlard›. XI-XII. yüzsaha-y›l- yüzy›l-larda M›s›r ve Suriye’ye Türkiye denirdi. Anado-lu ise XII. yüzy›ldan itibaren Türkiye olarak ta-n›nmaya bafllam›flt›r.
Büyük Hun ‹mparatorlu¤u ve Ak Hun Devleti’nin tarihî önemini de¤erlendirmek.
Asya Hunlar›n›n ilk tarihi M.Ö. 2255’lere kadar gitmektedir. Ancak, M.Ö. 318’den M.S. as›rlara kadar süren bir Hun tarihi söz konusudur. M.Ö.
209’da Mo-tu (Mete) ile güçlenen Hunlar, daha sonra kendi aralar›ndaki anlaflmazl›klar ve Çin entrikalar› sonucu ikiye ayr›ld›lar, k›tl›k vs. se-bepler yüzünden y›k›ld›lar. Bir k›sm› Kuzey Çin’de devlet ve beylikler kurdular. Hunlardan bir k›sm› Bat› Türkistan, Afganistan bölgesine ge-lerek Ak Hun (Eftalit) Devleti’ni kurdu. ‹pek Yo-lu ve ‹ran üzerinde önemli roller oynayan bu devlet, 557 y›l›nda Gök-Türkler ve ‹ran’daki Sa-sanî Devleti taraf›ndan y›k›ld›.
Çin’de kurulan Tabgaç Devletinin tarihî süreci-ni tan›mlamak.
Tabgaçlar, Kuzey Çin’de bozk›r karakterinde bir devlet halinde yükseldiler. Bölgeyi ve etraflar›n-daki devletleri kendilerine ba¤lad›lar. 465’ten sonra Budizm’in etkisine girerek çinlilefltiler ve 556’ya kadar siyasi varl›klar›n› sürdürdüler.
I. Gök-Türk Devleti’nin ortaya ç›k›fl›n› ve tarihî önemini aç›klayabilmek.
Gök-Türklerin, 542’de Altay Da¤lar›n›n güney eteklerinde olduklar› bilinmektedir. 552’de ba¤l›
olduklar› Juan-juan’lar› yenerek ba¤›ms›zl›klar›n›
ilan ettiler ve k›sa zamanda Orta Asya’y› kaplad›-lar. 582’de Do¤u ve Bat› olmak üzere ikiye ayr›l-d›lar. Do¤u k›sm› ço¤unlukla baflar›l› bir siyaset yürüterek 630’a kadar yaflad›. Bat› ise Ön Asya üzerinde etkili olduktan sonra do¤uya yönelince gücünü kaybetti. 621’den sonra bir ara toparlan-d› ise de 630’da iç kar›fl›kl›klar yüzünden y›k›ltoparlan-d›.
II. Göktürk Devleti’nin tarihî sürecini de¤erlen-dirmek.
630-82 aras›nda Do¤u Gök-Türk ülkesi Çin’e ba¤-lanan boy beylerinin idaresinde geçti. 682’de Kut-lug önderli¤inde bafllayan isyan hedefe ulaflt› ve II. Gök-Türk Devleti kuruldu. Kapgan ise (692-716) önceleri zaferler dolu idare yürütse de afl›r›
sert idaresi yüzünden boy isyanlar› ç›kt›. Bundan sonra devletin bafl›na geçen Bilge Ka¤an ve kar-defli Kül Tegin ülkede huzuru sa¤lad›lar. Ancak, onlardan sonra Gök-Türk Devleti’nin ömrü uzun sürmedi; 745 y›l›nda Uygurlar taraf›ndan y›k›ld›.
Gök-Türklerin sosyal yap›s›n› aç›klamak.
Devletin karfl›l›¤›n›n il oldu¤u Gök-Türklerde, sosyal yap› ogufl (aile), urug, boy ve bodun gibi halkalardan meydana geliyordu. Töre hükümleri ise Anayasa hükmündeydi. Bozk›rlarda geliflen çok sa¤lam gelenekler üzerinde yükselen devlet-te kendine özgü bir hukuk sisdevlet-temi de vard›. Gök-Türk Devleti’nde hanedan›n mensup oldu¤u A-shih-na’n›n d›fl›nda K›rg›z, Karluk, Uygur, Sir Tar-dufl, Bay›rku, O¤uz, Bugu, Basm›l, ‹zgil, Az ve Türgifl gibi boylar da bulunmaktayd›.
