716’da Kapgan Ka¤an’›n ölümünden sonra Su-lu kendisini “Ka¤an” ilân etti. Su-lu Ka¤an, takip etti¤i d›fl politika ile takdir toplad›. Tibet Krall›¤› ve II. Gök-Türk Devleti’nden bir prenses alan Su-lu Ka¤an Çin ‹mparatorlu¤u ile münasebetler kur-du. Su-lu’nun iki büyük kumandan› vard›. Biri Külçor unvan›na sahipti. Onlar, iki büyük kabile konfederasyonunu idare ediyorlard›.
Beflbal›k bölgesi Türgifllerinin teflkilât ve idaresinde orijinal özellikler görülür.
Burada boy baflkanlar› han unvan›na sahiptiler. Bu unvan daha sonra Türgifllerden Karahanl›lara geçmifltir. Kara Türgifl Devleti y›k›ld›ktan sonra Karaflar flehrinde or-taya ç›kan Türgifllerin flefi yabgu unvan›na sahipti. Burada yabgu ba¤›ms›z bir dev-let baflkan› görünümündedir.
Sar› Türgifl Devleti’nin ordu mevcudu yüz k›rk bine ulafl›yordu. Kara Türgifl Devleti’nde Su-lu Ka¤an önceleri iki yüz bin kiflilik bir orduya sahipti. II. Gök-Türk Devleti’ne tâbi boylardan bir k›sm›n›n da kendisine kat›lmas›yla bu say› üç yüz bi-ni buldu.
756 y›l›ndan sonra Türgifller zay›flad›. Sar› ve Kara kabileler kendi ka¤anlar›n›
tahta geçirip karfl›l›kl› savaflt›lar. 766 y›l›nda Karluklar çok kuvvetlendiler. Bat›ya do¤ru hareket edip Tokmak civar›n› ele geçirdiler. Türgifller ise Seyhun boylar›na do¤ru göç ettiler. Bir k›sm› Tanr› Da¤lar›’n›n güneyindeki Karaflar civar›na gitmifl-ti. Türgifl boylar› bir süre sonra O¤uzlar ad›yla tarih sahnesinde yer ald›lar.
Türgifller nas›l ortaya ç›kt›?
KARLUKLAR (627-1212)
Karluklar, Gök-Türk hanedan›na yak›n boylar aras›nda gösterilmifltir. Altay Da¤la-r›n›n güney etekleri Gök-Türklerin tarih sahnesine ilk ç›kt›klar› yerdir. Zaten
Kar-Sar› Türgifl Devleti’nin devlet yönetimi II. Gök-Türk Devleti ile çok fazla benzerlik gösterir. Ka¤andan sonra yabgu ve flad yer al›yordu.
Bundan sonra buyruk (vezir) ve beyler fleklinde bir hiyerarfli mevcuttu.
Türgifl Devleti 756 tarihinden sonra zay›flad›.
Sar› ve Kara kabileler kendi ka¤anlar›n› tahta geçirip boylar›na do¤ru göç etmek zorunda kald›lar. Bir k›sm›
Tanr› Da¤lar›’n›n güneyindeki Karaflar civar›na gitti. Türgifl boylar›
daha sonra O¤uzlar ad›yla tarih sahnesinde yer ald›lar.
S O R U
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
luklar, kaynaklarda Töles boylar› aras›nda de¤il, Türgifller gibi Gök-Türk haneda-n›ndan gösterilirler. Dolay›s›yla, Karluklar›n Gök-Türklerin bir kolu oldu¤unu söy-lemek mümkündür.
