Ulus, bütün boy ve halklar›n birleflmelerinden meydana gelir ve devlet, hükümdarl›k, imparatorluk anlamlar›n›
tafl›maktad›r.
Cengiz Han, ölmeden önce ülkesini o¤ullar› aras›nda paylaflt›rm›fl, Deflt-i K›pçak denilen kuzey bozk›rlar›n›
o¤lu Cuci’ye vermiflti.
Cuci’nin o¤lu Batu Han ise
‹dil Bulgarlar› ve K›pçak Türklerini hâkimiyeti alt›na alarak Alt›n Orda Devleti’ni kurmufltur.
Orda ya da ordu kelimesi Türk ve Mo¤ol dillerinde ayn›
manaya gelmekte ve bu dillerin sözlüklerinde ezelden beri mevcut olup, bafllang›çta “yurt”, “han yurdu”, “saray yurdu”
anlam›na gelmekteydi. Daha sonra bu kelime “askerî birlik”, “saray”, “maiyet”,
“ordugâh”, “keçe çad›r›ndaki aile”, “tan›nm›fl kiflilerin han›mlar›n›n kald›klar› yer” gibi anlamlar kazanm›flt›r. Mahmud Kaflgarî, “ordu” sözünün, melik kasabas›, yani imamet (devlet idaresi) beldesi anlam›na geldi¤ini aç›klar.
Kasaba kelimesi de melik kasr›na ve flehrine verilen ad olmaktan ötürü, memleketin baflkentine iflaret ederdi.
Aslen “ordu”, hükümdar›n çad›r›n›n veya köflkünün bulundu¤u müstahkem bir kaleden ibaret idi ve kaplad›¤› alan pek büyük olamazd›.
Her ne kadar Alt›n Orda Devleti, bölgeye d›flar›dan gelen Mo¤ollar taraf›ndan kurulsa da, bölgeye gelen Mo¤ollar›n say›s› fazla de¤ildi. Bu durum karfl›s›nda da iflgal olunan memleketlerin (K›pçak Bozk›rlar›n›n) Mo¤ollaflmas›ndan söz etmek mümkün de¤ildir. Buradaki esas kitleyi K›pçaklarla di¤er Türk boylar›
oluflturdu-¤undan dolay›, buraya gelen Mo¤ollar çok k›sa süre içerisinde asimile olmufllard›r.
Berke Han döneminde ‹slamiyet’in kabulü ve Özbek Han zaman›nda bütün ülke-ye yay›lmas› ile Alt›n Orda, Türk ‹slam Devleti hâline gelmifltir.
Alt›n Orda Devleti, tarih boyunca hangi adlarla zikredilmifltir?
Cuci Han’›n ölümünden sonra Cengiz Han, Deflt-i K›pçak ülkesini torunlar› Ba-tu ile Orda Han aras›nda taksim etmifltir. Türk devlet teflkilat›ndaki iki bölümlü devlet idaresi temelinde yap›lan bu taksimata göre, daha sonra fethedilecek Sa¤
Kol illeri, Volga boyu illeri ile birlikte Batu Han’a, Sol Kol illeri ile S›rderya boyun-daki iller Orda Han’a verilmifltir. Cengiz Han, Batu’ya hâkimiyet alameti olarak Al-t›n Busa¤al› Ak Orda’y› kurdurdu¤u için onun soyundan gelenler Ak Orda Hane-dan› olarak an›lm›fllard›r. Bu haneHane-dan›n hâkimiyet devresi de 1227 y›l›ndan Batu ailesinin sonuncusu Berdibek Han’›n (1357-1360) ölümüne kadar 133 y›l sürmüfl-tür. Orda Han neslinden gelenler Gök Orda hanedanl›¤›n› teflkil etmifller ve Batu Han sülalesinden gelenlere ba¤l› kalm›fllard›r.
