XV. yüzy›lda Timurlu Rönesans› denilen parlak dönemden sonra bilim ve e¤itim hayat› durgun bir ortam içine girdi. Bu durum Türkistan Hanl›klar›n›n varl›¤›n› de-vam ettirdi¤i sürecin büyük bir bölümünde dede-vam etti. E¤itim, mektep ve medre-se olarak iki dereceli okul sisteminden oluflmaktayd›. Buhara özellikle dini bilim-lerin e¤itimin yap›ld›¤› önemli bir merkez konumundayd›. Türkistan hanlar› çeflit-li yerlerde medreseler yapt›rd›lar, e¤itim ve ö¤retim hayat›na katk›da bulundular.
Vak›f sistemi e¤itimi destekliyordu. Bununla birlikte pozitif bilimler aç›s›ndan önemli geliflmeler sa¤lanamad›. Matematik ve astronomi XV. yüzy›ldaki canl›l›¤›n-da de¤ildi. T›p alan›ncanl›l›¤›n-da baz› eserler kaleme al›nd›; XVI. yüzy›lcanl›l›¤›n-da Sultan Ali ilaç, Muhammed Yusuf göz hastal›klar› ve anatomi ile ilgili eserler yazd›lar. XVII. yüz-y›lda da Subhan Kulu Han bu alanda eser yazm›fl olup darüflflifa da infla ettirmiflti.
Edebiyat çal›flmalar›na gelince, Türkistan Hanl›klar›nda halk aras›nda flifahî edebiyat›n önemli bir rolü bulunmaktayd›. Özbek, Kazak ve K›rg›z destanlar› çe-flitli sanatkârlar taraf›ndan nesilden nesle aktar›lm›fllard›r. Mâverâünnehr sahas›nda XVI. yüzy›lda Muhammed fiibanî Han bir divan ile e¤itim ve din konular›nda eser-ler kaleme alm›fl, Ubeydullah Han da çeflitli ilim dallar›nda söz sahibi olmufl, flair-li¤i ile de ön plana ç›km›flt›. XVII. yüzy›lda Buhara Hanl›¤› s›n›rlar› içinde önemli flairler yetiflmifltir. Bunlar aras›nda Turd›, Baba Rahim, Meflreb, Sufî Allahyar gibi flairlere rastlanmaktad›r. Harezm’deki edebiyatç›lara ise XVIII. yüzy›lda bir divan›
ve felsefî destan› bize ulaflan Niflatiy, Yusuf ve Züleyhâ isimli mesnevisi olan An-delib, Divân-› Revnak sahibi Revnak örnek olarak gösterilebilir. Hanlar aras›nda da
edebiyatla ilgilenen simalar bulunmaktad›r. Feruz mahlas›yla yazan Hive han› II.
Muhammed Rahim Han, XIX. yüzy›lda iyi bir flair ve besteci olarak karfl›m›za ç›k-maktad›r.
Hokand’da da önemli flairler yetiflti. Bunlar aras›nda realist sanat anlay›fl›na sa-hip olan Mahmur’u, flair ve destan yazar› olan fievkiy Namagiy’i, hicviyeler yazan Pesendiy’i zikretmek mümkündür. Bunlar›n yan›nda Ömer Han ve kar›s› Nadire de iyi flairler aras›nda say›lmaktad›r. Kazand›klar› baflar›lar›n gelecek nesiller taraf›n-dan da bilinmesi için Türkistan hanlar› tarihi teflvik etmifllerdir. XVI. yüzy›lda Öz-beklerde Fazlullah b. Ruzbehan, Mihmannâme-i Buhara; Vas›fî, Bedâyiü’l-Vekâ-yi; Haf›z Tan›fl, fierefnâme-i fiahi’yi kaleme alm›fllard›r. Harezm’de Ötemifl Hac› ta-rihi yaz›lm›fl olup, XVII. yüzy›lda ise bu bölgede Ebu’l-Gazi Bahad›r Han’›n fiece-re-i Türk’ü alan›nda çok önemli bir eser olarak ortaya ç›km›flt›r. Bunlara sonraki dönemde Munis, Agehî, Beyanî gibi tarihçileri ilave etmek gerekmektedir. XVII.
yüzy›lda yedi cilt halinde haz›rlanan Buhara’da Mahmud b. Vali’nin eseri Bahrü’l Esrar fi Menak›bü’l-Ahyar’› döneminin tarihini ayd›nlatm›flt›r. fierafeddin Alâm b.