Tarih sahnesinde ilk göründükleri s›rada Karluklar, Altay Da¤lar›’n›n bat›s›nda Pu-ku-chen Suyu kenar›nda gösterilmektedirler. Buras› onlar›n ilk yurtlar› olmaya-bilir. Ancak, 630 y›l›ndan önce Karluklar›n yaflad›¤› bölge konusunda bize fikir vermektedir. 627 y›l›n› takiben Do¤u Gök-Türk ülkesinde büyük bir boylar hare-keti oldu. O s›rada Bat› Gök-Türk ka¤an› T’ung Yabgu’ya ba¤l› Sir Tardufllar en kuvvetli boydu. T’ung Yabgu ile anlaflamayan Sir Tardufllar, Do¤u Gök-Türk ülke-sine göç ederek ‹l Ka¤an’a itaat ettiler. Böylece Tanr› Da¤lar›’n›n kuzey do¤usu bo-flal›nca Altaylar›n güney eteklerinde yaflayan Karluklar, bu genifl alana yay›larak güçlendiler.
Bu s›rada Karluklar üç kabile halinde, Altaylar›n güney bat›s›, Beflbal›k’›n kuzey bat›s› ve Pu-ku-chen Suyu’nun kenar›nda yafl›yorlard›. Karluklar, 627 y›l›ndan son-ra ba¤l› olduklar› Bat› Gök-Türk Devleti’nin hükümdar› T’ung Yabgu’ya isyan etti-ler. Bat› Gök-Türklerinin önemli boylar›ndan biri olan Karluklar›n bafl kald›rmas›, çok kuvvetli bir durumda olan T’ung Yabgu’nun gücünü sarsm›flt›r.
Bundan sonra 648 y›l›na kadar kaynaklarda Karluk ad›na rastlanmaz. Sir Tar-dufllar›n 646’ya kadar Do¤u Gök-Türk ülkesine hâkim olmalar›, Bat› Gök-Türk ül-kesinde hanedan soyundan gelen beylerin taht kavgas› içine düflmeleri gibi olay-lar sebebiyle Karlukolay-lar Çin’in dikkatinden kaçm›fl olmal›d›r.
Do¤u Gök-Türk Devleti 630 y›l›nda y›k›l›nca Sir Tardufllar, Çin taraf›ndan tan›-narak ba¤›ms›zl›klar›n› ilân etmifllerdi. Bir k›s›m Gök-Türk ahalisi de onlara ba¤-lanm›flt›. Ancak, S›r Kartufllar hanedandan gelen Ch’e-pi adl› beyi ka¤an yaparak kendi bafllar›na geçirmek istediler. Ch’e-pi ise ortaya ç›kan siyasi anlaflmazl›klara dayanamad› ve kaçarak Altay Da¤lar›n›n kuzeyinde üç taraf› sarp kayalarla çevrili bir yere s›¤›nd›. Sir Tardufllar üç bin süvariyle onu takip ettilerse de yakalayamad›-lar. Ch’e-pi, bol otlu bu genifl yerde gücünü art›rd›. Zaten buras› onun eskiden ida-re etti¤i saha idi. Askerlerinin say›s› otuz bine ulaflt›¤›nda oradan ç›karak etrafa si-yasi otoritesini yaymaya bafllad›. Bat› taraflar›ndaki Karluklar ve Yenisey nehri kay-naklar›ndaki K›rg›zlar kendisine tâbi oldular. Karluklar s›kl›kla Sir Tardufllar›n sü-rülerini ya¤ma ediyorlard›. Çinliler Orta Asya’da hiçbir gücün büyüyüp kendileri-ne rakip olmalar›na izin vermek istemediklerinden harekete geçtiler. Ch’e-pi Çin’e ba¤lanmay› reddedince Çin elçisi Karluklar› kendi taraf›na çekerek onu ortadan kald›rmak istedi.
Kendisi için kurulan tuza¤›n fark›na varan Ch’e-pi, o¤lunu bir orduyla gönde-rerek Çinli elçileri ortadan kald›rd›. Çin imparatoru bu defa baflka bir generalini Ch’e-pi’nin üzerine yollad›. Bu general önce Uygur ve Bugu gibi boylarla iflbirli¤i yapt›; arkas›ndan Karluklar da Ch’e-pi’yi terk ederek Çin ordusu taraf›na geçtiler.
