III. Kaynak Değerlendirmesi
2. ESERLERİ
2.1. Tefsir ve Kur’ân İlimlerine Dair Eserleri
İbn Şehrâşûb hakkında değerlendirmelerde bulunan tabakat eserleri, müellifin özellikle Kur’ân ilimleri, tefsir, kıraat, garibu’l-Kur’an gibi Kur’ân merkezli ilimlerdeki telifleri ile şöhrete kavuştuğunu kaydetmektedirler.34
I- Müteşâbih’ul-Kur’ân ve’l-Muhtelefu fîh
İbn Şehrâşûb’un Meâlimu’l-Ulema adlı eserinde Müteşâbihu’l-Kur’ân olarak zikrettiği eser, bazı tabakât eserlerinde Te’vilû Müteşâbihatu’l-Kur’ân35, Te’vilû Müteşâbihu’l-
Kur’ân36 ve Müteşâbihu’l-Kur’an37 şeklinde de zikredilmiştir. İbn Şehrâşûb ise bu eserini
kendi tercemesine yer verdiği Meâlimu’-Ulemâ’nın ilgili kısmında ‘Müteşâbihu’l-
Kur’ân’ olarak kaydetmektedir.38 Ancak Mu’min el-Mevsumi’nin de işaret ettiği üzere
34 Safedi, el-Vafi bi`l-Vefeyat, IV, s. 118.; Muhammed b. Ali b. Ahmed ed-Davudi, Tabakâtul-Müfessirîn,
Beyrut: Dârü’l-kütübi'l-ilmiyye, t.y, II, s. 201.; Ammâr Abudî Muhammed Hüseyn Nassâr, Tatavvuru Kitabeti's-Sireti'n-Nebeviyye, Bağdat: es-Sekâfetu'l-âmme, 1998, s. 263.
35 Muhammed Muhsin b. Alî b. Muhammed Rızâ Âgā Büzürg-i Tahrânî, ez-Zerîa ilâ tesânîfi’ş-Şiâ, III.
baskı, Beyrut: Şebeketü el-fikr, t.y., XIX, s. 306.; Ziriklî, el-Alâm, VI, s. 279.
36 Merkezu Melik el-Faysal Hizanetu't-Turas (el-Mahtutat) y.y: Merkezu Melik el-Faysal, t.y., XXXIV, s.
295.
37 Babanzade Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyetü'l-Ârifîn Esmâü'l-Müellifîn ve Âsârü'l-Musannifîn, (nşr. Kilisli
Rifat Bilge, İbnülemin Mahmud Kemal İnal ve Avni Aktuç), İstanbul: 1955, II, s. 102.; Muhammed Ali Müderris Tebrizî, Reyhanetul-Edeb fî Terâcimi’l-Mârufîn bi’l-Künyeti ve’l-Lakab, Tahran: İntişâratü heyyâm, 1957, VIII, s. 59.
17
müfessir fihrist olma özelliği taşıyan ilgili eserinde ‘Müteşâbihu’l-Kur’ân’ olarak kaydetmişse de ‘Müteşâbihu’l-Kur’an’ın son kısmında İbn Şehrâşûb, eserini ‘Müteşâbihü’l-Kurʾân ve’l-Muhtelefû Fîh’ olarak açıklamıştır. 39 Bu çerçevede edilecek
olursa Mevsûmî’nin de ifade ettiği üzere Arap dili ve gramer açısından da problemli bir isimlendirme olan ‘Müteşâbihü’l-Kurʾân ve Muhtelifüh’ şeklindeki isimlendirme, Diyanet İslam Ansiklopedisinde ‘İbn Şehrâşûb’ maddesini Mustafa Öz tarafından da aynen tekrar edilmiştir.40 Ancak maddenin yazıldığı 1999 tarihi itibariyle Kûm baskısının
esas alınmasından mütevellid böyle bir problem ortaya çıkmışsa da İbn Şehrâşûb’un eserinin son kısmında kitabını Müteşâbihü’l-Ḳurʾân ve'l-Muhtelefû Fîh olarak açıkça ifade etmiş olmasına rağmen Hasan el-Mustafavî’nin eseri Müteşâbihü’l- Ḳurʾân ve Muhtelifüh olarak neşretmesi ve daha sonra DİA’da da bu şekliyle tekrar edilmiş olması dikkatsizlik olarak görülebilir.41
Âgā Büzürg-i Tahrânî’nin, eserin yazma nüshaları hakkında verdiği malumatlara göre eserin üç yazma nüshası mevcuttur. Bunlardan birincisi; İran’ın Hûzistan eyaletinin Tüster şehrinde bulunan Tüsteriyye kütüphanesinde; ikincisi Şeyh Muhammed Hüseyin Ali Kâşif el-Ğita kütüphanesinde42; üçüncüsü Horasan eyaletinin Meşhed ilinde bulunan
Medresetu el-Mevla Muhammed Bakır es-Sebzevari kütüphanesinde olup eserin Necef’te farklı kütüphanelerde başka yazma nüshaları da bulunmaktadır.43 Eser Hasan el-
Mustavafî’nin haşiyesiyle önce Tahran’da (1950)44 iki cilt olarak (s. 264+284) olarak
yayımlanmıştır.45 Daha sonra ise tekrar neşrini üstlenen Necef merkezli Cem’iyyetu
39 İbn Şehrâşûb, Müteşâbihü’l-Ḳurʾân ve’l-Muhtelefu fîh, V, s. 112.; Ek 1’e bakınız. 40 Öz, “İbn Şehrâşûb”, s. 376.