Özet
19
1. Ünite - Türk Tarihinin Bafllang›c›
1.Türk kelimesinin anlam› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Güçlü, kuvvetli b. Sert ve savaflç›
c. Türeyen adam d. Mi¤fer e. Terk edilmifl
2.Ad› bilinen ilk Hun hükümdar› afla¤›dakilerden han-gisidir?
3.M.Ö. 119’da Çinliler Hunlar› savafl meydan›nda ye-nebilmek için afla¤›dakilerden hangisini yapm›fllard›r?
a. Hun ülkesinde iç savafl ç›karm›fllard›r.
b. Hunlara fazla ipek ve di¤er hediyeler yollayarak rehavete kap›lmalar›n› sa¤lam›fllard›r.
c. Ülkelerinde uzun süren bir askeri reform yapa-rak ordular›n› Hun tarz›nda düzenlemifllerdir.
d. Hun ülkesinde k›tl›k ç›km›flt›r.
e. Romal›lar, Çinlilere yard›m etmifllerdir.
4.Tabgaç Devleti afla¤›daki olaylardan hangisi nede-niyle Çinlileflmifltir?
a. Tibetlilerin Tabgaçlar› ma¤lup etmesi b. Ak Hunlar›n, Tabgaçlar› Çin’e sürmesi
c. Hunlar Çin’den ekonomik yard›m talep etti¤in-de rahip gönetti¤in-derilmesi
d. Tabgaçlar›n, Budizm dininin etkisinde kal›p Bu-da ö¤retilerini kabul etmesi
e. Korelilerin Tabgaçlar› Juan-juanlara karfl› destek vermeye ça¤›rmas›
5.Gök-Türkler afla¤›daki devletlerden hangisini ma¤-lup ederek ba¤›ms›zl›klar›n› kazand›lar?
a. Bat› Wei b. Do¤u Wei c. Ak Hun Devleti d. Bizans ‹mparatorlu¤u e. Juan-juan Devleti
6.Afla¤›dakilerden hangisi I. Gök-Türk Devleti’nin iki-ye ayr›lma sebebidir?
a. Çinlilerin ‹stemi’nin o¤lu Tardu’ya kurt bafll› san-cak gönderip ba¤›ms›zl›¤›n› tan›d›¤›n› bildirme-si (582)
b. Ak Hunlar›n Gök-Türkler taraf›ndan y›k›l›p top-raklar›n›n iflgal edilmesi
c. Tibetlilerin, Gök-Türkleri yenip onlar› co¤rafi olarak bölmesi
d. Gök-Türk ülkesinde k›tl›k ç›kmas›
e. Çinlilerin Gök-Türklere prenses göndermeleri
7.Afla¤›dakilerden hangisi II. Gök-Türk Devleti’nin ku-rucusudur?
8. Bilge Ka¤an çok sevdi¤i kardefli Kül Tegin ölünce afla¤›dakilerden hangisini yapm›flt›r?
a. Onun ad›na yaz›t diktirmifltir.
b. Çin’e savafl açm›flt›r.
c. Yerine kendi o¤lunu tayin etmifltir.
d. Çinlilerden çok çekinip savunma haz›rl›klar›n›
art›rm›flt›r.
e. Uygur, Basm›l ve Bay›rkular›n isyanlar›n› bast›r-ma tedbirleri alm›flt›r.
9.Gök-Türk Devleti’nde il kavram›n›n karfl›l›¤› afla¤›da-kilerden hangisidir?
10.Gök-Türk ekonomisinin temeli afla¤›dakilerden han-gisine dayan›yordu?
a. Hayvanc›l›¤a
b. ‹pek üretimi ticaretine c. Tar›ma
d. El sanatlar›na e. Denizcili¤e