Çin, Uygur, Bugu ve Karluklardan oluflan ordu A-hsi Da¤›’na ulaflt›. Rakiplerinden korkmayan Ch’e-pi, kendisine ba¤l› olan bütün halk› savafla davet etti. Ancak, hiç kimse savaflmak istemeyince yan›na hatununu ve birkaç yüz süvariyi alarak Altay Da¤lar›’na kaçt› ise de, Çinliler onu yakalay›p Çin baflkenti Ch’ang-an’a getirerek imparatora sundular; ancak öldürülmeyip hayat› ba¤›flland›.
Neticede T’ang hanedan› Do¤u Gök-Türk ülkesinde Çin’e karfl› bafllat›lan bir
ba-¤›ms›zl›k hareketini daha bast›rm›fl oldu. Çin ‹mparatorlu¤u, bu ülke co¤rafyas›nda yaflayan bütün boylarla do¤rudan temasa geçti. Boy idarecilerine Çince unvanlar verildi, boylar›n yaflad›¤› yerlerde askerî valilikler kuruldu. Karluklar da teflekkül halinde bulunduklar› üç boy ile birlikte Çin imparatoruna ba¤land›lar. Karluk
boy-49
3. Ünite - Türk Boylar›
Ch’e-pi adl› beyin bertaraf edilmesiyle, Do¤u Gök-Türk ülkesinde Çin’e karfl›
bafllat›lan bir ba¤›ms›zl›k hareketi daha bast›r›lm›fl oldu. Çin ‹mparatorlu¤u, bu ülkede yaflayan bütün boylarla do¤rudan temasa geçti. Boy idarecilerine Çince unvanlar verildi, boylar›n yaflad›¤› yerlerde askerî valilikler kuruldu.
Karluklar da Çin imparatoruna ba¤land›lar.
Karluk boylar›n›n reisleri için yönetimi taraf›ndan askerî valiler (Tu-tu) olarak atand›lar.
lar›n›n reisleri askerî vali (Tu-tu) tayin edildiler. Daha sonra söz konusu kabilelerin üçü de güneye do¤ru hareket etti. Vard›klar› yer muhtemelen Tanr› Da¤lar› silsile-leri idi. Epey kuvvetli hale gelmifl olmal›lard› ki, onlar hakk›nda “Bat› Gök-Türk ve di¤er küçük devletler onlardan korkar hâle gelmiflti” ifadesi kullan›lm›flt›r.
Bundan sonra Karluklar “Üç Kabile Yabgulu¤u” unvan›n› ald›lar. Bu unvan on-lar›n siyasî ve askerî bak›mdan oldukça kuvvetlendiklerini göstermektedir. Her ne kadar Karluklar, Ch’e-pi’ye ihanet edip Çinlilerin taraf›na geçtiler ve daha sonra onlardan unvanlar ald›larsa da baz› gruplar›n›n ayr› hareket ettikleri görülmekte-dir. fiöyle ki, 650’den sonra Çin’e karfl› isyan eden Bat› Gök-Türk beyi A-shih-na Ho-lu’ya ba¤l› boylar aras›nda Karluklar da görülmektedir. Baz› Karluk boylar› Ba-t› Gök-Türk Devleti’nin do¤u taraf›nda yer ald›lar. A-shih-na Ho-lu, 652’de Karluk ve benzeri boylarla Turfan’› iflgal etti. Bu boylar 654 y›l›nda Çin ordusu kumanda-n› Liang Chien-fang ve Uygurlar taraf›ndan ma¤lup edildiler. 657 y›l› Karluklar›n tam olarak Çin’e itaat etti¤i tarihtir. En az dört ayr› kola bölündükten sonra art›k bir daha birleflemediler.
Bu tarihten sonra çok uzun say›labilecek bir süre Karluklar›n ad›na Çin kaynak-lar›nda rastlanmaz. Ancak, 711 y›l›nda Çin’e elçi gönderdiklerinden bahsedilir.
Çünkü Kapgan’›n zalimce idaresine baflkald›rm›fllard›. Yaklafl›k 46 y›ll›k devrede Karluklar›n nerede olduklar› ve ne yapt›klar› sorusuna, onlar›n II. Gök-Türk Dev-leti’ne itaat ettikleri fleklinde cevap vermek mümkündür.