1255/56 y›l›nda ölen Batu Han’dan sonra tahta s›ras›yla o¤ullar› Sartak ve Ulakçi ç›km›flt›r. Ancak onlar›n hâkimiyeti uzun sürmemifl ve tahta Batu Han’›n küçük kardefli Berke ç›km›flt›r. ‹slamiyet’i kabul eden ilk Alt›n Orda han› olan Ber-ke’nin hâkimiyeti ‹lhanl›larla mücadele ile geçmifltir. ‹ki kardefl ülkenin s›n›rlar›-n›n kurulufl aflamalar›nda kesin belli olmamas›, taraflar›n co¤rafî, stratejik ve ikti-sadî önem arz eden Azerbaycan ve Gürcistan topraklar›n› paylaflamamalar›, Mem-lûk Devleti’nin Alt›n Orda hanlar›n› düflmanlar› ‹lhanl›lara karfl› devaml› k›flk›rt-malar› gibi nedenler, Alt›n Orda-‹lhanl› mücadelesinin sadece Berke döneminde de¤il, ‹lhanl›lar›n y›k›l›fl›na kadar devam etmesine neden olmufltur. Ancak Berke Han, ‹lhanl›lara karfl› Alt›n Orda topraklar›n› korumay› baflarsa da, onlara karfl› bir üstünlük sa¤layamam›flt›r. Berke Han dönemi önemli geliflmelerden biri de ko-mutanlar›ndan Nogay Mirza’n›n Bizans üzerine baflar›l› bir sefer düzenlemesidir (1261).
Berke Han döneminde Rus knezlikleri üzerindeki hâkimiyet artm›fl ve Rus top-raklar› da dâhil olmak üzere ele geçirilen bütün topraklarda toplanacak vergileri düzene oturtmak, acemi askerlerden birlikler sa¤lamak, ayr›ca yetenekli zanaatkâr ve ustalar› belirleyerek devlet teflkilât›nda görevlendirmek üzere nüfus say›m› ya-p›lm›flt›r. Vergilerin toplanmas›n› sa¤lamak için Alt›n Orda’n›n hâkim oldu¤u bü-tün topraklarda darugal›k ad› verilen yeni bir teflkilat kurulmufl ve bu teflkilat›n ba-fl›na darugalar getirilmifltir.
106 Orta Asya Türk Tarihi
S O R U
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Berke Han zaman›n›n önemli bir k›sm› ‹ran Mo¤ollar›n›n (‹lhanl›lar›n) kurucusu Hülagû Han ile uzun süren savafllarla geçti. Azerbaycan ve Gürcistan sahalar›
üzerindeki mücadeleler sonuçsuz kald›. Berke Han döneminde Bizans üzerine baflar›l› bir sefer düzenlenmifl (1261), Rus knezlikleri (beylikleri) üzerindeki hâkimiyet artm›fl, nüfus say›m› yap›lm›fl, etkili bir vergi toplama sistemi (darugal›k) gelifltirilmifltir.
Onun zaman›nda Alt›n Orda, bölgenin en güçlü devletlerinden biri olmufltur.
Daruga, Mo¤ol idari gelene¤inde en önemli ve yayg›n memuriyetler aras›nda yer almakta, fethedilen bölgelere tayin edilen sivil ve askerî ifllerle u¤raflmaktayd›. Vergilerin toplanmas› ve asayiflin muhafazas›ndan darugalar sorumluydu. ‹darî ifllere pek kar›flmasalar da darugalar Rus knezlerini kontrol alt›nda tutmufllard›r. Yine nüfus say›m›, ele geçirilen bölgelerdeki halktan birlik oluflturma, posta ifllerini düzenleme ve toplanan vergiyi Han’a götürme de darugalar›n görevleri aras›ndayd›. Darugalar›n emrinde birer askerî birlik bulunuyordu. Rus knezleri itaat etmez, vergiyi ödemez ya da Han’›n emrine uymaz ise, darugalar icra organ›
olarak birli¤i ile birlikte flehre girme ve knez ile halk›
cezaland›rma yetkisine sahipti.
Alt›n Orda Devleti’nin esas kitlesini K›pçaklar ve di¤er Türk boylar› oluflturuyordu;
Mo¤ollar say›ca azd› ve zamanla asimile olarak Türklefltiler. 1257’de tahta geçen Berke Han ‹slam’› kabul etti; Özbek Han zaman›nda (1312-1340) ise Müslümanl›k tamamen yerleflti. Böylece, Alt›n Orda’n›n ‹slamlaflmas›
süreci bafllam›fl oldu.
