Rusya, Büyük Petro (1689-1725) zaman›ndan beri Türkistan’la ilgilenmekteydi.
XVIII. yüzy›l›n bafl›nda Ruslar, Kazak ve Kalm›klar’a karfl› ‹rtifl nehri boyunca kara-kollar ve dayanak noktalar› infla ettiler. Mo¤ol kökenli Kalm›klar›n bask›s›ndan bu-nalan Kazaklar›n Küçük Orda’s› 1734’te Rus himayesini kabul etti. Ruslar, Ural neh-ri boyunca yeni kaleler infla edip buralara Rus Kazaklar›n› yerlefltirdiler; Ural, Oren-burg ve Sibir’de Rus Kazaklar›n›n askerî birlikleri olufltu. 1740-42 senelerinde Kü-çük Cüz’ün do¤usundaki bozk›rlarda yaflayan Orta Cüz de Rus himayesine girdi.
Rus yönetiminde geçen yüz y›l içinde Kazaklar aras›nda hoflnutsuzluklar ve ayaklanmalar bafl gösterdi. Rus kuvvetleri bunlar› fliddetli bir flekilde bast›rd› ve is-yanc›lar› cezaland›rd›. Baflkurtlar Pugaçev ‹syan›’na da (Salavat Yulay baflkanl›¤›n-da) güçlü bir flekilde kat›ld›lar. Ruslar›n Orenburg ve Yay›k taraflar›ndaki toprak-lar› Kazaktoprak-lar›n ellerinden almatoprak-lar› huzursuzlu¤u artt›rd› ve isyanlara sebep oldu.
Bunlar içinde en önemlisi 1838 y›l›nda bafl gösteren Kine Sar› Sultan ad›ndaki bir Kazak liderli¤indeki isyan hareketidir. On y›l kadar mücadele veren Kine Sar›
1845’te Ruslara yenilerek Yedisu’ya çekildi, bundan iki sene sonra K›rg›zlar taraf›n-dan öldürüldü. 1854’te Ruslar Almat› nehri üzerinde Vernoye ad›nda tahkimli bir mevki infla ederek Yedisu bölgesinde hâkimiyetlerini kurdular. Böylelikle XIX.
Pugaçev ‹syan›: XVII.
yüzy›lda Rusya hâlâ Ortaça¤
kültürü ve tesiri alt›ndayd›.
iktisadî bak›mdan Bat›
Avrupa’n›n gerisindeydi.
Merkezî otorite, asilzade ve beylerin siyasi haklar›n›
zorla ellerinden almak suretiyle kendisini güçlendirdi. Al›nan haklar›n karfl›l›¤›nda asilzadelere topraklar verildi ve köylüler üzerindeki haklar› artt›r›ld›.
Böylelikle, 1649’da toprak köleli¤i (serflik) yasal bir kurum haline geldi. XVIII.
yüzy›lda en yüksek noktaya ulaflan kölelefltirme süreci, köylü isyanlar›na sebep oldu. Bunlar içinde en tan›nm›fllar› Stenka Razin (1667-71) ve Pugaçev’in öncülük etti¤i (1773-75) isyanlard›r.
yüzy›l›n ortalar›nda Iss›k Göl’den S›rderya nehrine kadar olan Kazak-K›rg›z bozk›r-lar› tamamen Rusbozk›r-lar›n eline geçti.
XIX. yüzy›lda Orta Asya, güneydeki ‹ngilizlerle kuzeydeki Ruslar aras›nda bir rekabet sahas› oldu. ‹ngilizlerin güneyden Türkistan’a yaklaflmalar›ndan endiflele-nen Ruslar, 1839’da Hive’yi ele geçirmek niyetiyle harekete geçtilerse de, bu giri-flim baflar›s›zl›kla sonuçland›. Ruslar bu arada Orta Asya hanlar› ile iyi münasebet kurmaya çal›fl›yorlard›. 1841’de meflhur Do¤u bilimcisi N. V. Hanikov’un da kat›l-d›¤› bir heyet Buhara Hanl›¤›’na gönderildi. 1847’de Ruslar›n Raim tahkimli mev-kiini yapmalar›yla iliflkiler yeniden gerginleflti. Ruslar 1853’te Akmescit’i, 1860’ta Piflkek (Biflkek) ve Tokmak’›, 1864’te ise Türkistan, Çimkent ve Evliya-Ata flehirle-rini ele geçirdiler.