Nureddin’in Tarih-i Rakimî’si ise Baki Muhammed dönemi ile ilgili bilgiler ver-mektedir. Ayr›ca tarihçiler aras›nda Yusuf Münflî ile Hac› Mir Muhammed Salim’i saymak mümkündür.
Güzel sanatlar ile ilgili olarak Buhara’da hat sanat› alan›nda çok güzel örnekler bulunmaktayd›. ‹mar faaliyetleri içinde Buhara’da önemli eserler meydana getiril-mifl olup flehir yeni surlarla çevrilgetiril-mifltir. XVI. yüzy›lda çinileri ile süslü Büyük Ca-mi Ca-mimari aç›dan önemlidir. Yine Mir Arap Medresesi bu yüzy›l›n önemli bir ese-ridir. Gözde olan yap›lardan iki medreseden birisi Kofl Medrese, di¤eri ise Kökel-dafl Medresesi’dir. XVII. yüzy›lda Semerkand’da emirlerden Yalangtufl Biy taraf›n-dan Registan’da yapt›r›lan iki medrese önemlidir. Hive Buhara gibi çok zengin bir mimariye sahip de¤ildir. Hive’de Cuma Camisi, Allah Kulu Han Medresesi gibi eserler mimariye örnek olarak gösterilebilir
163
8. Ünite - Türkistan Hanl›klar›
Özbeklerin Mâverâünnehr’deki hâkimiyetleri s›-ras›nda meydana gelen bafll›ca olaylar› aç›kla-mak.
Özbekler XVI. yüzy›lda Mâverâünnehr’e gelerek burada hâkimiyet kurdular. Buhara ve Hive han-l›klar›n› oluflturdular. XVIII. yüzy›lda ise Ferga-na’da kurulan Hokand Hanl›¤› da Özbekler tara-f›ndan meydana getirildi. Buhara Hanl›¤› ‹ran’da bulunan Safevî Devleti ile XVI. yüzy›l boyunca Horasan için mücadele etti. Bunun yan›nda Ka-zaklarla da çeflitli savafllar yapt›. XVII. yüzy›lda Hive Hanl›¤›’n›n hücumlar›na karfl› Buhara han-lar› Mâverâünnehr’i savunmak zorunda kald›lar.
XVIII. yüzy›lda kabilelerin merkezî otoriteye kar-fl› ç›kmas› ve hanlar›n yetersizlikleri sonucunda Astrahan Sülalesi Mâverâünnehr’de etkili olama-d›. Bu çerçevede ‹ran Hükümdar› Nadir fiah Mâ-verâünnehr’i iflgal etti. ‹ran ordusunun çekilme-sinden sonra Mang›t sülalesi bafla geçerek yeni bir dönem bafllatt›. Bu sülale iç kar›fl›kl›klar› ön-leyebildiyse de, ça¤dafl anlamda hanl›¤›n gelifl-mesine katk›da bulunamad›.
Özbek Hanl›klar›n›n Rus iflgaline girifl sürecini de¤erlendirmek.
XIX. yüzy›l hanl›klar›n Rus iflgaline girdi¤i yüzy›l oldu. Özbek Hanl›klar› askeri yönden Rusya’n›n iflgalini önleyecek durumda de¤illerdi. Bunun yan›nda hanl›klar kendi aralar›nda s›k›nt›lar yafl›-yorlar, uzun süre devam eden muharebelerle as-kerî ve ekonomik durumlar›n› s›k›nt›ya sokuyor-lard›. Rusya ise K›r›m Savafl›’ndan sonra prestij kaybetmifl ve ekonomik olarak da özellikle Tür-kistan’dan pamuk temin etmek için harekete geç-miflti. Sistemli bir iflgal faaliyeti sonunda Hokand Hanl›¤› tamamen ortadan kald›r›lm›fl, Hive ve Buhara’n›n küçük birer hanl›k olarak yaflamas›na izin verilmiflti.