Berke Han zaman›nda Alt›n Orda, bölgenin en güçlü devletlerinden biri hâline gelse de Büyük Mo¤ol Han›’na, yani Mo¤olistan’a olan ba¤l›l›k hâlâ devam ediyor-du. Ancak ondan sonra tahta ç›kan ye¤eni Mengü Timur (1266-1282) Alt›n Orda’y›
tamamen müstakil bir devlet hâline getirmeyi baflarm›fl ve kendi ad›na para bast›r-m›flt›r. Mengü Timur da aynen Berke gibi bir taraftan ‹lhanl›larla mücadele etmifl, di¤er taraftan da Rus knezlikleri ile yak›ndan ilgilenmifl ve bir nüfus say›m› daha yapt›rm›flt›r.
Mengü Timur’dan sonra ise Tuda Mengü (1282-1287) ve Tula Buka (1287-1291) gibi hanlar hâkimiyet sürmüfllerdir. Mengü Timur’un kardefli olan Tuda Mengü, Ötemifl Hac›’ya göre, ak›ls›z, deli biriydi. Nitekim ‹slamiyet’i kabul ettikten sonra memleket ifllerine bakmaktan vazgeçmifl; dervifller ve fleyhlerle arkadafl olmufl ve Tula Buka için tahttan feragat etmifltir. Bu dönemlerde Alt›n Orda’da arkalar›na ka-bilelerinin deste¤ini alan emirlerin rolü artm›fl ve bunlar adeta hâkimiyete ortak ol-maya bafllam›fllard›r. Cengiz Han soyundan gelmediklerinden dolay› han olama-malar›na ra¤men bu emirler, özellikle zay›f hanlar›n iktidarda bulunduklar› ve taht kavgalar›n›n k›z›flt›¤› dönemlerde sahneye ç›k›yor ve güçlerini sergiliyordu. Bu emirlerden ilki, Mang›t kabilesinden Nogay Mirza olmufltur. Daha Berke zaman›n-da güçlenmeye bafllayan Nogay, sadece iç politikazaman›n-da de¤il, Bizans ve Ruslarla mü-nasebetler gibi d›fl meselelerde dahi hanlardan ba¤›ms›z hareket etmifltir. Örne¤in Bulgar Knezli¤i’nin Alt›n Orda’n›n vassal› hâline gelmesi de Nogay sayesinde mümkün olmufltur.
Harita 6.1 Mo¤ol seferleri ve çekilmeleri Kaynak: R.
Marshall, Do¤udan Yükselen Güç:
Mo¤ollar, ‹stanbul, 1996.
Berke’den sonra Alt›n Orda taht›na geçen Mengü Timur (1266-82) son zamanlar›nda Büyük Han’la ilgisini keserek tamamen ba¤›ms›z hâle geldi ve kendi ad›na para bast›rd›.
Her geçen gün gücü artan Nogay Mirza, Tula Buka’n›n taht›n› kaybetmesinde ve Mengü-Timur’un o¤lu Tokta’n›n tahta ç›kmas›nda da önemli rol oynam›flt›r. An-cak Tokta Han (1291-1313), önceki hanlarla k›yasla çok daha güçlüydü ve taht›n›
Nogay’la paylaflmaya hiç niyeti yoktu. Bundan dolay› tahta ç›kt›ktan çok geçme-den Nogay’dan kurtulmufl ve gerek iç meseleler, gerekse de d›fl meselelerle bizzat kendisi ilgilenmifltir. ‹lhanl› hükümdarlar› Gazan ve Olcaytu hanlarla Azerbaycan için “mücadele”yi devam ettirdi¤i gibi, kendisinden önce biraz da olsa zay›flayan Rus knezliklerinin “ba¤l›l›¤›n›” da yeniden sa¤lam›flt›r.
Tokta Han, ölümünden önce o¤lu ‹lbasar’› rakipsiz veliaht yapabilmek için Ba-tu (Say›n) Han evlâd›ndan herkesi öldürtmüfltür. Fakat ‹lbasar kendisinden önce ölünce Say›n Han ailesinin sona erme tehlikesi ortaya ç›km›flt›. Ancak Tokta’n›n öl-dürttü¤ü kardefli Tu¤rulca’n›n öldürülmesi s›ras›nda gebe olan Gelin Beyalun, k›-sa bir müddet sonra do¤an o¤luna Özbek ad›n› vermifl ve onu ölümden kurtara-bilmek için Kabartay ülkesinde yak›n› olan ‹nal Be¤’in yan›na göndermiflti. ‹lba-sar’›n ölümünden sonra bu durumdan haberdar olan Tokta Han, yak›n emirlerini, derhal flehzadeyi getirmek üzere vazifelendirmifltir. Beyler Özbek Han’› al›p dön-dükleri zaman Tokta Han ölmüfl ve Özbek de 14 yafl›ndayken tahta ç›km›flt›r. Öz-bek Han gençken tahta ç›ksa da onun döneminde Alt›n Orda, ad›na yak›fl›r bir fle-kilde “alt›n dönemi”ni yaflam›flt›r. Onun zaman›nda bütün ülkede ‹slamiyet yay›l-m›fl, ülkede imar iflleri h›z kazanyay›l-m›fl, flehirlerde cami ve medreseler infla edilmifltir.