1865’te Türkistan’›n büyük flehirlerinden Taflkent, 1868’de Türkistan’›n di¤er büyük flehri olan Semerkand Ruslar eline geçince Buhara Han› Rus himayesini ka-bul etmek zorunda kald›. Rusya’n›n h›zl› ilerlemesi karfl›s›nda tutunamayaca¤›n›
anlayan Hokand Han› da Ruslarla bir antlaflma yapmak zorunda kald› (1868). Ho-kand han› görünüflte ba¤›ms›z olmakla birlikte Rus nüfûzu alt›na girdi. Bundan se-kiz y›l sonra (1876) Rusya Hokand’da ç›kan bir kar›fl›kl›¤› bahane ederek hanl›¤›
tamamen iflgal etti ve burada Fergana ad›nda bir eyalet oluflturdu. 1873’te Rus ge-nerali P. von Kaufman Hive Hanl›¤›’na do¤ru harekete geçti ve k›sa süren bir di-reniflten sonra buray› ele geçirdi (1873).
Ruslar 1879’da Teke Türkmenlerinin elindeki Göktepe’yi ele geçirmeye giriflti-lerse de, burada epeyce kay›p vererek çekilmek zorunda kald›lar. 1880-81 y›llar›n-da Ruslar Göktepe’ye karfl› yeniden sald›r›ya geçtiler; epey bir kay›p verdikten sonra buray› ele geçirebildiler. K›sa bir süre sonra Aflkabad flehri de Ruslar eline geçti. 1884’te Merv’in düflmesiyle Türkistan tamamen Ruslar taraf›ndan iflgal edil-mifl oldu.
Türkistan’da Rus yay›lmas›na karfl› en büyük direnifl nerede olmufl ve nas›l geliflmifltir?
181
9. Ünite - Rusya Türklerinde Fikir Hareketleri
Resim 9.3 Hive Han› ve maiyeti (XIX.
yüzy›l sonu, ‹.
Voljinski).
S O R U
D ‹ K K A T SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE
S O R U
DÜfiÜNEL‹M
D ‹ K K A T
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
T E L E V ‹ Z Y O N
K ‹ T A P
T E L E V ‹ Z Y O N
‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T
4
Ruslar›n Türkistan’› iflgalinden sonra Orta Asya’n›n görüntüsü h›zla de¤iflmeye bafllad›. Demir yollar›n›n döflenmesine 1880’de, flimdiki Türkmenistan’dan bafllan-d›: Krasnovodsk (K›z›lsu) hatt› infla edildi. Zamanla bu hat Amuderya k›y›s›na, ora-dan da Taflkent’e ulaflt›. 1900-1905 aras›nda Taflkent-Orenburg hatt› yap›ld› ve bundan sonra yeni hatlar infla edilerek devam etti.
Demir yollar›n›n infla edilmesi, yeni usulde nakliyat ve ticaret, telgraf, posta tefl-kilat›, bankalar›n oluflturulmas› gibi geliflmeler geleneksel yap›y› etkiledi. Kervan yollar› eski önemini kaybetti. Ulafl›m vas›talar›n›n geliflmesi, ayr› kümeler halinde yaflayan Türk topluluklar› aras›ndaki mesafeleri k›saltarak aralar›ndaki iliflkileri art-t›rd›. Art›k, Kazan’dan Taflkent’e on günde, Orenburg’dan Bakü’ye dört günde, Kaflgar’dan ‹stanbul’a üç haftada gidilebiliyordu. Türk kümeleri aras›ndaki ticari iliflkiler art›yor ve faal bir fikir al›flverifli oluyordu.