714 ve 715 y›llar›nda baz› Türgifl kabileleri (On Ok, On Kabile) ile birlikte Kar-luklar da Çin’e ba¤l›l›klar›n› bildirmifllerdi. Arkas›ndan üç Karluk kabilesi T’ang ha-nedan›na s›¤›nd›. ‹mparator onlar› Türgifllerin üzerine yollad›. Ancak, Türgifller kendilerini baflar›yla savundular. 715 y›l›nda Karluk reisi Tam›g Iduk Bafl, Gök-Türklere sald›rd›. Kül Tegin’in üstün baflar›lar gösterdi¤i savaflta Karluklar a¤›r bir bozguna u¤rad›lar ve Çin’e ba¤lanmak zorunda kald›lar. Karluklar›n, II. Gök-Türk Devleti’ne karfl› ayaklanmalar› durmak bilmiyordu. 716’da Kül Tegin bir defa daha Karagöl’de Karluklar› ma¤lup etti.
720 y›l›nda Çinlilerin tahrikleri neticesinde baz› isyanlar ç›kt›. Karluklarla Gök-Türkler aras›nda Çin’e yak›n yerlerde çarp›flmalar meydana geldi¤inde Tudun Yam-tar’›n idare etti¤i Gök-Türk ordusu Karluklar› bir kez daha yendi. Bu hadiseden 742’ye kadar Gök-Türklerle Karluklar aras›nda bir çat›flma olmad›¤› görülmektedir.
734’te Bilge Ka¤an’›n ölümünden sonra II. Gök-Türk Devleti gerilemeye yüz tuttu ve bafla geçen ka¤anlar›n yetersizli¤i sebebiyle devlet idaresi çat›rdamaya bafllad›. Bu dönemde say› ve nüfuz bak›m›ndan kuvvetli olan boylar hareketlen-meye bafllad›lar. Bunlar Karluklar, Basm›llar ve Uygurlard›. Bu üç boy, devlet adamlar›n›n birbiri ile mücadele etti¤i II. Gök-Türk Devleti’ne karfl› isyan edip Kut-lug Ka¤an’› öldürdüler. Zafer kazan›ld›ktan sonra ittifakla Basm›llar›n reisini
ka-¤anl›k makam›na oturttular. Uygurlar, do¤u (Sol) kanat yabgulu¤unu al›rken, Kar-luklar (Sa¤) bat› yabgusu oldular.
Bu arada Uygurlar, Çinlilerle gizlice temasa geçmifl ve ard›ndan Karluklarla bir-leflerek Basm›l ka¤an›n› öldürmüfllerdi. Neticede Karluklar Sol Yabgulu¤u, yani da-ha yüksek mertebe olan mevkii elde ettiler. Ayr›ca, Uygur Devleti’nin öncü kuvve-tini meydana getiriyorlard›.
Uygur-Karluk dostlu¤u fazla devam etmedi. Altaylarda oturan Karluk gurubu, Uygurlara sald›rmaya niyetlenince 746-747 y›l›nda ma¤lup edildiler ve bat›da Tür-gifllerin bölgesine kaçt›lar. 751 y›l›nda Bolçu’da bir kere daha Uygurlar›n hüküm-dar› Bayan Çor’un bask›n›na maruz kald›lar. Basm›llarla anlaflan Karluklar, yine Uygurlara savafl açt›larsa da netice alamad›lar. Daha sonra Türgifller ve Karluklar
715-20 y›llar› aras›ndan Karluklar›n birçok defa II.
Gök-Türk Devleti’ne karfl›
ayakland›klar›, bazen Çin’in de bu ayaklanmalar› teflvik etti¤i, fakat her defas›nda bu isyanlar›n bast›r›ld›¤›
görülmektedir. 734’ten sonra II. Gök-Türk Devleti gerilemeye yüz tuttu¤u dönemde, Karluk, Basm›l ve Uygur boylar›
hareketlendiler. II. Gök-Türk Devleti’ne karfl› isyan edip Kutlug Ka¤an’› öldürdüler.