41 Müfessirin “Müteşâihu’l-Kur’ân’ın ve’l-Muhtelefû Fîh” olarak tanıttığı eserinin son sayfasının yazma
nüshalardan alınmış farklı birkaç suretine çalışmanın ekler kısmında [Ek-2 adıyla verilmiş kısımda] yer verilecektir.
42 Irak’ın Necef kentinde bulunan kütüphanenin yazma eserlere dair elektronik veritabanına göre tespit
edebildiğimiz kadarıyla eserin iki ayrı yazma nüshası bulunmaktadır. Bunlardan birincisi 104-12-أ/2 numaralı bölümde yer alıp buradaki eser ‘Müteşâbihü’l-Ḳurʾân ve Muhtelifüh’ olarak Muhammed el- Mâzenderanî ismiyle kayıtlanmıştır. Diğer ikincisi ise Hâmid el-Mu’min’in de tahkik sürecinde esas aldığı bir yazma eser olup iki cilt şeklinde 7573 ile 7574-31- أ/5 olarak ‘Müteşâbihü’l-Ḳurʾân ve’l-Muhtelefu fîh’ ismiyle kayıtlanmıştır. Bkz. Müessesetu Kâşif el-Ğıtâ [Necef Merkezli], http://kashifalgetaa.com/?id=151 (erişim: 23. 12. 2018).
43 Tahrânî, ez-Zerîa ilâ tesânîfi’ş-Şiâ, III, s. 62.
44 Öz, “İbn Şehrâşûb”, XX, s. 376.; ayrıca bkz. Ali Rıza Karabulut, Muʿcemü't-tarih -et-tûrasi'l-İslami fi
mektebâti'l-âlem, Kayseri: Dârü'l-akâbe, 2001, IV, s. 2970.
18
Münteda en-Neşr’in, Dr. Mahmud Muzaffer başkanlığındaki komisyonu öncülüğünde - Tahrani’nin de belirttiği üzere- eserin Necef’te bulunan başka yazma nüshaları da esas alınarak Hamid Cabir Habib el-Mu’min el-Mevsumi tarafından tahkiki yapılmıştır. Eseri tahkik eden Mu’min el-Mevsumi’nin esere yazdığı bir ta’likle birlikte, 2008 tarihinde Lübnan/Beyrut’ta bir cildi fihrist olmak üzere beş cilt şeklinde yayımlanmıştır.46
Tâhrânî’nin eserin yazma nüshaları ile ilgili olarak kaydettiği bilgilere mütemmim olarak Suud merkezli Kral Faysal Merkezinin İslamî eserlerin yazma nüshaları hakkında kurduğu veritabanı kataloğuna göre ise Müteşâbihû’l-Kur’an’ın iki yazma nüshası Suudî Arabistan’ın Riyâd şehrinde bulunan ‘Merkezû el-Melik Faysal li’l-Buhûs ve’d- Dirâsati’l-İslâmiyye’ kütüphanesinde 13974-75 numara ile kayıtlanmıştır. Bu numara üzerine kayıtlı yazma nüshalar ise İbn Şehrâşûb’un Meâlimu’l-Ulemâ’da ‘Müteşâbihu’l- Kur’an olarak kaydettiği eserin adıyla aynîlik taşımaktadır. Söz konusu veritabanı kataloğuna göre diğer bir yazma nüsha ise Tahrânî’nin de daha önce ifade ettiği üzere Irâk’ın Necef kentinde bulunan Necef Milli Kütüphanesinde 1/43 numara olarak kaydedilmiştir. Necef’te bulunan yazma nüshanın adı ise Te’vilû Müteşâbihu’l-Kur’an olarak zikredilmiştir. Müfessirin eserinin son sayfasında hicri 570 yılında tamamladığını kaydeden İbn Şehrâşûb47, teze konu olan bu kitabını yazılış serüvenini şu şekilde
açıklamaktadır;
İbn Şehrâşûb el-Mâzenderânî der ki, sizler -Allah sizleri hayırlara eriştirsin- benden Kur’an’ın müteşâbih âyetlerdeki müşkilât ile âlimlerin hükmünde ihtilafa düştükleri âyetleri -çözüme kavuşturacak- bir kitabı imlâ etmemi istediniz. Âh ömür! benden istediğiniz bu çalışma derin bir deniz gibidir. Ancak birkaç bilgi kırıntısının yer aldığı kelâmcıların kitabları ile birkaç küçük nokta
46 Bkz. b.a. İbn Şehrâşûb, Müteşâbihü’l-Ḳurʾân ve’l-Muhtelefu fîh. Eserin ilk baskısında 550 civarındaki