Türkistan’da yeni flehir hayat› da gelifliyordu. Orenburg, Orsk, Troysk ve Semi Palat flehirlerine Ruslar’la birlikte Kazan Tatarlar› da gelip yerlefliyor, buralarda Müslüman mahalleleri oluflturuyorlard›. Kazaklar da bu flehirlerin etraf›na kadar gelip pazarlarda al›flverifl yap›yorlar, fakat onlar Tatarlar gibi yerleflme e¤ilimi gös-termiyorlard›. Kazaklar, sadece Semi Palat yak›n›nda yeni bir flehir oluflturdular (Alafl). Onlar daha çok Temir-Uy›l, Karkal›, Turgay ve ‹rg›z flehirlerinde yerlefltiler.
Ruslar, eski flehirlerin yan›nda yerlefliyor, kendi mahallelerini oluflturuyorlard›.
Türkistan halk›n›n yeni hayata kat›l›m› pek aktif de¤ildi. Yerli halktan sadece baz› hükûmet kurumlar›nda, bankalarda ve ticari müesseselerde tercüman olarak çal›flanlar vard›. Ruslar bu kat›l›m›n artmas›na yard›mc› oldular ve yerel aristokra-siyi kendi taraflar›na çekerek onlar arac›l›¤›yla halk› etkilemek yoluna gittiler. Bu-nun önemli sonuçlar›ndan biri yerli ayd›n aristokrasisinin geliflmesi oldu. Bu s›n›f›
Kazak ve Baflkurt kökenli ordu subaylar› ile Kazak sultanlar› oluflturuyordu. Bun-lar modern e¤itimin yerleflmesinde aktif rol oynad›Bun-lar.
Ruslar, Orta Asya’n›n yerleflik halk›n›n, yani Sartlar’›n medenî bir unsur olmala-r› sebebiyle göçebe Kazak-K›rg›zlara göre daha çabuk Avrupa medeniyetini be-nimseyece¤ini zannediyorlard›. Ancak, olaylar bunun tersini göstermifltir. Sartlar›n (özellikle Taciklerin) ba¤nazl›k derecesinde eski ‹ran-‹slam kültürünün etkisi alt›n-da olmalar› onlar›n modernli¤e geçmelerinde bir engel oluflturuyordu. Kazak-K›r-g›zlar ve Özbeklerin flehirli olmayan kesimi Avrupa medeniyetine daha kolay uyum sa¤l›yorlard›. (Togan, s. 272-275.)
Rus iflgali Kazak ülkesinde büyük bir dönüflüme sebep oldu. Rus göçmenlerin getirilmesiyle bölgenin nüfus yap›s› önemli ölçüde de¤ifltirildi. Ancak, Rus sömür-ge siyaseti Kazak-K›rg›zlar›n kendi topraklar› üzerinde yerleflik hayata sömür-geçmelerini istemiyor, onlar› verimsiz topraklara ve çöllere sürüyordu. Daha önce biraz ekin-cilikle ve hayvanc›l›kla geçinen Kazak-K›rg›zlar›n topraklar› Rus göçmenler taraf›n-dan iflgal edilip çöllere at›ld›ktan sonra yaylak ve k›fllak yollar› kesildi ve art›k ta-mamen hayvanc›l›kla yetinmek zorunda kald›lar, açl›¤a mahkûm edildiler. Bu du-rum dayan›lmaz hâle gelip isyan ettiklerinde, k›y›ma ve sürgünlere u¤rat›ld›lar.
Bu isyanlar s›ras›nda Kazanl› ve Taflkentli Müslüman tacirler halk aras›nda do-lafl›p Rus yanl›s› propaganda yap›yorlard›. Tatar tacirleri Kazaklara yüksek fiyatla mallar sat›yor, borçland›r›yor, paralar› ödenmedi¤inde Rus yetkililerin deste¤ini al›yorlard›. Rus iflgalinden sonra, Kazakistan’da Rus flehirleri infla edildi, Kazaklar ihtiyaçlar›n› arac›s›z olarak Ruslardan almaya bafllad›lar. Bunun sonucunda Kazan-l› tacirlerin ifli bozuldu.
