Türkistan: “Türkili”
anlam›na gelen Farsça bir kelimedir. Gök-Türkler VI.
yüzy›lda Amuderya’ya kadar ilerlemifllerdi. Dolay›s›yla, Sasanîler zaman›nda Türk ülkesi Amuderya’n›n kuzeyinde bafll›yordu. VIII.
yüzy›lda Arap fetihleri yüzünden Türkler S›rderya nehrinin kuzeyine çekildiler.
Bu yüzden Arap
co¤rafyac›lar› için Türkistan ülkesi Maveraünnehr’in kuzey taraflar›yd›. Siyasi bir birim olarak Türkistan ad›
ilk kez Orta Asya’y› ele geçiren Ruslar taraf›ndan kullan›ld›. 1867’de baflflehri Taflkent olan Türkistan Genel Valili¤i kuruldu.
fiimdiki Kazakistan ve Özbekistan topraklar›n›n bir k›sm› ile 1898’den sonra Hazar Ötesi bölgesi (Türkmenistan) buraya dâhil edildi. 1917 Devrimi’nden sonra, Valili¤in s›n›rlar›
biraz daralt›larak Türkistan Özerk Cumhuriyeti kuruldu.
1924’te milliyet esas›na göre bölme siyasetinin uygulanmas›ndan sonra Türkistan kelimesi terk edildi ve Orta Asya tabiri kullan›l›r oldu (Barthold, s.
140-142).
lifltirdi. Özbek, Kazak, Türkmen ve K›rg›z adlar›n› milli kimlik olarak benimsediler.
“Türk” kelimesi onlar için Türkiye Türklerini ifade etmektedir. Bununla beraber Türkiye Türkleriyle olan soy akrabal›¤›n›n da bilincindedirler. Di¤er yandan, Tür-kiye Türkleri de de¤iflti. Avrupa kültürüyle olan yak›nlaflma, dil ve kültür alanlar›n-da gerçeklefltirilen reformlar sonucunalanlar›n-da Türk toplumu XX. yüzy›l›n bafl›na göre ol-dukça farkl› bir noktadad›r.
Bütün bunlar Türkiye ve Orta Asya Türkleri aras›nda çok eskiye dayanan kül-türel ortakl›klar›n kayboldu¤u anlam›na gelmez. Bunun en basit kan›t›, Orta As-ya’dan Türkiye’ye gelen ö¤rencilerin k›sa bir sürede aksans›z bir flekilde Türkçe konufluyor olmalar›d›r; onlar›n ço¤unu Türk ö¤rencilerden ay›rt etmek zordur.
Türkiye’den Orta Asya’ya giden Türkler de çok k›sa denebilecek bir süre içinde ye-rel dile uyum sa¤lamaktad›rlar. Halbuki o ülkelerde y›llarca yaflam›fl olan Ruslar ve di¤er halklar, yerel dilleri konuflamamaktad›rlar.
Türkiye ile Orta Asya Türkleri aras›ndaki uzakl›k derece derecedir. Türk toplu-luklar› içinde dil bak›m›ndan bize en yak›n olanlar, O¤uz lehçesi ile konuflan Or-ta Asya Türkmenleridir. Özbek lehçesi ara konumdad›r; Türkiye Türkleri onlar› an-lamakta fazla zorlanmazlar. Ancak, K›pçak lehçesiyle konuflan Kazaklar›, K›rg›zla-r›, Karakalpaklar› (ayn› zamanda Orta ‹dil sahas›nda yaflayan Baflkurtlar› ve Kazan Tatarlar›n›) anlamak için daha fazla çaba sarf etmek gerekir. Orta Asya Türklerinin kültürel alt yap›s›n› anlamak için flimdi de Sovyet döneminde onlar›n kültürlerinin nas›l flekillendi¤ine bakal›m.
“Türk dilli halklar” tabiri neyi ima etmektedir?
BOLfiEV‹K YÖNET‹M‹N‹N ‹LK DÖNEM‹: 1917-1928
Çarl›k rejimini tasfiye eden 1917 fiubat Devrimi, umut, hürriyet ve demokrasi ara-y›fllar› dönemi oldu. Önceki ünitede de bahsetti¤imiz üzere, Rusya Türkleri bu dö-nemde önemli kongreler gerçeklefltirdiler, gelece¤in nas›l flekillendirilmesi gerek-ti¤ini tart›flt›lar, siyasi partiler oluflturdular. Kazan Tatarlar›n›n oluflturdu¤u ‹ttifak Partisi zaten mevcuttu. Kazaklar Alafl-Orda, K›r›m Tatarlar› Milli F›rka ad›nda par-tiler kurdular. Azerbaycan Türkleri sosyalist (Himmet) ve Türkçü (Müsavat) e¤ilim-li iki ayr› parti teflkil ettiler. Hive ve Buhara Hanl›klar›nda örgütlenen “Genç Hive-liler” ve “Genç Buharal›lar” gizli faaliyetler yürütüyorlard›. Bütün bu gruplar›n or-tak yan› Rusya Müslümanlar›n›n sorunlar›na çözüm aramalar› ve Türk topluluklar›
aras›nda dayan›flma taraftar› olmalar›yd›.