Özbek Han’dan sonra büyük o¤lu Tinibek Han k›sa bir süre (1341-1342) hü-küm sürdükten sonra tahta Canibek Han (1342-1357) ç›km›flt›r. Canibek Han za-man›ndaki en önemli geliflme ise yaklafl›k bir as›r süren ‹lhanl›larla mücadelenin Alt›n Orda’n›n galibiyetiyle sonuçlanmas› ve Azerbaycan’›n ele geçirilmesiydi. An-cak çok geçmeden emirlerden Kangl› Tulubay’›n k›flk›rtmas›yla Berdibek, babas›-n› öldürmüfl ve kendisi tahta ç›km›flt›r. Bununla da yetinmeyip Berdibek, Emir Tu-lubay’›n tavsiyesi üzerine 12 kardeflini de öldürmüfltür. Ayr›ca Berdibek’in takip et-ti¤i politika ülkede hoflnutsuzluklara yol açm›fl ve daha kendisi hayattayken ken-disine karfl› yedi han rakip olarak ortaya ç›km›flt›r. Kendisinden sonra tahta ç›kar-mak istedi¤i o¤lunun kendisinden önce ölmesiyle han kendisini içkiye vermifl ve bu düflkünlü¤ü yüzünden üç y›ll›k saltanattan sonra vefat etmifltir. Böylece Batu (Say›n) Han sülalesi sona ermifltir.
Berdibek Han’›n ölümünden sonra Alt›n Orda Devleti’nde yaklafl›k 20 y›l süre-cek olan kar›fl›kl›klar devri bafllam›flt›r. Yirmiden fazla han›n tahta ç›kt›¤› bu devir-de hanlar›n otoritesi yok devir-denecek seviyeye inmifl; bu da Rus knezlikleri devir-de dâhil olmak üzere bütün itaatindeki uluslar üzerindeki hâkimiyeti etkilemifltir. Bu döne-min önemli özelliklerinden biri de yine bundan yaklafl›k bir as›r öncesinde
oldu-¤u gibi güçlü bir emirin (Mamay Mirza) Alt›n Orda tarihinde önemli rol oynama-s›d›r. Mamay Mirza’n›n 1380’de meydana gelen Kulikovskaya Muharebesi’nde Dmitriy Donskoy komutas›ndaki birleflik Rus ordusuna ma¤lup olmas› ise Alt›n Orda-Rus münasebetlerindeki dengeleri alt üst etmifltir. Her ne kadar Cuci Han’›n o¤lu Tokay-Timur’un neslinden gelen Toktam›fl Han’›n (1379-1397) tahta ç›kmas›
ve Alt›n Orda’da birli¤i tekrar sa¤lamas›yla Rus knezlikleri tekrar itaat alt›na al›n-salar da Ruslar, kendi aralar›nda birlik olduklar› zaman Alt›n Orda’y› yenebilecek-lerini anlam›fllard›.
1382’de Toktam›fl, Ruslar› bozguna u¤ratsa ve Hârezm ile Azerbaycan hariç, ev-velce Alt›n Orda Hanl›¤›’na ba¤l› olan topraklardan hepsini tekrar Alt›n Orda s›n›r-lar› içerisine dâhil etse de, tahta ç›kmas›na yard›m eden Aksak Timur’la
mücadele-108 Orta Asya Türk Tarihi
XIII. asr›n sonlar›na do¤ru, tahta geçen hanlar›n zay›f idaresi yüzünden merkezî otorite zay›flam›fl, bunun sonucunda baz› kabilelerin deste¤ini alan emirler güç kazanm›flt›r. Bunlar içinde en tan›nm›fl› olan Nogay Mirza, neredeyse hâkimiyete ortak olarak ülkenin iç ve d›fl siyasetinde önemli roller oynam›flt›r. Daha güçlü bir han olan Tokta tahta geçtikten bir süre sonra (1291-1313) Nogay Mirza’y› ç›kan taht kavgalar› ve kar›fl›kl›klar devletin zay›flamas›na sebep olmufltur. 1380 y›l›nda Ruslar›n Mamay Mirza’y›
ma¤lup etmeleri üzerine devlet büyük bir darbe alm›flt›r.