Yine ayn› döneminde, bir k›s›m Tatar mollalar›n›n davran›fllar› yerel halkta hofl-nutsuzluk yarat›yordu. Dinî ‹dare’ye ba¤l› olan ukazl› (resmi belgeli) Tatar
molla-Sart: Sovyet döneminden önce, Türkistan’da yerleflik halka verilen isimdi. Bu tabir etnik bir tan›mlama olmay›p, daha ziyade sosyal, iktisadi ve kültürel bir kategoriyi ifade etmede kullan›l›yordu. Sovyet rejimi
“Sart” tabirini küçümseyici bir anlam tafl›d›¤›
gerekçesiyle kullan›mdan kald›rm›flt›r.
lar Kazaklar aras›nda Rus memuru gibi davranmakta ve her hareketlerinde Rus kuvvetine dayanmaktayd›lar. Müslüman halk›n do¤um, evlenme ve boflanma iflle-rini nüfus defterlerine kaydeden bu mollalar Kazak halk›n› “Ak Padiflah” dedikleri Rus Çar›na sad›k bir tebaa olmaya davet ediyorlar ve ‹slam dininin ulû’l-emre (yö-neticilere) itaat etmeyi emretti¤ini telkin ediyorlard›. Çokan Velihanov gibi Kazak ayd›nlar› bu mollalar› fliddetle elefltirmifllerdir.
XIX. yüzy›lda ortaya ç›kan Kazak isyanlar› s›ras›nda Tatar mollalar› ve tacirlerinin rolleri-ni de¤erlendirirolleri-niz.
Rus yönetiminin Türkistan halk› üzerindeki etkileri bafllang›çta yüzeysel düzey-de kald›; fikir alan›nda pek geniflleme olmad›. Modüzey-dern metotlar› kullanmalar›na ra¤men Türkistanl›lar›n ço¤u ruhen mutaass›p kald›lar. ‹çki ve e¤lence gibi fleyler daha kolay etkisini gösteriyordu. Ruslarla en çok temas halinde olanlar tüccarlar-d›. Para ve mevki-makam gibi fleylerle daha fazla ilgili olan Taflkent tüccar›n›n
ço-¤u Rus taraftar›yd›.
Rusya, önceki yüzy›llarda Tatarlara uygulad›¤› bask› siyasetinin aksine, Türkis-tan’da ince bir siyaset izliyordu. Rus yetkililer, siyasetleri gere¤i halk›n dinî inanç-lar›na sayg› gösteriyorlard›. Rus generali Çernayev 1865’te yay›nlad›¤› bir emirna-mede fleriata uymayan Müslümanlar›n cezaland›r›laca¤›n› ilan etmiflti.
Türkistanl›lar içinde Avrupa fikirleriyle tan›flanlar, ço¤unlukla Ruslarla yak›nla-flan varl›kl› ailelerden geliyorlard›. Onlar bulunduklar› flehrin modern kesiminde yer alan Rus mahallesinde yaflayabiliyor, evlerini Avrupa tarz›nda döfleyebiliyor, atl› arabaya binebiliyor, çocuklar›n› Rus okullar›nda okutabiliyorlard›. Bunlar ara-s›nda Rusya’n›n Avrupa k›sm›na, hatta Bat› Avrupa’ya seyahat edenler vard›. An-cak, bunlar toplam nüfusun çok küçük bir k›sm›n› oluflturuyordu. Genifl halk kit-lesi hâlâ eskiden oldu¤u gibi yaflamaya devam ediyordu.
Rus iflgalinden sonra Türkistan’daki geliflmeler hakk›nda büyük ölçüde Z. V. Togan’›n Bu-günkü Türkili (Türkistan) ve Yak›n Tarihi (‹stanbul, 1981) adl› eserinden yararland›k.
Bu kitab›n “Müstemleke Olan Türkistan’da Siyasi Hayat” (s. 239-378) adl› bölümünde ko-nuyla ilgili ayr›nt›l› bilgi bulabilirsiniz.