Levh-i Mahfûz, Ümmü’l-Kitab, Kürsî ve Ruh

Büruç sûresi 85/22. âyette geçen bir tabir olan levh-î mahfuz [ ظوُفْحَم ح ْوَل ي۪ف] terkibindeki levh ve mahfuz kelimelerinin delâleti konusunda müfessir ve kelâmcılar arasında farklı görüşlerin mevcut olduğu öncelikli olarak belirtilmelidir. Levh-i mahfuz genel itibariyle; (a) insanın kaderinin önceden belirlendiği alan, (b) Allah ile peygamber arasındaki iletişimde şeriâtlerin aslının bulunduğu ve bir kitab olarak Kur’an’ın geldiği kaynak, (c) ezeli bilgi ile varlık arasındaki ilişkide her şeyin Allah’ın ezeli bilgisinden sudûr ettiği kaynak, olarak yorumlanmıştır.332 Terkibin tanımı ile ilgili olarak levh-i mahfuz, genellikle ‘Allah’ın geçmişte olan ve gelecekte olacak her şeyi üzerine kaydettiği levha’ veya ‘silinmekten ve değişikliğe uğramaktan korunmuş düzgün satıh’ şeklinde tanımlanmaktadır.333 _{Başka bir tabirle kainattaki her varlık, levh-i mahfuzda kayıtlı olup}

söz konusu levha bir sicil işlevi görmektedir.334

Öncelikli olarak levh-i mahfuzdan maksadın Kur’ân olduğunu savunan İbn Şehrâşûb, daha sonra meleklerin kalem veya levha şeklinde tanımlanamayacağı gerekçesiyle Kûmmî’nin (ö. 381/991) levh ve kalemin, iki melek olduğu görüşüne itiraz etmekte ve devamında Şeyh Müfîd (olarak şöhret bulan Şiâ’nın önemli kelâm ve fakihlerinden el-Ukberî)’in (ö. 413/1022) levhayı, ‘Allah’ın içine şu an olan ve kıyâmete kadar gelecek her şeyi yazdığı kitab’ olarak tanımladığını belirtmektedir.335 _İbn

Şehrâşûb’un levh-i mahfuzun Kur’ân olduğu şeklindeki görüşü, İbn Muhaysın es-Sehmî (ö. 123/741) ve Nâfi (ö. 169/785) gibi bazı kıraat imamlarının ilgili tabiri -dammeli- ٌح ْوَل ٌظوُف ْحَم şeklinde okuyarak önceki âyette ( ٌدي ۪جَم ٌنٰا ْرُق َوُه ْلَب) geçen Kur’ân lafzının bir sıfatı olarak okumaları da kıraat düzeyinde onaylanmış bir anlamdır.336 _{Fakat her ne kadar ilgili}

terkibin delâletinin Kur’ân olduğu ifade edilmişse de söz konusu terkipteki lafızların

332 _{İbrahim Aslan, “Levh-i Mahfûz’un Delâleti Sorunu”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi L/1}

(2009): s. 28 ve devamı.

333 _{Demirci, Tefsir Terimleri Sözlüğü, s. 171.; Topaloğlu ve Çelebi, Kelâm Terimleri Sözlüğü, s. 197.} 334 _{Mustafa Öztürk, Kur’ân, Vahiy, Nüzul, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016, s. 163;183.} 335 _{İbn Şehrâşûb, Müteşâbihü’l-Ḳurʾân, I, s. 174.}

79

metafizik bir boyuta işaret ettiğini düşünenler açısından ilgili terkibin anlamı, insan için bir gayb alanıdır337 _{veyahut Farabî gibi isimlerin de paylaştığı bir görüş olarak, levh ve}

mahfuz birer sembolik anlatımdır, lafız düzeyinde anlaşılmamalıdır.338 Bununla beraber genel olarak ifade edilmiş ortak bir husus var ki o da ‘levha’nın tahrif ve tebdilden uzak oluşudur.339

Müellifin levh-i mahfuzla bağlantılı olarak ele aldığı bir başka tabir de Zuhrûf 48/4. âyette zikredilen ( ٌَۜمي ۪كَح ٌّي ل َعَل اَنْيَدَل باَت كْلا ّمُا يَ۪ٓف ُهَّن ا َو) ümmü’l-kitab terkibidir. İbn Şehrâşûb, burada Kur’an’ın Kur’ân’la tefsiri açısından bir yorum getirmekte ve ilgili terkibi Âl-i İmrân 3/7. âyetteki ( باَت كْلا لَّمُا َّنُه ٌتاَمَكْحُم ٌتاَيٰا) muhkemat kelimesiyle açıklamaktadır.340