ye giriflmifl ve ona önce 1391’de Kundurça’da, 1395’te de Terek muharebesinde ma¤lup olmufltur. Vaktiyle Nogay ve Mamay’›n yapt›¤› gibi, Alt›n Orda’daki kar›-fl›kl›k döneminden yararlanarak tarih sahnesine ç›kan Mang›t kabilesinden Emir Edigey de Toktam›fl’› ma¤lup edince Toktam›fl, hayat›n›n geri kalan›n› Deflt-i K›p-çak’›n çöllerinde geçirmek zorunda kalm›flt›r.
Edigey Mirza, Toktam›fl Han’dan sonra Cengiz soyundan gelenleri tahta ç›kar-tarak ülkeye hâkim olmufl, askerî ve siyasi bak›mlardan ülkeyi geçici de olsa bir is-tikrara kavuflturmufltur. Edigey 1408 y›l›nda Moskova’ya karfl› baflar›l› bir sefer bi-le düzenbi-lemifltir. Edigey’in ölmesiybi-le Alt›n Orda, parçalanma dönemine girmifltir.
Bunun sebebi olarak sadece Timur’un seferlerini ileri sürmek yanl›fl olur. Toktam›fl Han’dan önce yaflanan fetret devirleri, emirlerin hanlara karfl› isyan ederek itaat et-memeleri, 1380 y›l›nda Ruslara karfl› al›nan ma¤lubiyet ve Rusya’n›n her geçen gün güç kazanmas› gibi sebepler de Alt›n Orda Devleti’ni parçalanma sürecine itmifltir.
Alt›n Orda Devleti hakk›nda ayr›nt›l› bilgiyi ‹lyas Kamalov’un Alt›n Orda ve Rusya (‹stan-bul, 2009) adl› eserinde bulabilirsiniz.
Alt›n Orda’n›n parçalanmas›yla yeni uluslar meydan ç›km›flt›r. Bu uluslardan ilki olan Nogay Ordas›, Yay›k Nehri’nin havzas›nda kurulmufltur. Nogaylar›n do¤usun-da, Kazakistan topraklar›nda Özbek ve Kazak (K›rg›z) ordalar› meydana gelmifltir.
Ayn› flekilde Bat› Cuci Ulusu’nda da parçalanmalar olmufl ve Kazan, K›r›m, Kas›m ve Astrahan hanl›klar› kurulmufltur. K›r›m Hanl›¤›, neredeyse kuruluflundan hemen sonra Osmanl› Devleti’nin hâkimiyetine girmifl ve bu sayede di¤er hanl›klara k›yas-la daha uzun ömürlü olmufltur. Di¤er taraftan Alt›n Orda parçak›yas-lansa da, Saray mer-kezli Alt›n Orda, varl›¤›n› Büyük Orda olarak 1502 y›l›na kadar devam ettirmifltir.
‹ki kardefl ulus olan Alt›n Orda ile ‹lhanl›lar aras›ndaki savafllar›n sebebi neydi?
Cuci’nin neslinden gelen Toktam›fl Han (1379-91) Alt›n Orda birli¤ini yeniden kurmay› baflard›. 1382’de Ruslar› ma¤lup ederek knezlikleri tekrar itaat alt›na ald›. Harezm ve Azerbaycan d›fl›ndaki Alt›n Orda topraklar›n› tekrar ele geçirdi. Ancak, Emir Timur ile girdi¤i mücadelede birçok yenilgiye u¤rad› ve hayat›n›n sonunu K›pçak bozk›rlar›nda geçirmek zorunda kald›. Yerine geçen Edigey Mirza ülkeye hâkim olarak geçici bir istikrar sa¤lad› ise de, onun ölümüyle Alt›n Orda Devleti parçalanma sürecine girdi.
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