sayfa iki cilt şeklinde yayımlanmış idi. Ancak Mevsûmî’nin tahkiki ile basılan eserin beş cilt olmasının sebebini şu maddelerde toplayabiliriz; i- yazı puntolarının 14 olması; ii- âyet bilgisinin yanı sıra tahric edilen bazı hadislerin dipnotlarda zikredilmesi, iii- müfessirin verdiği bazı görüşlerin Şîi diğer bazı eserlerden de alıntılanması, iv- esas alınan beş yazma nüsha arasındaki her kelime farklılığını dipnotta verilmesi. v- şerh mahiyetinde bazı bilgilerin verilmesi, vi- son cildinin neredeyse tümünün fihristten oluşu. Ancak birinci baskıda ise Mevsûmî’nin bu eklemelerinin hiçbirisi mevcut değildir. Krş. b.a. İbn Şehrâşub, Müteşâbihü’l-Ḳurʾân ve Muhtelifüh.
47 Karabulut, Muʿcemü't-Tarih, IV, s. 2970.; İsmail Paşa, Hediyetü'l-Ârifîn, II, s. 102.; İbn Şehrâşûb,
19
mesabesinde bir bilginin yer aldığı muhakkik âlimlerin tefsirlerinden gelen bilgiler dışında bu alanda -günümüzde- bir şey mevcut değildir. Nihayet sizin bu talebinizi kararsızlığıma, göğsümün buhranlı oluşuna, kalbimin meşguliyetlerine, yolculukların meşâkkat ve yoruculuğuna, kitabların kayıp olmasına rağmen kabul ettim. Bu -süreçte- eserlerden bir kısmına başladık bazısını de kayıt altına aldık ve nihayet ihtilaflı olduğunu tespit ettiklerimizi de tahkik ettik.48
Türkiye’de müellife ve eserine dair bilgi haznesi oldukça düşük olsa da İbn Şehrâşub ve özellikle de Müteşâbihû’-l-Kur’an’ı ile ilgili olarak kitab, tez, makale vb. çalışma standarlarında bazı araştırmalar, İran, Irak ile bazı batılı ülkelerde yapıldığı tespit edilmiştir. Bu çalışmalardan bazıları ve akademik düzeyleri şöyle zikredilebilir; Abdulhâfız Yusuf’un Menhecû İbn Şehrâşub fî Tefsirihi Müteşâbihu'l-Kur'an ve muhtelifuhû adıyla Müteşâbihu’l-Kur’an’ın yöntemi hakkında yaptığı yüksek lisans tezi, İbn Şehrâşub’un Müteşâbihu’l-Kur’an’da kullandığı rivâyetler üzerine farsça yazılmış bir makale olarak Muhammed Sadık Haydarî ile Seyyid Ali Ekber Rebî Netâc’ın birlikte kaleme aldıkları Bererusî Kârkerde Rivayât Tefsir der Müteşâbihu'l-Kur'an -İbn Şehrâşub el-Mâzenderânî adlı makale ile aynı isimlerin birlikte kaleme aldıkları ve müfessirin eserindeki Ulum’ul-Kur’an’a dair bazı değinimlerin yapıldığı Konehşâsî Mebâni Tefsir Negârî İbn Şehrâşub der Müteşâbihu'l-Kur'an adlı makale çalışması, Suâd Keridî Kenedâvî ve Hüseyin Ali Abbâs’ın kaleme adlıkları el-Hamlu alâ el-mâ'na fî müteşâbihi'l-Kur'an ve'l-Muhtelefû fih li-İbn Şehrâşûb adlı makale ile Şiâ üzerine çalışmalarda bulunan bulunan Matthew Pierce’in, İbn Shahrashub and Shi'a Rhetorical Strategies in the 6/12 (t.h.) Century. Bunların haricinde İran başta olmak üzere Irak vb. ülkelerde Fasça ve Arapça dillerinde yapılmış diğer bazı akademik çalışmalar ise şöylece zikredilebilir;
i. Gulam Muhammed Karambâdî, (Danışman. Fatımâ Fegâni), “İbn Şehrâşûb’un İmametle İlgili Ayetlerin (Tefsirinin) İncelenmesi”, (Hâkim Sebzevârî Üniversitesi, 2014).
ii. Seyyide Fâtıma Hüsseyinî (Danışman: Seyyid Muhsin Musâvî), “İbn Şehrâşûb’un Kur’an Ayetlerini Yorumlama Metodolojisi”, (Mâzenderân Üniversitesi, 2015).
