Tölesler: Tölesler IV. ve V.
yüzy›llarda yaflayan Kangl›lar›n devam›d›r. En fazla boy say›s›na sahip olan Tölesler, 627’ye kadar Baykal Gölü’nün do¤usundan Karadeniz’in kuzeyine kadar uzanan sahada yay›lm›fllard›. Gök-Türk Devleti’ne ba¤l› di¤er Türk boylar› Töles ismiyle adland›r›l›yordu.
Tölesler, Bat› Gök-Türk Devleti’nin zay›flamas› (603) üzerine tekrar siyasi sahne-de rol oynamaya bafllad›lar. Tardu’nun ma¤lubiyeti ile bir ara da¤›lan Töles boylar›-n›n orta grubu, yani Altay Da¤lar›’boylar›-n›n güney-bat›s› ile Tanr› Da¤lar›’boylar›-n›n kuzeyinde ya-flayanlar›n›n, Bat› Gök-Türk ka¤an› Ch’u-lo taraf›ndan itaate al›nd›¤›n› söylemek mümkündür. Töleslerin güçlenmelerinden endiflelenen Ch’u-lo Ka¤an, a¤›r vergiler koymak suretiyle onlar›n mallar›n› toplad›. Arkas›ndan Sir Tardufllar›n kendisine ita-atten vazgeçeceklerini zannederek onlar›n kabile liderlerinden yüzden fazlas›n› orta-dan kald›rd›.
Bu a¤›r bask›lara dayanamayan Töles boyu Ch’i-piler, erkinleri Ke-leng
liderli-¤inde Gök-Türkleri ma¤lup etmeyi baflarabildiler. Di¤er bir Töles boyu olan Sir Tardufllar da erkinleri Ye-shih’y› “Küçük Ka¤an” unvan›yla tahta geçirdiler. Onun gücünden korkuya kap›lan Hami, Koço ve Karaflar gibi küçük devletçikler de ona ba¤land›. Ancak, Ch’i-piler ve Sir Tardufllar ba¤›ms›zl›klar›n› uzun süre devam et-tiremediler; Bat› Gök-Türk Devleti yeniden kuvvetlenince ona ba¤land›lar.
Do¤u Gök-Türk Devleti’nin yeniden güçlenmesiyle etkisiz bir duruma gelip ona ba¤lanan Töles boylar›ndan Tola ve Kerulen ›rmaklar› civar›nda oturanlar, 627 y›l›ndan sonra Çin’in deste¤i ile isyan ettiler. Do¤u Gök-Türk Devleti, bu isyan ne-ticesinde iyice zay›flad› ve arkas›nda da k›tl›k ç›k›nca tamamen da¤›ld›. 627 tarihi Orta Asya’da yaflayan bütün Türk kökenli boylar için dönüm noktas›d›r. Bu tarih-ten sonra bu boylar ba¤›ms›z yaflayacak kadar öz güvene sahip oldular. Bunlar›n en güçlüleri Sir Tardufllar, Bay›rkular, Bugular ve Uygurlar idi. Onlar ilerleyen de-virlerde önemli tarihî roller üstlendiler. Öncelikle Sir Tardufllar, 646 y›l›na kadar ba¤›ms›z bir devlet kurdular. Töles ad› bahsetti¤imiz tarihte önemini yitirse de çe-flitli Türk topluluklar› içinde varl›¤›n› sürdürmüfltür.
Töles boylar›n›n Gök-Türk Devleti’nin kurulufluna katk›s› nas›l olmufltur?
KIRGIZLAR (M.Ö. 202-M.S. 960)
K›rg›zlar›n anayurtlar› Kögmen (Sayan) Da¤lar›’n›n kuzeyi ve Yenisey nehrinin kollar›nda bulunan Kem havzas› idi. K›rg›z ad›n›n k›r-gezmek’ten veya K›rk O¤uz’dan geldi¤i konusunda fikirler vard›r. Çince metinlerde K›rg›z ismi de¤iflik flekillerde yaz›lm›flt›r. K›rg›zlar, ilk defa Büyük Hun ‹mparatorlu¤u’nun hükümda-r› Mo-tu (Mete) zaman›nda zikredilmifllerdir. M.Ö. 202 y›l›nda Hunlara ba¤lanan K›rg›zlardan bundan sonra bahis yoktur. Bu esnada K›rg›zlar Altay Da¤lar›’n›n ku-zeyinde Kem (Yenisey) Irma¤› civar›nda yafl›yorlard›.