Müfessirin ele aldığı bir başka lafız da Bakara 2/255. âyette (… تا َو ٰمَّسلا ُهلَّي س ْرُك َع س َو َُۚض ْرَ ْ ا َو) geçen kürsî lafzıdır. Müellife göre kürsî lafzının Allah’ın kudreti manasında olması mümkündür. Lafzın bu anlamının yanı sıra kürsînin ilim manasında da olduğunu belirten İbn Şehrâşûb, kürsî lafzının çoğulu kerâsînin âlimler anlamında341 _da

kullanıldığını ifade etmektedir.342

İbn Şehrâşûb’un üzerinde durduğu önemli bir husus da ruh ve mahiyeti problemidir. O, ruh ile ilgili te’vilâtını yer verdiği şu ayetle ilintili bir biçimde nakletmektedir; “Sana ruh hakkında soru soruyorlar. De ki: “Ruh, Rabbimin bileceği bir

şeydir.”343 _{Müellif ilk planda, söz konusu ruhun mahiyetine yönelik olarak bunun bir}

cisim mi veya araz mı olduğu konusunda âlimlerin ihtilafa düştüğünü not etmekte ve

337 _{M. Zeki Duman, “Levh-i Mahfûz ve Kur’ân”, Marife: Dini Araştırmalar Dergisi VIII/1 (2008): s. 12.} 338 _{Mücteba Altındaş, “Bir Kitab Olarak Levh-i Mahfûz ve Ümmü’l Kitab” Kelâm Araştırmaları Dergisi,}

XI/1 (2013): s. 227.

339 _{Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-Mâverdî, en-Nüket ve’l-ʿUyûn, Beyrut: Dâru’l-}

kütübi’l-ilmiyye, t.s., VI, s. 244; er-Razi, Mefatihu'l-Gayb, XXXI, s. 116.; Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer Beyzâvî, Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl, Beyrut: Darû ihyâi't-tur'âsi'l-Arabî, 1997, V, s. 302.

340 _{İbn Şehrâşûb, Müteşâbihü’l-Ḳurʾân, I, s. 175.}

341 _{ez-Zemahşerî, Esâsü’l-Belâğa, Beyrut: Dârü’l-kütübi'l-ilmîyye, 1998, II, s. 130.; ayrıca bkz. Mukātil b.}

Süleymân, Tefsîru Muḳātil b. Süleymân, V, s. 106.; Sa‘lebî; kürsî lafzının İbn Abbas, Said b. Cübeyr ve Mücahid tarafından ilim olarak tefsir edildiğini aktarmaktadır. Bkz. es-Sa‘lebî, el-Keşf ve’l-Beyân, II, s. 232. Kürsi lafzıyla ilgili bazı klasik görüşler için ayrıca bkz. Mâverdî, en-Nüket ve’l-ʿUyûn, I, s. 324 ve devamı.

342 _{İbn Şehrâşûb, Müteşâbihü’l-Ḳurʾân, I, s. 179-180.} 343 _{İsrâ 17/85.}

80

ruhun Arapçada her iki anlama da gelebileceğini belirtmektedir.344 _{Bu noktada müellifin}

yer verdiği görüşlerden biri Ebu’l-Kasım el-Belhî’ye ait olup söz konusu görüşe göre ruh; kudretin, ilmin, ihtiyârın bulunması adına hayatın -canlılığın- oluştu(rdu)ğu bir mahaldir. Yani ruh bir anlamda insanın güç yetirebilme (kudret), bilme ve seçim yapmasını sağlayan ana omurga ve yapıdır. Yine ifade ettiği üzere Tûsî ve Murtezâ’nın da içerisinde bulunduğu çoğunluk mütekellimûna göre ruh, canlılarda bulunan latif bir cisim olup varlığıyla canlılık kazanılır.345

Buna göre İbn Şehrâşub’un ruh problemi konusunda olduğu üzere tespit edilebildiği kadarıyla felsefî bir uzantıya sahip meselelerde gelenek içerisinde nakledilen görüşleri zikrettikten sonra belirli bir görüşe meyletmekten ziyade sadece ihtilafa değinerek bir anlamda ayet bağlamında ortaya çıkan müteşâbih unsurun net bir tayininin yapılamayacağı kanaatini taşımasına bağlanabilir.