‹ttifakla Basm›llar›n reisini ka¤anl›k makam›na oturttular. Uygurlar, do¤u (Sol) kanat yabgulu¤unu, Karluklar ise (Sa¤) bat›
yabgulu¤unu ald›lar.
tekrar hücuma kalkt›larsa da, Bayan Çor Ka¤an, Basm›llar› ve Karluklar› Yogra Ya-r›fl’ta yenmeyi baflard›. Buna ra¤men baz› kifliler kaç›p Karluklara s›¤›n›nca bir sa-vafl daha olmufl, nihayet bafls›z kalanlar Türgifllere s›¤›nm›fllard›. Bunun sonras›n-da Uygurlarla Karluklar aras›nsonras›n-da son bir savafl sonras›n-daha olmufl, Karluklar bir sonras›n-daha on-lar›n karfl›s›na ç›kamam›fllard›. Bu arada Karluklar Çinlilerle elçi teatisinde bulunu-yorlar ve d›fl destek ar›bulunu-yorlard›.
Bundan sonra ancak, 791 y›l›nda Çin kaynaklar›nda Karluklara ait bilgi vard›r.
Bu kayda göre Tibetlilerle ittifak yapan Karluklar, birlikte Ka¤an Stupa flehrini (Beflbal›k’›n kuzeyi) ald›lar. Zaten art›k onlar›n Çinlilerle komflulu¤u kalmam›flt›.
XI. ve XII. as›rlarda Kuku Nor civar›nda görülen Karluk bakiyelerinin bunlar
oldu-¤u san›lmaktad›r.
Taflkent’te Bat› Gök-Türk hanedan›ndan gelen ve Tudun unvan›n› tafl›yan biri taraf›ndan yönetilen devlet, kuzeyde S›r Derya k›y›s›ndaki Kara Türgifl Devleti’yle çat›flmaya bafllad›¤›nda (740’tan sonra) do¤udaki Karluklar› kendine müttefik yap-t› ve böylelikle üstünlük sa¤lad›. Yeni kurulan devlette Karluklar da görev alm›fllar ve Yabgu olmufllard›. Ancak, çok geçmeden Taflkent flehir devletçi¤i Çin’e tâbi ol-may› (vassall›¤›) kabul etti.
751 senesinde Orta Asya tarihinin ak›fl›n› de¤ifltirecek bir hadise meydana gel-di. T’ang imparatoru ad›na Do¤u Türkistan’› idare eden Çinli vali, Taflkent tudunu-nu hapse att›. Tudutudunu-nun o¤lu bat›daki di¤er devletçiklere kaçarak durumu anlatt›.
Bu devletçikler, Do¤u Türkistan’› Çin elinden kurtarmak için Arap kuvvetlerini ik-na ettiler. Çinli vali uzun bir yürüyüflten sonra Talas flehrine yaklaflt›. Atlah denilen mevkide Arap ordular›yla Çin ordusu befl gün süren bir savafl yapt›lar. ‹flte bu çar-p›flmalar›n fliddetli an›nda Is›k Göl Karluklar› Araplar›n taraf›n› tutarak Çin’e karfl›
cephe ald›lar. Ön ve arka cepheden sald›r›ya maruz kalan Çin ordusu yenilip geri çekilmek zorunda kald›.
Bundan sonra Karluk gruplar› Tanr› Da¤lar›’n›n kuzey silsileleri, Is›k Göl taraf-lar› ve Talas Irma¤› boytaraf-lar›na do¤ru yay›ld›lar. Ontaraf-lar›n a¤›rl›k merkezleri art›k Ba-t› Türkistan idi. Tokmak, Evliya-ata ve di¤er flehirleri ele geçirdiler. 766’ya do¤ru bir Karluk Devleti kuruldu.