Kaflgar Emirli¤i döneminde meydana gelen bafl-l›ca geliflmeleri aç›klamak.
Emirli¤in kurucusu Yakup Bey, Hokand’da siya-si çal›flmalar›n› sürdürürken, Kaflgar ve çevresiya-sin- çevresin-den yard›m talep edilince bölgeye gelmifl, k›sa zamanda etkin bir yönetim ortaya koyarak Çinli-lere karfl› güçlü bir direnifl sergilemifltir. Emirli¤in
kurulmas›ndan sonra ‹ngiltere de bölgedeki ç›-karlar› sebebiyle Yakup Bey’in faaliyetlerini des-teklemifltir. Ayr›ca Osmanl› Devleti ile bu emirlik aras›nda yak›n iliflkiler kurulmufltur. Kaflgar Emir-li¤i, Osmanl› Devleti’ne ba¤l›l›¤›n› ilan etmifl ve Osmanl› Devleti de bu emirli¤e silah yard›m›nda bulunmufltur. Ancak emirlikteki iç kar›fl›kl›klar ve Yakup Bey’in ölümüyle devlet da¤›lm›fl ve bölge Çin’in eline geçmifltir.
Kazak Hanl›¤›’nda Tavke Han döneminin öne-mini de¤erlendirmek.
Kazak Hanl›¤› XV. yüzy›lda ortaya ç›km›fl, k›sa zamanda Deflt-i K›pçak’›n en etkin siyasi ve as-kerî gücü haline gelmifl, Seyhun boyundaki fle-hirler içir Buhara ile önemli mücadelelerde bu-lunmufltur. Hanl›k kuruluflundan bir müddet son-ra üç orduya ayr›lm›flt›r.Tavke Han XVII. yüzy›l›n sonunda Kazaklar›n bafl›na geçen önemli bir han-d›r. Uzun süren hanl›k dönemi boyunca çevre-sinde sayg› uyand›ran, halk›n›n ç›karlar›n› koru-yan ve onlar› bar›fl içinde yaflatmaya çal›flan Tav-ke Han, Kalmuklar›n sald›r›lar›n›n devam etti¤i bir dönem oldu¤u için öncelikle bu hücumlar›n önlenmesine çal›flm›fl, ancak Kalmuk tehlikesi tamamen ortadan kald›r›lamam›flt›. Tavke Han sivil alanda da önemli bir faaliyetin içine girmifl ve Yedi Yarg›’y› haz›rlatarak yürürlü¤e koydurt-mufltur. Onun zaman› ordalar›n hareket alanlar›-n›n belirlendi¤i ve böylece anlaflmazl›klar›n azal-d›¤› bir dönem olarak gözükmektedir.
Özbek Hanl›klar›nda yönetim sistemini aç›k-lamak.
Monarflik bir düzen içinde yönetilen hanl›klarda Özbek kabile aristokrasisin sosyal statüsünün yüksek oldu¤u görülmektedir. Buhara Hanl›¤›
vilayetlere ayr›lm›flt›. Hive Hanl›¤›’nda daha mer-keziyetçi bir yönetim anlay›fl› geliflmifl olup ver-giler merkezî yönetim taraf›ndan toplanmaktay-d›. Buhara’da yüksek devlet memurlar› hana (sonra emir) karfl› do¤rudan sorumluydular. Üye-leri han taraf›ndan atanan önemsiz bir dan›flma kurulu mevcuttu. Bunun benzeri bir kurul da Hi-ve’de bulunuyordu. Din adamlar›n›n yönetim üzerinde önemli etkisi vard›.