20
iii. Fâtıma Zefrenzâde, (Danışman: Muhammed et-Tâkî), “İbn Şehrâşûb’un [Müteşâbihu’l-Kur’an’ı Eserinin] Nübüvvet Bahsinin Tashih, Tahkik ve Tercümesi”, (İslam ve Teknoloji Üniversitesi, 2013).
iv. Hüseyin Âsûrî, (Danışman: Kâzım Kâdızâde), “İbn Şehrâşûb’un Tefsirinde Yorumlama Yöntemi”, (2003).
v. Muhammed Sâdık Haydarî, (Danışman: Hüseyin Yusuf Âmılî), “Müteşâbihu’l- Kur’an’ın Üçüncü Cildinin Tahkik ve Tercümesi”, (İslam ve Teknoloji Üniversitesi, 2012).
II. Esbâbü’n-Nüzûl ʿalâ Meẕhebi Âli’r-Resûl
İbn Şehrâşûb’un tefsirin esbâb-ı nüzul şubesiyle ilgili olarak telif ettiği bu esere ilişkin olarak müfessir, Meâlimu’l-Ulema’da yazdığı eserleri arasında söz konusu esere işaret etmektedir.49 Nitekim müfessirin bu eseri ile ilgili olarak tabakat eserlerinde yer alan bazı bilgiler, eserin İbn Şehrâşûb’a aidiyeti konusunda bizlere bedihi bir bilgi vermektedir.50 Bunun da yanında Kral Faysal Merkezinin islamî eserlerin yazma nüshaları ile ilgili kurduğu veritabanında İbn Şehrâşûb’a isnad edilen ve veritabanında Esbâb-ı Nüzûlü’l- Kur’an şeklinde kaydedilen eserin, müfessirin Esbâbü’n-nüzûl ʿalâ meẕhebi âli’r-Resûl eseri olması yüksek ihtimalli görünüyor. Zira kaynaklarda müfessire ait esbâb-ı nüzulle ilgili zikredilen bir başka müdevvenatı bulunmamaktadır. Söz konusu veritabanındaki malumatlara göre müfessirin bu eserinin yazma nüshası, Necef Milli Kütüphanesinde 1/43 numara ile kaydedilmiştir.51 Hayreddin ez-Ziriklî de eserin künye malumatlarını
verirken eseri ‘Esbâb-ı Nüzûlü’l-Kur’an’ adıyla zikretmektedir.52
III- Beyânu’t-Tenzîl
Kaynaklarda bildirildiğine göre müellifin bu eseri hacim bakımından kısa olmakla birlikte ele aldığı konular vb. hususlar açısından muhteva olarak zengin bir eserdir. Eserle ilgili
49 İbn Şehrâşûb, Meâlimu'l-Ulema, s. 119.
50 Sâfedî, el-Vafi bi`l-Vefeyat, IV, s. 118.; Tahrânî, ez-Zerîa, II, s. 12.; Hüseyin Zübeyri ve devamı,
Mecelletu'l-Hikme el-Mevsûatü’l-müyessere fî terâcimi eimmeti’t-tefsîr ve’l-ikra ve’n-nahv ve’l-luga, III, s. 2249.; İbn Şehrâşûb, Meâlimu'l-Ulema, s. 119.; Fîrûzâbâdî, el-Bulġa, s. 278. Ömer Rıza Kehhale, Mu`cemü`l Müellifin, Beyrut: Mektebetü'l-müsennâ ve Dârü ihyâi't-turâsi'l-arabî, t.s., XI, s. 116 ve devamı.; İsmail Paşa, Hediyetü'l-Ârifîn, II, s. 102.
51 Merkezû'l-Melik Faysal, Fehresû mahtûta, Riyad: y.y., t.s., XXXIV, s. 296. 52 Ziriklî, el-Alâm, VI, s. 279.
21
kısa değerlendirmede bulunan Muhammed Bâkır el-Meclisî (ö. 1110) eserin veciz oluşuna işaret ettikten sonra muhtevasına dair bilgi haznesinin genellikle diğer birtakım eserlerden temin edildiğini söylemektedir.53 Eser ez-Zeriâ başta olmak üzere Reyhanetul-
Edeb ve Bihârü’l-Envâr gibi eserlerde müellife nispet edilmektedir.54
2.2. Şiâ ve Ehl-i Beyt’e Dair Eserleri