809 y›l›nda Feyzabad yak›n›ndaki Vascirt adl› yerde Karluklar›n yaflad›klar› bi-linmektedir. X. yüzy›lda ‹bn Rüsteh, Amu Derya’n›n kollar›ndan Vahflab civar›nda Karluklar›n›n yaflad›¤›n› zikretmektedir. Hudûdü’l-Âlem adl› eserde ise Karluklar›n Hilend ve Belh’e kadar yay›ld›klar› bildirilmektedir. XII. yüzy›ldaki olaylarda Bu-hara Karluklar›n›n adlar› geçer. Karluklar, Ça¤aniyan ile Tirmiz, Nahflab ve Kifl’de Bat› Karahanl› hükümdarlar› ile savaflt›lar. Celaleddin Harezmflah Gazne’ye
geldi-¤inde karfl›s›nda yine Karluklar› bulmufltur. Onlar›n reisi Seyfeddin Hasan kendisi-ne itaat etmiflti. O Mo¤ollardan kaçarken topraklar›n›n bir k›sm›n› Karluk Seyfed-din Hasan’a b›rakt›. Yüzy›l›n sonunda onlar›n Belh ve Tirmiz’e do¤ru kayd›klar›
anlafl›lmaktad›r.
Çin’in Tanr› Da¤lar› civar›ndan elini çekmesi, bu havalide ve kuzeyde yaflayan boylar›n ifline yarad›. Bundan sonra Tokmak (Suyab) ve Talas bölgesine gelen Kar-luklar, Türgifllerin Nu-shih-pi boyunun bulundu¤u sahalar› ve Bat› Gök-Türkleri-nin eski merkezlerini ele geçirdiler ve Balasagun’u baflkentleri yapt›lar. Türgifl boy-lar› onlara tâbi oldu. 766-775 y›lboy-lar› aras›nda Kaflgar’› ald›lar. Fergana’y› da Abbasî-lerin elinden al›p, O¤uzlarla ittifak ederek Peçenekleri yendiler. Tibetlilerle
iflbirli-¤i yaparak Beflbal›k’›n kuzeyindeki Ka¤an Stupa flehrini iflgal ettiler. K›sacas› 766’y›
takip eden y›llarda müstakil bir Karluk Devleti bulunmaktayd›.
51 Sol Yabgulu¤u, yani daha yüksek mertebe olan mevkii elde ettiler. Ancak, Uygur-Karluk dostlu¤u fazla devam etmedi. Altaylarda oturan Karluk gurubu, Uygurlara sald›rmaya niyetlenince 746-747 y›l›nda ma¤lup edildiler. 751 y›l›nda Karluklar Bolçu’da bir kere daha Uygurlar taraf›ndan
751’den sonra bir k›s›m Karluk gruplar› Tanr›
Da¤lar›’n›n kuzey silsileleri, Is›k Göl taraflar› ve Talas Irma¤› boylar›na do¤ru yay›ld›lar. A¤›rl›k merkezleri art›k Bat› Türkistan idi.
Tokmak, Evliya-ata ve di¤er flehirleri ele geçirerek 766’ya do¤ru Karluk Devleti’nin temellerini att›lar.
Aslan ‹l Türgig, 780’li y›llarda Karluk hükümdar› idi ve Kaflgar, Yarkent ve Ta-las bölgelerini yönetiyordu. 791 y›l›nda Karluklar Tibetlilerle iflbirli¤i yapt›lar ve Uygurlarla çarp›flt›lar. Karabalgasun Yaz›t›’n›n Çince k›sm›nda Karluklar›n 791-812 tarihleri aras›nda Uygurlara ma¤lup olduklar› bildirilmektedir.
840 y›l›ndaki K›rg›z bask›n› sonras›nda Uygurlardan bir k›sm› Karluklara s›¤›n-d›. IX. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan sonra Tanr› Da¤lar›’n›n do¤u k›sm›na gelen Uy-gurlar Karluklar› tehdide bafllad›lar. ‹li ve Is›k Göl havalisindeki savafllarda kesin netice elde eden taraf olmad›. Ayn› devirde K›rg›zlar da kuzeyden sürekli olarak Karluklar› taciz ettiler ve Bancul kasabas›n› ele geçirdiler. 817-836 aras›nda bir Kar-luk elçisinin Tibet kral›n› ziyarete gitti¤i bilinmektedir.