Sovyetlerin modern uluslar yaratma projesinin ilk uygulamas›, ‹dil-Ural’da oldu.
Bu bölgede yaflayan Tatar ve Baflkurtlar hayat tarzlar› farkl›l›k gösterse de, ayn› ta-rihî ve kültürel miras› paylafl›yorlard›. 1918’de Beyaz Rus ordular›n›n bask›s› alt›n-dayken, Bolflevik liderler bir Tatar-Baflkurt Cumhuriyeti oluflturma fikrini kabul et-mifllerdi. Ama Beyazlar› yendikten sonra Sovyet liderleri tav›rlar›n› de¤ifltirip ‹dil-Ural bölgesinde kurulacak büyük bir devlet yerine, Baflkurdistan ve Tataristan flek-linde iki küçük cumhuriyet oluflturarak, Türk topluluklar› aras›nda ilk bölünmeyi gerçeklefltirdiler (1919’da Baflkurt, 1920’de ise Tatar Özerk Cumhuriyetleri kurul-du). Tatarlar›n önemli bir k›sm› Baflkurdistan içinde b›rak›ld›. Rusya’daki Müslü-man Türk topluluklar›n›n liderli¤ini yapm›fl olan Tatarlar böylece küçük bir toplu-luk konumuna indirildiler.
Rusya Türkleri aras›nda ilk ba¤›ms›zl›k hareketi Azerbaycan’da gerçekleflti.
1918 May›s›nda Azerbaycanl›lar ba¤›ms›zl›klar›n› ilan ettiler. Bakü flehri Bolflevik-lerin ve Ermeni Taflnakç›lar›n denetiminde oldu¤u için Gence flehri baflkent olarak
194 Orta Asya Türk Tarihi
Orta Asya: 1885’te Orta Asya’daki Rus iflgali ve özellikle 1924’teki “milli”
cumhuriyetlerin kurulmas›ndan sonra, Sovyet yaz›n›nda “Orta Asya” tabiri kullan›l›r oldu.
Üstelik Kazakistan bunun d›fl›nda tutuldu. Birçok Bat›l› yazar da bunu benimsedi. Ancak, Türkler ve baz› Bat›l› yazarlar Orta Asya denildi¤inde, Bat› kuzeyi ve ‹ran’›n Horasan bölgesini kastetmektedirler.
Kültürel ve tarihî ba¤lar sebebiyle Tatar-Baflkurt bölgesini ve Azerbaycan’› da bu tan›ma dâhil edenler vard›r. Orta Asya, kültür ve tarih aç›s›ndan bir Türk-Fars uygarl›k alan›d›r. Co¤rafi bak›mdan kuzeyi bozk›rlarla kapl›d›r; güney taraf› ise çöller ve bozk›rlar› da içermekle birlikte, daha
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
belirlendi. Türkistan’da 1917 sonunda Hokand merkezli özerk bir cumhuriyet ilan edildi. Baflkurdistan’da Zeki Velidi önderli¤inde bir Baflkurt Cumhuriyeti, Kazakis-tan’da ise Alafl-Orda Hükûmeti kuruldu. Bu giriflimler bir süre sonra Bolflevik güç-leri taraf›ndan da¤›t›ld›lar.
Türkistanl›lar›n gözünde iflgalci konuma düflmek istemeyen Lenin, daha yumu-flak bir siyaset izlemeye karar verdi. Nisan 1918’de Moskova’n›n direktifiyle Türkis-tan Özerk Sovyet Cumhuriyeti kuruldu. Cumhuriyetin baflkenti Taflkent’ti ve Rus-ya Federal Sovyet Cumhuriyeti’ne ba¤l›yd›. “Türkistan” ad›yla kurulmufl ilk cumhu-riyet olan bu ülke 1924 Ekim ay›na kadar devam etti. Sovyet rejimi bu tarihten son-ra Türkistan fikrini yok etmek için u¤son-raflt›.
Türkistan Özerk Sovyet Cumhuriyeti, bütün Türkistan’› de¤il, Kazakistan’›n güneyi, Özbe-kistan’›n kuzeyi ve bugünkü K›rg›zistan ve Türkmenistan topraklar›n› kaps›yordu.
Buhara ve Hive Hanl›klar› Bolflevik Devrimi’nden sonra bir süre varl›¤›n› de-vam ettirdi. Hive Ceditçileri XIX. yüzy›l›n sonundan beri hanl›kta etkiliydiler. Nis-peten ileri görüfllü olan Hive hanlar› Ceditçilerin faaliyetlerine engel olmad›lar.