M.Ö. 99’da Çinli generaller Li Ling ve Wei Lü, Çin’deki Han hanedan›ndan ka-ç›p Hunlara s›¤›nd›klar› zaman, Hunlar, bu generallerden Wei Lü’yü Ting-lingler üzerine, Li Ling’i ise K›rg›zlar üzerine idareci tayin ettiler. M.Ö. 46 y›l›nda Hun hü-kümdar Chih-ch’i taraf›ndan ma¤lup edilen K›rg›zlar, bu hühü-kümdara itaat etmek zorunda kald›lar; Altay Da¤lar›’n›n do¤usu ve Sayan Da¤lar›n›n kuzeyine çekildi-ler. K›rg›zlar›n bu dönemde Wu-sun’lar›n yaflad›¤› Is›k Göl’ün kuzeyine do¤ru ya-y›ld›klar› ve Chih-ch’i’ye yenilince tekrar eski yerlerine döndükleri anlafl›lmaktad›r.
Gök-Türk Devleti’nin kuruluflundan sonra K›rg›zlar›n tarihî metinlerde yeniden yer almaya bafllad›¤› görülmektedir. Asl›nda Gök-Türk Devleti kurulmadan önce de efsanelerde K›rg›zlar›n adlar›na tesadüf edilmektedir. Gök-Türklerin ikinci kö-ken efsanesinden K›rg›zlar›n 552 tarihinden önce Abakan nehri ile Yenisey nehri aras›nda yaflad›klar› sonucunu ç›karmak mümkündür.
553 y›l›nda Gök-Türklerin bafl›na geçen Mukan Ka¤an, devletini h›zla büyütme-ye bafllam›flt›. 555’te do¤udaki K›tan kavminin büyütme-yenilmesinden sonra, onlar›n
kuze-627 tarihinden sonra Orta Asya’da yaflayan Türk boylar›
ba¤›ms›z yaflayacak kadar öz güvene sahip oldular.
Bunlar içinde en güçlüleri Sir Tardufllar, Bay›rkular, Bugular ve Uygurlar idi. Bu boylar sonraki dönemde önemli tarihî roller üstlendiler. Öncelikle Sir Tardufllar, 646 y›l›na kadar ba¤›ms›z bir devlet kurdular.
Töles ad› önemini yitirse de, Tölesler çeflitli Türk
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
yindeki K›rg›zlar Mukan’a itaat etmifllerdi. 572 y›l›nda Mukan Ka¤an ölünce onun yas törenine kat›lan kavimler aras›nda K›rg›zlar da vard›.
630’da Bat› ve Do¤u Gök-Türk devletleri y›k›larak Çin’deki T’ang hanedan›na ba¤land›klar›nda Türk boylar› ba¤›ms›z bir flekilde hareket etmeye bafllad›lar.
627’yi takip eden zaman sürecinde güç kazanan Sir Tardufllara ba¤land›¤› anlafl›-lan K›rg›zlar, onlar taraf›ndan gönderilen bir ilteber taraf›ndan yönetiliyorlard›. Bu arada Gök-Türk beyi Ch’e-pi Tegin, Karluk ve K›rg›z gibi Türk boylar›n› kendine ba¤layarak kuvvetlendi. Gök-Türk beyi 648’de baflar›s›z olup gücünü kaybedince Karluk, Sir Tardufl ve Bugu gibi Türk boylar› Çin imparatoruna elçi gönderip hedi-yeler sundular. K›rg›zlar da bu esnada elçi göndererek Çin imparatoruna kendi ül-kelerinde yetiflen mallardan hediyeler sundular.
650 y›l›n› takiben Çinliler taraf›ndan Gök-Türk ülkesi askerî valiliklere
bölündü-¤ü zaman K›rg›z askerî valili¤i de ihdas edildi. K›rg›z reisi iltebere “askeri vali ve sol savunma generali” unvan› verildi. K›rg›zlar 650-83 aras›nda, 708 y›l›nda (ve 713-55 tarihleri aras›nda dört kez) Çin’e elçi göndererek hediyeler sundular.