Karluklar bat› taraf›nda Abbasîlerle münasebet kurdular. Fergana’y› ele geçiren Karluklar bir süre sonra buralar› kaybettiler. 775’te Halife Mehdi’nin üstünlü¤ünü tan›yanlar aras›nda Karluk yabgusu da vard›. Ayn› yabgu 792-793’te Fergana’y› ele geçirince üzerine gelen Amr b. Cemil’i yenmeyi baflarm›fl, ancak Yahya el-Berme-kî’yi durduramam›flt›. Daha sonra patlak veren Rafi b. Leys isyan›na Karluklar da kat›ld›lar. Halife Memun zaman›nda bu tür mücadeleler devam etti. 816’da Ot-rar’da Karluklar, vezir Fadl b. Sahl karfl›s›nda a¤›r bir yenilgiye u¤rad›lar. Karluk yabgusu Kimek ülkesine kaçt›. 822’de Fergana Karluklar taraf›ndan bir kez daha ifl-gal edildi ise de Horasan valisi taraf›ndan geri al›nd›.
Karluklar IX. asr›n ikinci yar›s›nda zay›flamaya bafllad›lar. Kendi içlerinde kar›-fl›kl›¤a sürüklendikleri gibi do¤udan gelen Uygurlar›n hücumlar› da onlar› sarst›.
Nihayet, Samanîlerden ‹smail b. Ahmed’in 893 y›l›nda S›r Derya’n›n do¤usuna yap-t›¤› seferde 10 bin Karluk öldürmesi onlara a¤›r bir darbe vurdu ve Talas flehri Sa-manîler’in eline geçti.
893’ten sonra, Karluklara bir baflka darbe de O¤uzlar taraf›ndan geldi. Bu ara-da O¤uz yabgusunun ara-dahi öldü¤ü savafllar yap›ld›. Kaflgar flehri taraf›nara-da ara-da Ya¤-malarla savafl devam etmekte idi. 943’e do¤ru Kaflgar’dan hareket eden Karahanl›-lar Çu vadisine girerek KarlukKarahanl›-lara son verdiler.
Kaynaklarda Karluklara ait 15 yer ismi gösterilmifltir. Karluk ülkesinin do¤usun-da Tibet’in baz› k›s›mlar›, Ya¤ma ve Dokuz O¤uz s›n›rlar›, güneyinde Ya¤malar›n baz› k›s›mlar› ile Maveraünnehir ülkesi, bat›s›nda O¤uz s›n›rlar›, kuzeyinde Tuhsi, Çigil ve Dokuz O¤uz ülkeleri vard›. Buras› bay›nd›r ve ›l›man iklimli bir yerdi. Kar-luk hükümdarlar› önceleri Cabguy veya Yabgu unvan›n› al›yorlard›. Onlar›n bir k›sm› avc›, bir k›sm› çiftçi, bir k›sm› çoband›. Zenginlikleri koyun, at ve çeflitli kürklerdi. Bu dönemde Karluk hükümdarlar› Atasagun unvan›n› tafl›yordu.
Büyük Uygur Ka¤anl›¤› y›k›l›nca (840) Karluklar›n siyasi nüfuzu artt› ve bu böl-gede kurulan Karahanl› Devleti’nin esas kütlesini meydana getirdiler. Pendnâme adl› eserde bildirdi¤ine göre Gazneli Devleti’nin kurucusu Sebük Tegin, bir Karluk flehri olan Barshan’dan ç›km›flt›r. Karluklar zamanla Karahanl› Devleti’ne cephe al-m›fllard›. Bu durum do¤udan gelen Karah›taylar›n iflini kolaylaflt›rm›flt›r. Özellikle Katavan savafl›nda olumsuz etki yapt›klar› ve 1137 y›l›ndan sonra Karah›taylar›n Horasan’a kadar sokulmalar›na sebep olduklar› bilinmektedir. Günümüzde Özbe-kistan’da ve Fergana vadisinde hâlâ Karluklar soyundan gelenler yaflamaktad›r.