Özet
165
8. Ünite - Türkistan Hanl›klar›
1. Afla¤›daki hanlardan hangisi zaman›nda Özbekler bir ulus halinde güçlü bir konuma gelmifllerdir?
a. Ebu’l-Hayr b. Muhammed fiibanî c. ‹mam-Kulu d. Ebu’l Feyz
e. Ebu’l-Gazi Bahad›r Han
2. Afla¤›dakilerden hangisi II. Abdullah Han dönemi geliflmelerinden biri de¤ildir?
a. ‹ç kar›fl›kl›klar ortadan kald›r›lm›flt›r.
b. Kapsaml› bir fetih siyaseti izlenmifltir.
c. Harezm ele geçirilmifltir.
d. Horasan’›n bir k›sm› kaybedilmifltir.
e. Deflt-i K›pçak fethedilmifltir.
3. Ceyhun Nehri’nin döküldü¤ü Aral Gölü’nün güne-yinde ve bu nehrin iki taraf›nda uzanan bölgenin ad›
afla¤›dakilerden hangisidir?
4. Türkistan Hanl›klar›n›n Rus iflgaline direnememele-rinin nedeni afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Çin ile düflülen ihtilaf
b. Hanl›klar›n Rusya’ya çok yak›n olmas›
c. Hanl›klar›n ortak hareket edememeleri d. Hanl›klar›n savaflç› olmay›p daha çok ticaretle
meflgul olmalar›
e. Osmanl› Devleti’nin hanl›klar› sürekli savafla tefl-vik etmesi
5. I. Nadir fiah’›n Türkistan’› ‹stilas›
II. Çerkaskiy Seferi
III. Do¤u Türkistan’da Hocalar döneminin bafllamas›
Yukar›daki geliflmelerin kronolojik s›ras› afla¤›dakiler-den hangisinde do¤ru olarak verilmifltir?
a. I-II-III b. I-III-II c. II-I-III d. II-III-I e. III-II-I
6. Afla¤›daki makam-görev efllefltirmelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Hakim-eyalet valisi
b. Koflbegi-yüksek ordu komutan›
c. Müflrif-deftere vergi kayd› yapma d. Dadhah-devletin atlar›ndan sorumlu e. Mirfleb-gece güvenli¤inden sorumlu
7.Afla¤›dakilerden hangisi Türkistan Hanl›klar›n›n ikti-sadi hayat›na iliflkin bir özellik de¤ildir?
a. Harezm’de Türkmenlerin, Deflt-i K›pçak’ta Ka-zaklar›n hayvanc›l›kla u¤raflmas›.
b. Kaflgar halk›n›n büyük ço¤unlu¤unun tar›mla u¤raflmas›.
c. Buhara ve Harezm’de sebzecilik yap›lmas›.
d. Hokand’da bu¤day, pirinç susam vb. ürünler ye-tifltirilmesi.
e. Kazaklarda tar›m›n baflta gelen geçim kayna¤›
olmas›.
8. Türkistan Hanl›klar›nda ticaretin geliflmesinin en önemlinedeni afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Ticaret yollar›n›n üzerinde olmas›
b. Osmanl› Devleti’nin teflviki
c. Rusya’n›n bu yöndeki yönlendirmesi d. Çin’in öncelik imkan› sunmas›
e. ‹ngiltere’nin teflvikleri
9. Afla¤›daki hükümdar ve döneminde meydana gelen geliflmeler ile ilgili eflleflmelerden hangisi yanl›flt›r?
a. ‹mam Kulu Han - Kazak ve Kalmuklara karfl›
mücadele etti.
b. Abdülaziz Han - Hive Hanl›¤›’n›n sald›r›lar›yla u¤raflt›.
c. II. Ubeydullah Han - Nadir fiah’›n istilas› gerçek-leflti.
d. Subhan-Kulu Han - Hive Hanl›¤›’n›n sald›r›lar›
devam etti.
e. Ebu’l-Feyz Han - Mang›t boyundan atal›klar öne plana ç›kt›.