Orhun Yaz›tlar›’nda K›rg›z ad› defalarca kaydedilmifltir. ‹lterifl Ka¤an’›n 692 y›-l›nda ölümünden sonra yerine geçen kardefli Kapgan Ka¤an devletini her alanda güçlendirmeye bafllam›flt›. Tonyukuk Yaz›t›’ndan anlad›¤›m›z kadar›yla Çinliler, On-ok ve K›rg›zlarla anlaflt›lar; On-ok ve K›rg›zlar Altay da¤lar›nda oturacaklar, Çinlilerle anlafl›p Gök-Türk ka¤an› Kapgan’a sald›racaklard›. Ancak, Kapgan ve Tonyukuk yönetimindeki Gök-Türk ordusu 696-97 k›fl›nda Kögmen Da¤lar›’n› afla-rak, Yenisey kollar›ndan An› Irma¤› k›y›s›nda K›rg›zlar› çok a¤›r bir bozguna u¤-ratt›. K›rg›z han› da orada öldürüldü.
K›rg›zlar, 708 y›l›nda Çin’deki T’ang ‹mparatorlu¤u ile temasa geçtiler. Bunun neticesinde Gök-Türk Devleti’ne karfl› isyan etmifl olmal›lar ki, 710 y›l›nda Bilge ve Kül Tegin kardefller taraf›ndan yeniden ma¤lup edildiler. 731 y›l›nda Kül Tegin öl-dü¤ü zaman cenazesine K›rg›zlardan ‹nançu Çor gelmiflti.
Gök-Türk Devleti y›k›l›p yerini Uygurlara b›rak›nca ilk ka¤an Bayan Çor devletin birli¤ini sa¤lamak maksad›yla K›rg›zlarla savaflt›. 779 y›l›ndan önce Bögü Ka¤an tara-f›ndan ma¤lup edilen K›rg›zlar, onun yerine geçen Tun Baga Tarkan’dan da a¤›r bir darbe yediler. 800’lü y›llar›n bafl›nda K›rg›zlar›n yine Uygurlarla savafl›p yenildiklerini görüyoruz. Uygurlardan Kutlug Bilge Ka¤an, K›rg›zlar üzerine ç›kt›¤› seferde, onlar›n reisini öldürdü¤ü gibi çok say›da at ve s›¤›r ele geçirdi. Ayr›ca K›rg›zlar›n Orta As-ya’daki di¤er boy ve flehirlerle yapt›¤› demir ticareti Uygurlar›n eline geçti.
Uygur hâkimiyeti döneminde K›rg›z ad› “sar›, k›z›l yüzlü” fleklinde ifade edil-mektedir. Bu esnada K›rg›zlar, yine de Karluk, Tibet, ‹ran gibi boy ve devletlerle münasebetlerini devam ettirdiler. Uygurlar, onlar›n reisi A-je’ya makam ve unvan-lar vererek kendilerine ba¤lam›flunvan-lard›. Uygur Devleti zay›flad›¤›nda A-je ka¤anl›¤›-n› ilan etti. Bunun üzerine Uygurlar baz› kumandanlar›ka¤anl›¤›-n› göndererek isyaka¤anl›¤›-n› bast›r-mak istedilerse de Uygur kumandanlar› kuvvetli K›rg›z ordusuyla bafl edemediler.
Bu s›rada Uygur kumandanlar›ndan Küllüg Baga, K›rg›z ka¤an› A-je’ya rehberlik ederek kendi ka¤an›n›n merkezini bast›rtt›. Yenilen Uygur ka¤an› Ho-sa öldürüldü (840). Di¤er bütün Uygur kumandanlar› ve teginleri de ma¤lup oldu. Uygurlar›n alt›n ota¤› ve Çin as›ll› prensesleri K›rg›zlar›n eline geçti. K›rg›z ka¤an› kendi hü-kûmet merkezini Uygur ka¤an›n›n merkezine on befl günlük mesafede bulunan Lao Da¤›’n›n güneyine nakletti.
K›rg›zlar, elde ettikleri bu büyük zaferden bir y›l sonra on tarkandan oluflan bir elçi heyetini Çin’e gönderdiler. Uygurlar›n elinden al›nan Çin as›ll› prensesi iade edeceklerdi. Ancak, Uygur ka¤an› Üge, K›rg›z elçilik heyetini yolda bast› ve
tar-45
3. Ünite - Türk Boylar›
kanlar›n hepsini öldürerek, Çin as›ll› prensesi ele geçirdi. K›rg›zlar, yaklafl›k bir as›r süren Büyük Uygur Ka¤anl›¤›’na son vererek Ötüken bölgesini ele geçirdikten sonra, 843 y›l› bafllar›nda Çin’e bir elçilik heyeti daha yollayarak yeni kurduklar›
devletin tan›nmas›n› istediler.