1919’da Yomut Türkmen kabilesinin reisi Cüneyt Han, Hive han›n› tahttan indire-rek yerine Abdullah Han’› geçirdi. Cüneyt Han ile tamam› Özbeklerden oluflan Hi-veli Ceditçiler aras›nda çekiflmeler yafland›.
1920’de K›z›l Ordu birlikleri Hive’yi iflgal etti. Hanl›k sistemi kald›r›larak yerine Harezm Halk Cumhuriyeti kuruldu. Hükümet üyeleri Genç Hivelilerden (Ceditçi-lerden) olufluyordu. Sovyet Rusya, Harezm’in ba¤›ms›zl›¤›n› tan›d›. Ancak, bir ta-raftan da buradaki Sovyet temsilcili¤i vas›tas›yla Komünist bir örgütlenme olufltur-maya çal›flt›; bunda da baflar›l› oldu. 1921’de Komünist grubun yard›m›yla devlet baflkan› ve di¤er Ceditçiler tutukland›. Böylece Harezm Cumhuriyeti
Komünistle-S O R U
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
XX. yüzy›l›n bafl› Rus kaynaklar›nda Kazaklar etnik temellere göre yeniden düzenlenerek Özbekistan ve
rin denetimine geçti. 1924’te ise Sovyet Rusya, Harezm Halk Cumhuriyeti’ne son verdi. Harezm topraklar›n›n büyük bir k›sm› Özbekistan’a, geri kalan› Türkmenis-tan’a ba¤land›.
Buhara’n›n kaderi de Hive’nin durumuna benzer bir seyir takip etti. 1920 y›l›
Eylül ay›nda K›z›l Ordu birlikleri Buhara Hanl›¤›’n› iflgal etti. Emir ülkeyi terk edip Afganistan’a s›¤›nd›. Öteden beri Emire karfl› mücadele eden Buhara Ceditçileri, bu durumdan yararlanarak Buhara’da milli bir cumhuriyet kurmak için harekete geç-tiler. Sovyetlerle iflbirli¤i yaparak Buhara Halk Cumhuriyeti’ni kurdular. 4 Mart 1921’de Sovyet Rusya ile bir antlaflma yap›ld›. Buna göre Sovyetler Buhara’n›n ye-ni statüsünü tan›d› ve ba¤›ms›zl›¤›n› onaylad›; Buhara Cumhuriyeti para basma hakk›na sahip olacak, ancak askeri güç Ruslar›n elinde olacakt›. Buhara Cumhuri-yeti’nin ilk yapt›¤› ifllerden biri Farsça yerine Özbekçeyi resmi dil olarak kabul et-mek oldu. Ülkenin do¤u k›sm›nda bulunan Basmac› unsurlar Afganistan’daki Emir Alim Han’›n talimatlar› do¤rultusunda yeni cumhuriyete karfl› cephe ald›lar. Cedit-çiler, kendilerine yak›n gördükleri Basmac› liderlerle görüflerek onlar› milli amaç-lar› konusunda ikna etmeye ve yeni cumhuriyete destek sa¤lamaya çal›flt›rlar. Bir taraftan da Bolflevik bask›s› karfl›s›nda belli bir özerkli¤i korumak için u¤raflt›lar.
Ancak, cumhuriyet giderek Ruslar›n denetimine girdi ve 1924 y›l›nda da¤›t›ld›; Bu-hara Halk Cumhuriyeti’nin topraklar› yeni kurulan Özbekistan, Türkmenistan ve Tacikistan cumhuriyetleri aras›nda paylaflt›r›ld›.
1929 y›l›na kadar Özbekistan’a ba¤l› özerk bir cumhuriyet olan Tacikistan, bu tarihte Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti statüsüne yükseltildi. 1936’da cumhuriyetlere son flekli verildi: Karakalpakistan Özbekistan’a ba¤land›. Kazakistan ve K›rg›zistan
“özerk” statüden “cumhuriyet” statüsüne yükseltildi. Bir zaman Kazakistan’a bafl-kentlik de yapm›fl olan Orenburg, Kazakistan’dan al›narak Rusya Federasyonu’na aktar›ld›. Böylece Orta Asya’n›n bölümlenmesi Sovyet dönemindeki son halini al-m›fl oldu.
196 Orta Asya Türk Tarihi
Resim 10.1 Buhara Halk
Cumhuriyeti’nin önceki ve sonraki bayra¤›. 1920-22 y›llar›nda kullan›lan önceki bayra¤›n üzerinde Arap harfleri ve yeflil-k›rm›z›
zemin üzerinde sar› ay-y›ld›z vard›. Üzerinde Rus harfleri ve y›ld›z›n içinde orak çekiç bulunan bayrak ise Cumhuriyetin iyice Bolfleviklerin denetimine geçmesinden sonra (1923) kabul edilen bayrakt›r.
Kaynak: T. Kocao¤lu, Türkistan’da Yenilik Hareketleri ve ‹htilaller, Haarlem, 2001.