10.Hive’de Yadigaro¤ullar› Hanedan›’n›n sona ermesi-nin en önemli nedeni afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Nadir fiah’›n istilas›
b. Rus istilas›
c. Çin istilas›
d. Buhara Hanl›¤›’n›n istilas›
e. Kaflgar Hanl›¤›’n›n istilas›
Kendimizi S›nayal›m
Bir Seyyah›n Gözüyle XIX. Yüzy›lda Hokand Bir as›rdan daha eski olmayan Hokand modern bir fle-hirdi. Dolay›s›yla, genifl caddeleri vard› ve pek çok As-ya flehrinden daha feraht›. fiekil itibariyle hemen he-men kare idi ve bana söylendi¤ine göre 500 camisi var-d› ve her cami muhitine ortalama otuz hane düfltü¤ü için 75.000 kiflilik bir nüfus ortaya ç›k›yordu. Nitekim halk›n ço¤unlu¤unun flehir duvarlar›n›n iç taraf›nda ya-fl›yor olmas›na ra¤men, bu bana iyi bir tahmin gibi ge-liyor.
Kervansaray›n dam›ndan sadece önümüzde uzanan tüm flehri de¤il, hanl›¤› da görebiliyorduk. Hemen önümüz-de çarfl›n›n kerpiçten düz dam› vard› ve bir ucundan
di-¤er ucuna kolay bir gezintiye izin veren birçok caddeyi de kapl›yordu. Sol yan›nda k›rm›z›mt›rak kurflunî tu¤la-lardan infla edilmifl, yüksekçe yuvarlak flekilli tavan› ve Kur’an’dan ayetler içeren mavi ve beyaz duvar çinileri-nin kaplad›¤› genifl silmeleriyle bir grup cami ve med-rese vard›r. fiehri ay›ran küçük derenin üzerinde göz al›c› kemeriyle tu¤ladan Kifl-kupriuk köprüsü bulunur.
Sol tarafta yeni infla edilmifl oldu¤undan mavi, sar› ve yeflil renkte canl› çinilerinin tüm parlakl›¤› ile ›fl›ldayan, girifl kap›s›n›n süsledi¤i han›n saray›n›n güzel bir ön cephesi vard›r. Etraf›m›zda her yerde bol çimenlerin az çok örttü¤ü ve ba¤ ve bahçelerin tüm ihtiflam›n› çevre-leyen kerpiç damlar uzan›yordu. Zeminin düz oluflu yüzünden flehir Taflkent’in canl› pitoresk görüntüsüne sahip de¤ildir. Fakat bu kusuru muhteflem da¤ manza-ras› ile telafi edilmifltir.
Bat› ve güneybat› yönünde Hocent yak›nlar›ndaki al-çak tepeler ve kuzeyde Çatkal (Çakal ?) da¤lar› vard›r.
Do¤u ve güneyde hanl›¤›n tam s›n›r›nda ise karla kapl›
görkemli Alay s›rada¤lar› uzan›r. Küçük, fakat çekici Fergana vadisinin ortas›nda oldu¤umuzu fark ettik ve birkaç kadem yükseklikte olmam›za ra¤men ona hayat veren nehir olan Sir Derya’y› görebiliyorduk.
fiehirde at s›rt›nda dolafl›rken hemen hemen tamam› il-ginç olan flehrin ço¤u yerini görmeye muvaffak oldum.
Buna ra¤men s›cak yüzünden at sürmek özellikle rahat-s›z edici idi. Zira pazar kapand›¤›nda akflam saat yedi-den itibaren evde bulunmaya mecburduk. Dolay›s›yla tabii olarak günün bofl vakitlerini telef etmifltik.
Kaynak:Eugene Schuyler, Türkistan Bat› Türkistan Hokand Buhara ve Kulca Seyahat Notlar›, çev. Firdevs Çetin ve Halil Çetin, ‹stanbul, s. 346-347
1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Özbeklerin Ortaya Ç›k›fl›
ve fiibanîler Dönemi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.
2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Mâverâünnehr’de Özbek-ler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Harezm ve Hive Hanl›¤›”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Özbek Hanl›klar›” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.
5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Türkistan Hanl›klar›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.
6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yönetim Sistemi” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.
7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹ktisadi ve Mali Durum”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹ktisadi ve Mali Durum”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Astrahan Hanedan› Zama-n›nda Buhara Hanl›¤›” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.
10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Harezm ve Hive Hanl›¤›”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.