844’te Çinliler, K›rg›zlarla bir anlaflma yapa-rak Uygurlar ve Kara Arabal› kabilesini ceza-land›rmay› kararlaflt›rd›lar. K›rg›z elçisi Tirek
‹nanç iki beyaz atla ve mektupla Çin saray›na geldi. Elçiye son derece hürmetle davran›l-m›fl, flerefine e¤lenceler düzenlenmiflti. Ara-dan geçen zaman içinde Çinliler verdikleri sözü tutmay›nca görüflmeler uzad›. Buna ra¤-men K›rg›zlar kendi baflbakanlar› Apa’y› 70 bin kiflilik kuvvetle Shih-weilerin üzerine yol-lad›lar. Shih-weiler yenildi ve Uygurlar, K›r-g›zlar taraf›ndan al›n›p Gobi Çölü’nün kuzey taraflar›na götürüldüler. Da¤lara ve ormanla-ra kaçan Uygurlar ise Do¤u Türkistan istika-metinde ilerleyip Kuca civar›ndaki Uygurlar›
idare eden Menlig Tegin’e ba¤land›lar.
860-73 tarihleri aras›nda üç defa Çin’e elçi gönderen K›rg›zlar, Budizm dinini ö¤reten klasik kitaplardan istemifller, ancak Çinliler onlar› oyalam›flt›r. 863’te gelen Alp ‹nanç ad-l› K›rg›z devlet adam›: “Bize klasik kitaplar hediye etmenizi istiyoruz. Ayr›ca her sene el-çi göndererek Çin’i gezmek ve Çin takvimini ö¤renmek isteriz. Bundan baflka An-hsi böl-gesinden itibaren bütün topraklar› Çin hâki-miyetine döndürmek için Uygurlara taarruz ederek onlar› cezaland›rmam›z› kabul etmenizi dileriz” demifl, fakat imparator bu-nu kabul etmemiflti.
‹slam kaynaklar›nda K›rg›zlar hakk›nda çok az malumat vard›r. ‹ki y›lda bir K›r-g›z ülkesinden Maveraünnehr’e kervan geldi¤inden bahsedilmektedir. Gelen mal-lar de¤erli kürkler, misk ve özellikle ok yap›m›nda kullan›lan a¤açmal-lard›. Oradan K›rg›z ülkesine baflta dokuma ürünleri ve birçok ticaret mal› giderdi. K›rg›z ka¤a-n›, Kemcikefl adl› flehirde otururdu. Bundan baflka flehirleri yoktu. K›rg›zlar ölüle-rini yakan tek Türk kavmiydi. Çad›rlarda ve keçeden kulübelerde oturur, atefle ta-parlard›. Kürk, misk ve boynuz elde etmek için avlan›rlard›. Dîvânu Lûgâti’t-Türk’te K›rg›zlar›n Türklerden bir boy oldu¤u vurgulanm›flt›r.
K›rg›zlar, Uygurlar üzerine baflar›l› seferler yapm›fl olmalar›na ra¤men Mo¤olis-tan’da fazla kalamad›lar. 960’lardan sonra do¤udan gelen Öngütlerin bask›s›yla es-ki yurtlar›na geri döndüler. Cengiz Han döneminde h›zla yükselen Mo¤ol ‹mpara-torlu¤u’na ba¤land›lar ve Tanr› Da¤lar›’na göç ettiler. Bir k›sm› eski yurtlar› Hakas-ya’da kald›.
K›rg›zlar›n kanunlar› çok sertti. Savafltan kaçanlar, memuriyetlerini iyi yapa-mayanlar, vatana ihanet edenler ve h›rs›zl›k yapanlar bafl› uçurulmak suretiyle cezaland›r›l›rd›.
K›rg›zlar›n en önemli eserleri, Kopen mezarlar›, Uybat kurganlar›, Kapçal ve Tuyuhtyansko gibi kurganlardan ç›kar›lm›flt›r. Bunlar alt›n ve gümüfl kaplar, at ko-flum tak›mlar›, ok, yay, k›l›ç ve hançerler, mi¤fer, z›rhlar ve keramikler gibi nesne-lerden oluflmaktad›r. Ayr›ca a¤açtan yontulmufl hayvan figürlerine de rastlanmak-tad›r. Bozk›r kufla¤› sanat›nda oldu¤u gibi av sahneleri K›rg›zlarda da yayg›nd›. Es-ki Türklerde en erken devirlerde bir kült olan av ile ilgili tasvirler bir eyer kafl› üze-rinde yer ald›¤› gibi kayalar üzerine de çizilmifltir.
840 y›l›nda K›rg›zlar›n Uygur Ka¤anl›¤›’n› y›kmas›n›n sonucu ne olmufltur?