657 tarihinde Karluklar Tanr› Da¤lar›na do¤ru hareket etmeden önce neler yapt›lar?
O⁄UZLAR (766-1000)
O¤uz ismi, Gök-Türk Devleti’nin özellikle 630’da merkezî hâkimiyetinin çökme-siyle birlikte tarih sahnesine ç›kmaya bafllam›flt›r. O¤uz kelimesi kabileler
anlam›-S O R U
D ‹ K K A T SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE
S O R U
DÜfiÜNEL‹M
D ‹ K K A T
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
T E L E V ‹ Z Y O N
K ‹ T A P
T E L E V ‹ Z Y O N
‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T
4
na geldi¤inden dolay› farkl› bölgelerdeki kabileler, Üç O¤uz, Dokuz O¤uz gibi ka-bile federasyonlar› fleklindeki adlarla an›lm›fllard›r. O¤uz ismi gerek Türk gerekse Çin kaynaklar›nda s›k s›k geçmektedir. O¤uz ismi etnik bir boy de¤il, do¤rudan Türk kabileleri anlam›na gelmektedir. Bir baflka ifade ile O¤uzlar, Gök-Türk dev-letlerinin halk kütlesini temsil etmektedir.
O¤uz ad› üzerine çok çeflitli aç›klamalar yap›lm›flsa da, art›k kabileler anlam›na geldi¤i, yani ok+u+z oldu¤u kabul edilmektedir. Zaten Bat› Gök-Türk Devleti’nde 634 y›l›n› takip eden hadiselerde On Oklar›n (On Kabile) ortaya ç›kmas› ve Tür-gifllerin meydana gelmesi O¤uzlar konusundaki filolojik delilleri desteklemektedir.
Gök-Türk tarihinin 627 y›l›na kadar olan k›sm›nda hiç O¤uz ad›n›n geçmemesi, her fleyden önce Töleslerin O¤uz öncesi fonksiyonunu icra ettiklerini göstermek-tedir. Bir baflka ifade ile 627 y›l›ndan sonra Töles ad› önemini kaybetmifl, Orta As-ya’da yeni boy dalgalanmalar› ve yap›lanmalar› görülmüfltür.
Tarihi süreç aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, Türgifllerin devam› olarak O¤uzlar› görmek daha do¤rudur. Bilindi¤i gibi 766 y›l›ndan sonra Uygurlar›n bask›s›yla Tanr› Da¤-lar›, Is›k Göl, Yedisu, Çu ve Talas havalisine gelen Karluklar›n s›k›flt›rmas›yla Tür-gifller (O¤uzlar) daha da bat›ya, S›r Derya boylar›na ve daha kuzey bat›ya do¤ru kaym›fllard›r. Zaten bu bölge eskiden beri Töles ve Türgifl bölgesi idi. Muhtemelen 603 dolaylar›nda kaynaklarda adlar› verilen Töles boylar› daha sonra On Oklar›, yani Seyhun O¤uzlar›n› oluflturdular.
IX. yüzy›ldan itibaren ‹slam kaynaklar›nda O¤uzlar›n varl›¤› art›k iyice belirgin-leflmektedir. Bundan sonra ‹sficab flehrinden Hazar Denizi’ne uzanan Mang›fllak da içinde olmak üzere, genifl bir alan O¤uzlar›n yurdu olarak ortaya ç›kmaktad›r.
IX. yüzy›ldan itibaren ‹slam kaynaklar›nda O¤uzlar›n varl›¤› art›k iyice belirgin-leflmektedir. Bundan sonra ‹sficab flehrinden Hazar Denizi’ne uzanan Mang›fllak da içinde olmak üzere, genifl bir alan O¤uzlar›n yurdu olarak ortaya ç›kmaktad›r.